ალექსანდრ პიატიგორსკი

­­­­­­­­­წიგნის როლის ცვლილება საზოგადოება­ში

თარგმნა მარინე ხუციშვილმა

მრა­ვა­ლი მათ შო­რის - ვინც დღეს მსჯე­ლობს, თუ რა მოხ­და XX სა­უ­კუ­ნის ბო­ლო 30 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში და რამ­დე­ნად ზე­მოქ­მე­დებს სრუ­ლი­ად ახ­ა­ლი სა­ინ­ფორ­მა­ციო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის გლო­ბა­ლუ­რი სტრუქ­ტუ­რა წიგ­ნის როლ­სა და სტა­ტუს­ზე - თვლის, რომ ახ­ლა, XXI სა­უ­კუ­ნის და­საწყის­ში სა­ზო­გა­დო­ე­ბის კულ­ტუ­რუ­ლი ცხოვ­რე­ბის არ­ნა­ხუ­ლი გა­დატ­რი­ა­ლე­ბა ხდე­ბა. თუმ­ცა­ღა მე მინ­დო­და, ყუ­რად­ღე­ბა გა­მე­მახ­ვი­ლე­ბი­ნა ად­ა­მი­ა­ნის ცხოვ­რე­ბის კულ­ტუ­რა­ზე და არა იმ­ა­ზე, რა­საც დღეს ინ­ფო­კო­მუ­ნი­კა­ცი­ას უწ­ო­დე­ბენ (რად­გან ეს სპე­ცი­ფი­კუ­რი ტერ­მი­ნია), შე­მე­და­რე­ბი­ნა ამ სფე­რო­ში მიმ­დი­ნა­რე მოვ­ლე­ნე­ბი იმ პრო­ცე­სებ­თან, რაც XV სა­უ­კუ­ნე­ში ხდე­ბო­და ევ­რო­პა­ში წიგ­ნის ბეჭ­დ­ვის გა­მო­გო­ნე­ბის შემ­დეგ.

ის, რაც ახ­ლა ხდე­ბა, მახ­სე­ნებს სხვა გა­დატ­რი­ა­ლე­ბას, თუმ­ცა ეს სიტყ­ვა არ შე­ე­ფე­რე­ბა დღე­ვან­დელ სი­ტუ­ა­ცი­ას. გა­დატ­რი­ა­ლე­ბა ჩვენს კონ­ტექ­ს­ტ­ში იმ­ას აღ­ნიშ­ნავს, რომ შე­და­რე­ბით მოკ­ლე ხან­ში შე­იც­ვა­ლა ტრა­დი­ცი­ის ჩვე­უ­ლი გა­და­ცე­მის სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბი, ანუ კულ­ტუ­რუ­ლი ფა­სე­უ­ლო­ბე­ბი, შე­იც­ვა­ლა დრო­სა და სივ­რ­ცე­ში ტექ­ს­ტე­ბის თა­ო­ბი­დან თა­ო­ბის­თ­ვის გა­და­ცე­მის პრინ­ცი­პე­ბიც. გა­დატ­რი­ა­ლე­ბა იყო ძვე­ლი, ზე­პი­რი ტრან­ს­ლა­ცი­ი­დან წე­რი­ლო­ბით­ზე გა­დას­ვ­ლა, რაც სულ ცო­ტა 3500 წელს გაგ­რ­ძელ­და (ქრო­ნო­ლო­გი­უ­რი დი­ა­პა­ზო­ნით ჩვ.წ.აღ-მდე V ათ­ას­წ­ლე­უ­ლის და­სას­რუ­ლი­დან IV-ის და­საწყი­სამ­დე და ლა­მის ჩვ.წ.აღ-ით II ათ­ას­წ­ლე­უ­ლამ­დეც კი). ეს ძა­ლი­ან სა­ინ­ტე­რე­სო ფე­ნო­მე­ნია. რო­ცა ზე­პი­რი გა­და­ცე­მის ტრა­დი­ცია თან­და­თან წე­რი­ლო­ბით­ზე გა­და­ვი­და, იმ­დე­ნად შე­იც­ვა­ლა ტრან­ს­ლა­ცი­ის პი­რო­ბე­ბი, რომ ახ­ლა, ყო­ვე­ლი გა­მოც­დი­ლი ფი­ლო­ლო­გი, აღ­არ ვლა­პა­რა­კობ ტექ­ს­ტო­ლოგ­ზე, ტექ­ს­ტის კითხ­ვი­სას თით­ქ­მის მა­შინ­ვე და­ი­ნა­ხავს, თა­ვი­დან­ვე და­ი­წე­რა იგი, თუ ზე­პი­რი ფორ­მით არ­სე­ბობ­და და შემ­დეგ ჩა­წე­რეს. ეს იყო საგ­რ­ძ­ნო­ბი გა­დატ­რი­ა­ლე­ბა, რად­გან მან მიგ­ვიყ­ვა­ნა ტექ­ს­ტის მა­ტე­რი­ა­ლი­ზე­ბა­სა და ფიქ­სა­ცი­ამ­დე. მაგ­რამ რა ხდე­ბო­და მა­ნამ­დე? მე სპე­ცი­ა­ლუ­რად მინ­და შევ­ჩერ­დე ტექ­ს­ტის ზე­პი­რად გა­და­ცე­მი­სად­მი კრი­ტი­კუ­ლად გან­წყო­ბილ ამ ძალ­ზე სა­ინ­ტე­რე­სო ის­ტო­რი­ულ ვი­თა­რე­ბა­ზე.

