მიქელ ირემაძე - "ხმით ნატირლები"

მიქელ ირემაძე
ლექსის დაბადება ტრაგიკულიდან

"ხმით ნატირლები". კრებული შეადგინა ნანული აზიკურმა. მხატვარი თენგიზ მირზაშვილი. თბ., "კავკასიური სახლი". 2002.

ადამიანის ცხოვრებისათვის არაფერია უფრო უეჭველი და მნიშვნელოვანი და, ამავე დროს, უფრო მიუღებელი და ძნელადშესაგუებელი, ვიდრე მისი გარდაუვალი სიკვდილის ფაქტი. და შესაძლოა, კაცობრიობის მთელი ისტორია და კულტურა გააზრებულ იქნას, როგორც ბრძოლა სიკვდილის ფუნდამენტური რეალობის დასაძლევად, ადამიანური ცხოვრების შეზღუდული საზღვრების გასარღვევად.
ეს მცდელობა ზოგჯერ ფრიად უცნაურ ფორმებს იძენს. მონტენს ერთ ესეში მოჰყავს ამ თვალსაზრისით საინტერესო ფაქტები: შოტლანდიელებთან მეომარმა ინგლისის მეფე ედუარდ პირველმა იმდენად ირწმუნა, ჩემი დასწრება აუცილებელია ბრძოლის მოგებისთვისო, რომ შვილს უანდერძა სიკვდილის შემდეგ გამოეხარშა მისი სხეული, განეცალკევებინა ძვალი და ხორცი და მხოლოდ ეს უკანასკნელი დაემარხა, ძვლები კი ყველა ბრძოლაში თან ეტარებინა. ჩეხების უძლეველი სარდლის იან ჟიჟკას სურვილი იყო, მისი მკვდარი სხეულისთვის ტყავი გაეძროთ და საბრძოლო დაფდაფზე გადაეკრათ.
თუმცა, ამგვარი უცნაურობანი მაინც იშვიათობაა განუწყვეტლივ პირღია საფლავებისკენ მიმავალ თაობათა ისტორიაში. სიკვდილის დაძლევის ცდა და იმედი, ძირითადად, ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებულ რიტუალსა და კულტურას უკავშირდებოდა. სიკვდილთან ბრძოლის სხვადასხვა უბანზე მოპოვებული გამარჯვებები უეჭველი და უთვალავია. ისიც იკმარებს, გავიხსენოთ რეკვიემის ჟანრში შექმნილი მუსიკალური შედევრები, ან კიდევ, ის ფაქტი, რომ ანტიკური სამყაროს შვიდი საოცრებიდან ორი (ხეოპსის პირამიდა და მეფე მავსოლეს აკლდამა ჰალიკარნასში) სამარხ ნაგებობებს წარმოადგენდა.
ძველი საქართველოს, ისევე როგორც მთელი საქრისტიანოს ცხოვრება განმსჭვალულია სიკვდილის ტოტალური ხსოვნით. საკმარისია, გადავიკითხოთ საბას "სწავლა ჯოჯოხეთის სატანჯველთათვის", რათა მივხვდეთ, რა ემოციური ძალით განიცდებოდა საიქიოს საშინელებანი და რა მნიშვნელობა ენიჭებოდა სულის მოსახსენიებელ რიტუალს... ცოცხლად შევიგრძნოთ მშრალ სააღაპე ჩანაწერებში ჩაღვრილი სასოება.
თუ ახლა სარეცენზიო წიგნით მონიშნულ რეგიონზე, - თუშ-ფშავ-ხევსურეთზე, - გადავალთ, ვნახავთ, რომ აქაც განუზომლად მნიშვნელოვანი იყო არყოფნის, სრული გაქრობის დაძლევა ხსოვნით და რიტუალით. ერთი ანდრეზის მიხედვით, ისრით სასიკვდილოდ დაჭრილი ხევსური აპარეკა სულის ამოსვლამდე უბარებდა თანამებრძოლებს, თუ ვინმე ცოცხალი გადარჩით, ხევსურეთში ჩვენი ბრძოლის ამბავი ჩაიტანეთ, რათა "სახელი არ დაიკარგოსო". დაღუპული გმირის პატივისცემის უმაღლესი გამოხატულება იყო ხატში მის სახელზე დადგმული საკარგყმო ჩხუტი და დაგზებული ცეცხლი.