არ­სე­ბობ­და ჩვენს წელ­თაღ­რიცხ­ვამ­დე მე­სა­მე-მე­ოთხე ათ­ას­წ­ლე­ულ­ში ძველ ინ­დურ­ზე ად­რინ­დე­ლი, ჩვე­ნამ­დე მო­უღ­წე­ვე­ლი ტრა­დი­ცი­ე­ბი, სა­დაც ზე­პი­რი­დან წე­რი­ლო­ბით ფორ­მა­ზე გა­დას­ვ­ლა მოხ­და. რო­გორც ჩანს, ათ­ე­უ­ლო­ბით თუ ას­ე­უ­ლო­ბით ტრა­დი­ცია არ­სე­ბობ­და, მათ შო­რის ძვე­ლეგ­ვიპ­ტუ­რიც, რო­მელ­თა ზე­პი­რი ტრან­ს­ლა­ცი­ის სტილ­ზე ჩვენ სა­ერ­თოდ არ­ა­ფე­რი ვი­ცით.

მაგ­რამ რო­ცა ვფიქ­რობთ ყვე­ლა ამ ტრა­დი­ცი­ის არ­სე­ბო­ბა­ზე, გვეჩ­ვე­ნე­ბა, რომ კა­ცობ­რი­ო­ბის ის­ტო­რი­ის რო­მე­ლი­ღაც პე­რი­ოდ­ში ყვე­ლა­ფე­რი ლო­კა­ლუ­რი იყო და ერ­თი კულ­ტუ­რუ­ლი სივ­რ­ცი­დან მე­ო­რე­ში ტრა­დი­ცი­ის ტრან­ს­ლა­ცია შე­საძ­ლე­ბე­ლი გახ­და მხო­ლოდ მის­თ­ვის წე­რი­ლო­ბი­თი ფორ­მის მი­ცე­მის შემ­დეგ. მე ვფიქ­რობ, ეს ასე სუ­ლაც არ იყო. ტრა­დი­ცი­ის ზე­პი­რი გა­და­ცე­მის პე­რი­ო­დი კა­ცობ­რი­ო­ბის ის­ტო­რი­ა­ში საკ­მა­ოდ გახ­ს­ნი­ლი იყო, კულ­ტუ­რე­ბი ურ­თი­ერ­თ­შეღ­წე­ვად­ნი იყვ­ნენ, უბ­რა­ლოდ, ტრან­ს­ლა­ცია სრუ­ლი­ად სხვა სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბით ხორ­ცი­ელ­დე­ბო­და. ამ­ა­ზე ირ­ი­ბად მიგ­ვა­ნიშ­ნებს იერ­ოგ­ლი­ფურ, იდ­ე­ოგ­რა­ფი­ულ და პიქ­ტოგ­რა­ფი­ულ დამ­წერ­ლო­ბა­თა პირ­ვე­ლი სის­ტე­მე­ბის გავ­რ­ცე­ლე­ბა. ახ­ლა ფი­ლო­ლო­გი­სა და ლინ­გ­ვის­ტი­სათ­ვის აღ­ა­რაა სა­ი­დუმ­ლო ის, რომ რო­გორც ჩანს, ევ­რო­პულ, აფ­რი­კულ, აზ­ი­ურ კულ­ტუ­რულ სივ­რ­ცე­ში დამ­წერ­ლო­ბის სა­თა­ვედ იქ­ცა შუ­მე­რი, სა­ი­და­ნაც იგი გავ­რ­ცელ­და, უეჭ­ვე­ლად, არა მხო­ლოდ ეგ­ვიპ­ტე­ში, არ­ა­მედ - ჩი­ნეთ­შიც. ამგ­ვა­რად, კულ­ტუ­რუ­ლი ფა­სე­უ­ლო­ბე­ბის ტრან­ს­ლა­ცია დამ­წერ­ლო­ბა­ში­დაც ხორ­ცი­ელ­დე­ბო­და წე­რი­ლო­ბი­თი ტექ­ს­ტე­ბის გა­რე­შე, სა­ი­და­ნაც თვით დამ­წერ­ლო­ბა გავ­რ­ცელ­და და­უ­წე­რე­ლი ტექ­ს­ტე­ბის ტო­ტა­ლუ­რი სი­ჭარ­ბის დროს, გა­და­დი­ო­და რა ერ­თი ენ­ი­დან მე­ო­რე­ში. გარ­კ­ვე­უ­ლი აზ­რით შეგ­ვეძ­ლო გვეთ­ქ­ვა, რომ არ­სე­ბობ­და "გლო­ბა­ლუ­რი" ინ­ფორ­მა­ცი­ის რა­ღაც, გა­სარ­კ­ვე­ვად გან­სა­კუთ­რე­ბით ძნე­ლი სის­ტე­მა, თუმ­ცა­ღა სიტყ­ვა "ინ­ფორ­მა­ცია" აქ ნაკ­ლე­ბად გა­მოდ­გე­ბა და არ მინ­და, მო­დის სა­სარ­გებ­ლოდ იგი ბო­რო­ტად გა­მო­ვი­ყე­ნო, რო­გორც ვი­ყე­ნებთ ბო­რო­ტად სიტყ­ვებს, რო­მელ­თა ზუს­ტი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა დღეს ბევ­რ­მა არც იც­ის. მაგ­რამ სა­მა­გი­ე­როდ ას­ე­თი სიტყ­ვე­ბი ზო­გა­ვენ ჩვენს აზ­როვ­ნე­ბას: ის­ი­ნი ჩვენ და­უ­ფიქ­რებ­ლად შეგ­ვიძ­ლია გა­ვი­მე­ო­როთ. ამ­რი­გად, ჩე­მი აზ­რით, ყო­ველ­მ­ხ­რივ ნა­თე­ლია, რომ დამ­წერ­ლო­ბამ­დე­ლი პე­რი­ო­დი გა­ცი­ლე­ბით თა­ვი­სუ­ფა­ლი იყო ერ­თი კულ­ტუ­რი­დან მე­ო­რე ტრა­დი­ცი­ი­სა და მი­სი ელ­ე­მენ­ტე­ბის გა­და­ცე­მის თვალ­საზ­რი­სით.

თვით წიგ­ნის, ანუ ნა­წე­რის, შემ­დ­გომ უკ­ვე წიგ­ნის, რო­გორც ნა­ბეჭ­დი ტექ­ს­ტის გა­მო­ჩე­ნას მოჰ­ყ­ვა უმ­ნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნე­სი გაგ­რ­ძე­ლე­ბა; მათ შო­რის, ერ­თი სრუ­ლი­ად თვალ­სა­ჩი­ნოა: წიგ­ნის გა­დაგ­ზავ­ნა დე­და­მი­წის ნე­ბის­მი­ერ წერ­ტილ­შია შე­საძ­ლე­ბე­ლი, ანუ წიგ­ნის ბეჭ­დ­ვა შემ­დ­გო­მი კულ­ტუ­რუ­ლი ტრა­დი­ცი­ე­ბის გლო­ბა­ლი­ზა­ცი­ას­თან მი­მარ­თე­ბა­ში რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ნა­ბი­ჯად და, თუ შე­იძ­ლე­ბა ასე ითქ­ვას, უნ­ი­ვერ­სა­ლუ­რი კულ­ტუ­რი­სა­კენ მოძ­რა­ო­ბად იქ­ცა. მე­ო­რე მხრივ (და ეს უფ­რო სა­ინ­ტე­რე­სოა), წარ­მო­იშ­ვა რა გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლად და­შო­რე­ბულ სხვა­დას­ხ­ვა სფე­რო­ებ­ში, წიგ­ნის კულ­ტუ­რა მნიშ­ვ­ნე­ლოვ­ნად და­ცალ­კევ­და. ეს ფაქ­ტი კარ­გა­დაა ცნო­ბი­ლი ახ­ლო აღ­მო­სავ­ლე­თის, ჩრდი­ლო­ე­თი აფ­რი­კის ის­ტო­რი­ი­დან. აღ­ა­რაა სა­უ­ბა­რი სპარ­სე­თის, ინ­დო­ე­თი­სა და ჩი­ნე­თის ან­ტი­კურ კულ­ტუ­რებ­ზე. თვი­თონ ტექ­ს­ტის მა­ტე­რი­ა­ლი­ზა­ცი­ის ფაქტს, მის ზე­პი­რი­დან წე­რი­ლო­ბით ფორ­მა­ში გა­და­ტა­ნას სრუ­ლი­ად გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა ჰქონ­და, უფ­რო მე­ტიც კი, ვიდ­რე ხელ­ნა­წე­რი ტექ­ს­ტის ნა­ბეჭდ წიგ­ნად გა­დაქ­ცე­ვის ფაქტს. მაგ­რამ, ამ­ას­თან ერ­თად, თვით ამ ფაქტს ცალ­კე­ულ კულ­ტუ­რა­თა ტექ­ს­ტე­ბი არა მარ­ტო გლო­ბა­ლი­ზა­ცი­ი­სა და უნ­ი­ვერ­სა­ლი­ზა­ცი­ი­სა­კენ მიჰ­ყავ­და, არ­ა­მედ, რა თქმა უნ­და, მათ გან­ცალ­კე­ვე­ბამ­დეც, რად­გან ნე­ბის­მი­ე­რი მა­ტე­რი­ა­ლი­ზე­ბა, ტექ­ს­ტის მკა­ფიო ფიქ­სი­რე­ბა, მი­უ­ხე­და­ვად ამ ტექ­ს­ტის დრო­სა და სივ­რ­ცე­ში ნე­ბის­მი­ე­რი გა­და­გა­ად­გი­ლე­ბი­სა, თა­ვის თავ­ში გუ­ლის­ხ­მობ­და სპე­ცი­ა­ლი­ზა­ცი­ის შე­საძ­ლებ­ლო­ბა­საც.