* * *
"ხმით ნატირლები" დაკრძალვის რიტუალის ერთ-ერთი ელემენტი - სიმღერით ამოსათქმელი სამგლოვიარო ლექსებია, მრავალმხრივ საინტერესო და ზოგი ასპექტით უნიკალური. ცნობილია, რომ რაც უფრო მჭიდროდ არის დაკავშირებული ნაწარმოები თავის ყოფით-ეთნოგრაფიულ ფუნქციასთან, მით მეტია საფრთხე, სხვა სააზროვნო-ემოციურ სივრცეში გადატანისას თვისება იცვალოს და მცდარად იქნას გააზრებული.
"ხმით ნატირლებზე" საფუძვლიანი მსჯელობისათვის აუცილებელია ისინი რიტუალის საერთო სტრუქტურაში და საიქიოზე თუშ-ფშავ-ხევსურთა წარმოდგენების კონტექსტში იქნას განხილული. საგაზეთო რეცენზიის ფარგლები მცირე შესაძლებლობასაც კი არ ტოვებს, ზერელედ მაინც აღინიშნოს თითოეული კუთხისთვის დამახასიათებელი დაკრძალვის რიტუალის თავისებურებები და, ისღა დამრჩენია (გიორგი ჩიტაიასა და სერგი მაკალათიაზე დაყრდნობით), ფრაგმენტულად მოვნიშნო, რა ვითარებაში იქმნებოდა და ხმიანდებოდა ხევსურეთში ეს ტექსტები:
პირაქეთ ხევსურეთში მიცვალებულს მესამე დღეს ასაფლავებდნენ, პირიქითში კი - მეორე დღეს. ამ ხნის განმავლობაში მთელ სოფელს უნდა ეგლოვა, ემარხულა, ეუქმა და ამით პატივი ეცა ჭირისუფლისთვის. მისამძიმრება ყველასთვის სავალდებულო იყო. კაცები ერთად შეჯგუფდებოდნენ, პირზე სამოსის კალთას აიფარებდნენ და მიცვალებულს ასე დაიტირებდნენ. მამროვანის ხმამაღლა ტირილი სირცხვილი იყო და ხევსური მამაკაცი გარდაცვლის ხმით არ დაიტირებდა.
ტირილი სხვადასხვაგვარი იყო - "მოთვლით", "ძახილით" და "ხმით". ჰანგი და რითმა მხოლოდ ამ უკანასკნელს ახლდა. პირველი ორი სახის ტირილი ყველას არ შეეძლო: წესი კრძალავდა ცოლს ქმარი ეტირა, ქმარს - ცოლი, ახალგაზრდა დედ-მამას - შვილი. "ხმით" დატირება კი ყოველ ქალს შეეძლო, მიუხედავად მიცვალებულის ნათესაობისა, მაგრამ რაკიღა გლოვის ეს წესი გარკვეულ პოეტურ ტალანტს მოითხოვდა, "ხმით" მოტირალი ბევრი არ იყო, - უკეთეს შემთხვევაში, ერთი ან ორი ქალი მთელ სოფელში.
სახელიანი მიცვალებულის ჭირისუფალი "ხმით" მოტირალს დაიწვევდა და რამდენი ასეთი ქალიც იყო სოფელში და თემში, იმდენ სახმითმტირალო კვერს გამოაცხობდა. "ხმით" მოტირალი პირველად ახალ მიცვალებულის ტალავარზე (ტანისამოსზე) აიტეხდა ტირილს. იწყებდა ბორგვას და კანკალს. დედაკაცები იჭერდნენ მას და ისევ ტალავართან სვამდნენ. ბოლოს ქალი კანკალით დაიწყებდა:
"სკლატის ცმა არა იცოდიდიო.
ლეგა ჩოხაი ჩაიცვიდიო,
გვერდზედა ქუდი გაიგდიდიო.
ალაღებულსა ღგვანდი წყალსაო,
ვერ გასავალსა ცხენისასაო.
პირ-გამართულსა ღგვანდი თოფსაო,
ხმაძალიანსა სიათასაო.
დაფხაებულსა ღვგანდი ხმალსაო
ფრანგულსა სახლჩი დაჩვეულსაო".

ტირილის დღეს სამარხს ან ცრემლობის დღეს უწოდებდნენ. სატირლად გამართულ ახალი ტალავრით, ქამარ-ხანჯლით და თოფით მორთულ მიცვალებულს ფარდაგზე დაასვენებდნენ, იქვე დაუწყობდნენ თამბაქოს, არაყს და სამ მრგვალ კვერს. მიცვალებულთან დააყენებდნენ მის "სულის ცხენს", რომლის აღვირს მარცხენა ხელზე გამოაბამდნენ (ვაჟკაცს საიქიოში სჭირდება ცხენი, რომლითაც ამსოფლიდან ჩამავალ სულებს ეგებება და სააქაოს ამბებს გამოჰკითხავს). კარგად შეკაზმულ ცხენს უნაგირზე გადაკიდებდნენ ხურჯინს, რომელშიც არაყი და ქადები ეწყო.
მზის გადახრისას ვინმე სოფელს გადასძახებდა, "მოტირალთ უძახეთო". სოფლის დედაკაცები შეგროვდებოდნენ და მიცვალებულს მიუსხდებოდნენ. "ხმით" მოტირალი აიღებდა მიცვალებულის ხანჯალს, დაეყუდებოდა მასზე და დაიწყებდა ხმამაღლა მოთქმით ტირილს:
"შარმანაულო და შავარდენო,
მთიბელნი გიხარიანღაეო;
მთიბელ-მამკლისა სანაყროდაო,
დუმას ზისცვარში ხარშავღაეო.
ბევრაის ჯიხვის გამგორესაო,
თოფსა ხირიმსა ზიდავღაეო..."
ტიროდა "ყინჩად", ცდილობდა ყველა აეტირებინა, ისე, რომ ლამის "მიცვალებულსაც მონდომებოდა" ატირება. ისეც ხდებოდა, რომ ერთი "ხმით" მოტირალი მეორეს შეეჯიბრებოდა ხოლმე...