ჩვენს დრო­ში წიგ­ნ­მა და­კარ­გა თა­ვი­სი სპე­ცი­ფი­კა. მინ­და, ყუ­რად­ღე­ბა გა­ვა­მახ­ვი­ლო ერთ მე­ტად მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვან გა­რე­მო­ე­ბა­ზე: ტექ­ს­ტის დამ­წერ­ლო­ბამ­დე­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბი­დან წე­რი­ლო­ბით­ზე გა­დას­ვ­ლა შე­ე­ხო მხო­ლოდ სპე­ცი­ფი­კურ ტექ­ს­ტებს. ზო­გი მათ­გა­ნი ჩა­ი­წე­რა, მე­ო­რე­ნი ზე­პი­რი ფორ­მით გა­ნაგ­რ­ძობ­დ­ნენ არ­სე­ბო­ბას. უფ­რო მე­ტიც, იყო აუარ­ე­ბა ტექ­ს­ტი, რო­მე­ლიც ჩა­წე­რას სხვა­დას­ხ­ვა მი­ზე­ზით არ ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბო­და, ანუ ის იყო ან საკ­რა­ლუ­რი, სა­ი­დუმ­ლო, ან იმ­დე­ნად და­ბა­ლი დო­ნის ყო­ფი­თი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბი­სა, რომ სა­ჭი­როც აღ­არ გახ­და წე­რი­ლო­ბი­თი გა­ფორ­მე­ბა.