* * *
"ხმით ნატირლებს" ხევსურეთში მამაკაცებიც ამოთქვამდნენ, ოღონდ ფრიად უცნაურ ვითარებაში - თიბვის დროს. სიტყვები და ჰანგი იგივე იყო, მაგრამ საგლოვო ლექსი ფუნქციას იცვლიდა - შრომის სიმღერად გარდაიქმნებოდა.
საერთოდ, ხევსურეთში თიბვას განუყოფლად დაუკავშირდა მიცვალებულის გახსენება - მისი "ხმით" დატირება დაკრძალვის შემდეგ კიდევ ერთხელ ხდებოდა "თიბვის შამშაბათს" - სათიბად სოფლის პირველად გასვლის დღეს, როცა ჭირისუფალი ტაბლებს ამზადებდა და მთელ სოფელს პატიჟებდა.
რამდენი გონივრული და დამაჯერებელი ახსნაც უნდა დაუძებნონ მეცნიერებმა ამ ფაქტს, ის მაინც უჩვეულო იქნება, შეუცნობელი და იდუმალი. თვით მეზობელ თუშეთშიც კი, რომლის მჭიდრო რიტუალურ-ეთნოგრაფიული კავშირი ხევსურეთთან ეჭვს არ იწვევს, "ხმით ნატირლის" საჯარო გამეორება ავის მომასწავებლად ითვლებოდა და ტაბუ ედო. აქ ნატირლებს მარტოობაში "ზუზუნებდა" ხელსაქმით გართული ქალი და ამას სხვის თანდასწრებით არასოდეს გააკეთებდა.
აკაკი შანიძემ ხევსურული ნატირლები, საერთოდ, მთიბლურ ლექსებადაც კი მიიჩნია (თუმცა დაკრძალვის რიტუალის ამ დათალხულ ნამსხვრევებს სათიბშიც გაჰყვა წარმომავლობის დამღა: სახელი "გვრინი" საბას მიხედვით "საგლოელი ხმა") და აღნიშნა მათი რიტმულ-ფორმალური უნიკალურობა: "ერთია ძალიან საყურადღებო მთიბლურ ლექსებში, - ეს გახლავს მათი ფორმა, რომელიც სრულ კონტრასტს წარმოადგენს დანარჩენ სიმღერა-ლექსებისას, აქ არ არის რითმა, რომელიც აუცილებელი ნიშანია ქართული ხალხური ლექსისა საზოგადოდ. არც მარცვალთა რაოდენობით უდგება ამ ციკლის ლექსები სხვა ლექსებს... საზოგადოდ მთიბლური ლექსის მუხლი (თუ მუხლის ნახევარი) ცხრა-მარცვლოვანია... ლექსს მთაში კიდევ აქვს შერჩენილი ძველი ხასიათი, შესრულებულ იქნეს მუსიკალურად, ე.ი. სიტყვები გალობით იქნეს წარმოთქმული... მთიბლური ლექსების სასიმღერო ჰანგები თვით ტექსტების შესახებაც გვეტყოდა რასმე... ასეთ სიმღერებში უნდა გვქონდეს ერთ-ერთი ნიმუში უძველესი ქართული ლექსისა..."
თუ გავითვალისწინებთ, რომ ჰანგიცა და ლექსი ამ შემთხვევაში სიკვდილის ფუნდამენტური რეალობის დაძლევის ცდამ შვა და, შესაძლოა, ამავე სწრაფვამ განუყოფლად დაუკავშირა თიბვას, ჩნდება რაღაც ბუნდოვანი იმედი: იქნებ, ოდესმე ჩვენშიც შეიქმნას ნიცშეს ეპოქალური წიგნის ერთგვარი დამატება თუ ანტიპოდი - "მუსიკის სულის, ლექსისა და შრომის დაბადება ტრაგიკულიდან".

© “წიგნები - 24 საათი”