წიგ­ნის გან­ვი­თა­რე­ბა XV სა­უ­კუ­ნი­დან ევ­რო­პა­ში და ბო­ლოს და ბო­ლოს XIV სა­უ­კუ­ნი­დან ჩი­ნურ-ტი­ბე­ტურ კულ­ტუ­რულ სივ­რ­ცე­ში სრუ­ლი­ად ნათ­ლად გვიჩ­ვე­ნებს, რომ უკ­ა­ნას­კ­ნე­ლი სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში წიგ­ნი ტექ­ს­ტის მა­ტე­რი­ა­ლი­ზე­ბის ის­ე­თი­ვე უნ­ი­ვერ­სა­ლურ სა­შუ­ა­ლე­ბად იქ­ცა, რო­გორც კულ­ტუ­რის ფაქ­ტე­ბი­სა და ელ­ე­მენ­ტე­ბის მა­ტე­რი­ა­ლი­ზა­ცი­ის სხვა სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბი. XX სა­უ­კუ­ნის შუა წლებ­ში ნა­ბეჭ­დი წიგ­ნი კულ­ტუ­რის მა­ტე­რი­ა­ლი­ზა­ცი­ი­სა და ფიქ­სა­ცი­ის უნ­ი­ვერ­სა­ლურ ფაქ­ტო­რად იქ­ცა. წიგ­ნ­ში შე­საძ­ლე­ბე­ლია ყვე­ლა­ფე­რი მო­აქ­ციო, რაც დღე­ვან­დე­ლი გლო­ბა­ლუ­რი ინ­ფორ­მა­ცი­ის იდ­ე­ას შე­ე­სა­ბა­მე­ბა. ახ­ლა, რო­ცა ყვე­ლა სა­სურ­ვე­ლი ინ­ფორ­მა­ცი­ის შეტყო­ბი­ნე­ბა შე­საძ­ლე­ბე­ლია, წიგ­ნ­მა და­კარ­გა თა­ვი­სი სპე­ცი­ფი­კუ­რი და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა; რო­გორც კულ­ტუ­რის ტრან­ს­ლა­ცი­ის ობ­ი­ექ­ტი, იგი სა­შიშ­რო­ე­ბის წი­ნა­შეც დად­გა. სა­ერ­თოდ, ვფიქ­რობ, რომ კულ­ტუ­რის არც ერ­თი ობ­ი­ექ­ტი არ შე­იძ­ლე­ბა იყო უნ­ი­ვერ­სა­ლუ­რი. თვით კულ­ტუ­რის გა­გე­ბა გუ­ლის­ხ­მობს, რომ იგი კონ­კ­რე­ტუ­ლი სპე­ცი­ფი­კუ­რი ობ­ი­ექ­ტე­ბი­სა­გან შედ­გე­ბა. და­კარ­გა რა თა­ვი­სი კონ­კ­რე­ტუ­ლო­ბა, იქ­ცა რა სულ უფ­რო და უფ­რო უნ­ი­ვერ­სა­ლურ ობ­ი­ექ­ტად და ერ­თი რე­გი­ო­ნი­დან - მე­ო­რე­ში, ერ­თი თა­ო­ბი­დან მე­ო­რე­ში კულ­ტუ­რის გა­და­ტა­ნის სა­შუ­ა­ლე­ბად, წიგ­ნი აღ­ა­რაა სპე­ცი­ფი­კუ­რი ინ­ფორ­მა­ცი­ის ტრან­ს­ლა­ტო­რი, მან და­კარ­გა თა­ვი­სი უნ­ი­ვერ­სა­ლო­ბაც.

ვფიქ­რობ, რომ უს­ა­ფუძ­ვ­ლოა ბრალ­დე­ბე­ბი, რო­მელ­საც კონ­სერ­ვა­ტო­რე­ბი კომ­პი­უ­ტე­რულ კულ­ტუ­რას უყ­ე­ნე­ბენ: ამ ახ­ა­ლი კულ­ტუ­რის გა­მო­ჩე­ნამ­დეც წიგ­ნი უკ­ვე იქ­ცა უნ­ი­ვერ­სა­ლურ ობ­ი­ექ­ტად, რა­მაც თა­ვის­თა­ვად შე­უქ­მ­ნა სა­შიშ­რო­ე­ბა მის, რო­გორც კულ­ტუ­რის ფაქ­ტი­სა და ფაქ­ტო­რის არ­სე­ბო­ბას.

თავს უფ­ლე­ბას მივ­ცემ, გა­მოვ­თ­ქ­ვა ერ­თი ვა­რა­უ­დი: წიგ­ნი შე­საძ­ლოა, და­უბ­რუნ­დეს თა­ვის პირ­ვან­დელ მდგო­მა­რე­ო­ბას, ანუ გახ­დეს ის­ე­თი­ვე ობ­ი­ექ­ტი კულ­ტუ­რი­სა, რო­მელ­შიც და­ფიქ­სირ­დე­ბა და რომ­ლის სა­შუ­ა­ლე­ბი­თაც გა­და­ე­ცე­მა მხო­ლოდ გა­მორ­ჩე­უ­ლი ინ­ფორ­მა­ცია, ან ასე ვთქვათ, კულ­ტუ­რის სპე­ცი­ფი­კუ­რი ში­ნა­არ­სი, ხო­ლო სხვა ში­ნა­არ­სი დრო­სა და სივ­რ­ცე­ში სხვა სა­შუ­ა­ლე­ბით გა­და­ი­ცე­მა. სხვაგ­ვა­რად რომ ვთქვათ, წიგნს იგ­ი­ვე და­ე­მარ­თე­ბა, რაც თა­ვი­დან წე­რი­ლო­ბით ტექ­ს­ტებს, რო­მელ­შიც მხო­ლოდ სპე­ცი­ფი­კუ­რი ში­ნა­არ­სის ზე­პი­რი ტექ­ს­ტე­ბი გა­და­დი­ო­და.

© ”არილი”