კოტე ჭრელაშვილი - წოვა-თუშური ენა

"თვის ენის გადამრჩენელი"

თამარ სუხიშვილი

კოტე ჭრელაშვილი. წოვა-თუშური ენა. რედაქტორი თამაზ გამყრელიძე. თბ. "თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა", 2002.

თავისი დაბადების 100 წლის თავზე აკაკი შანიძე კორესპონდენტის შეკითხვაზე – რას ინატრებდითო, გულნაკლულად იმასაც აღნიშნავს, რომ "წოვათუშური ენის ტექსტები მრჩება გამოუქვეყნებელი"-ო.
მხცოვანი მეცნიერის ეს დაჩივლება თავისთავად ადასტურებს წოვათუშური ენის ტექსტების პუბლიკაციის მნიშვნელობას და აუცილებლობას ჩვენი ისტორიული და ფილოლოგიური მეცნიერებისათვის.
თუშეთის მოსახლეობა ენობრივად განსხვავებულ ორ ჯგუფად იყოფა: ჩაღმათუშებად და წოვათუშებად. ჩაღმათუშები მეტყველებენ ქართული ენის თუშურ დიალექტზე, წოვათუშები ორენოვანნი არიან, მათი საშინაო სალაპარაკო ენა წოვათუშურია, სხვაგვარად – ბაცბური, რომელიც გენეტურად მთის კავკასიურ ენათა ნახურ ჯგუფში ერთიანდება; გარეთ წოვათუშები ქართულად მეტყველებენ.
მიუხედავად იმისა, რომ მთის კავკასიური ენებიდან პირველი მეცნიერული გრამატიკა წოვათუშურის შესახებ დაიწერა - 1854 წელს "მოკლე დახასიათება თუშური ენისა" და 1856 წელს "ცდა თუშური ენის შესახებ ანუ ქისტური ენის შესახებ თუშეთში" (ორივე ნაშრომის ავტორია ორიენტალისტი ანტონ შიფნერი, პეტერბურგის მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილი წევრი – წარმოშობით გერმანელი). მიუხედავად იმისა, რომ ამ პატარა უმწერლობო ენას მკვლევართა ყურადღება არც ამის მერე მოჰკლებია, ბევრი რამ კვლავაც შესასწავლია და მოსაწესრიგებელი, ისე როგორც ნებისმიერ ენაში, განსაკუთრებით – უმწერლობოში. ასეთია თუნდაც ტერმინთა (თუში, წოვა, ბაცბი...) ეტიმოლოგიისა და მათი ისტორიული და დღევანდელი შინაარსის საკითხი.
თუშეთის შესახებ ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ნარკვევის - "თუშეთი" ავტორი სერგი მაკალათია 1933 წელს წერდა: "თუშეთის ისტორია ჯერ კიდევ გამოურკვეველია და ბურუსითაა მოცული." მას შემდეგ ბევრი რამ გაირკვა, მაგრამ არა – ყველაფერი.
უმწერლობო ენის შესახებ ნებისმიერი სამეცნიერო შრომა არა მარტო სპეციალისტების, არამედ ფართო საზოგადოების ყურადღების ცენტრში ექცევა ხოლმე. პროფესორ კოტე ჭრელაშვილის მონოგრაფია "წოვა-თუშური ენა" ქართველური და კავკასიური ენათმეცნიერებისათვის მნიშვნელოვანი შენაძენია.
კოტე ჭრელაშვილი თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორია, მისი ძირითადი ნაშრომებია: "ნახური ენების თანხმოვანთა სისტემა" (1975 წ.), "წოვა-თუშური და ქართული ენის ლექსიკისა და მორფოლოგიის ზოგიერთი საკითხი" (1979 წ.), "ლინგვისტურ მოძღვრებათა ისტორია" (1990 წ. I გამოცემა, 2001 წ. II გამოცემა) და სხვა.
წიგნის სტრუქტურა ასეთია: კვლევით ნაწილს წინ უძღვის ვრცელი წინასიტყვაობა, სადაც საუბარია წოვათუშების განსახლებაზე, წოვათუშური ენის შესწავლის ისტორიაზე, საკმაოდ ვრცლად არის მიმოხილული ამ ენის პირველშემსწავლელთა და შემდეგი თაობის მკვლევართა (ა. შიფნერი, მ. ბროსე, ი. ცისკარიშვილი, ნ. მარი, ა. შანიძე, ი. დეშერიევი, რ. გაგუა, თ. უთურგაიძე და სხვ.) თვალსაზრისები წოვათუშებისა და წოვათუშური ენის შესახებ, წარმოდგენილია ინფორმაცია ამ მკვლევართა შესახებ და სათანადოდ არის დაფასებული მათი ღვაწლი. მთის კავკასიურ ენათა შესწავლის ისტორიის თვალსაზრისით საყურადღებოა მღვდელ იობ ცისკარიშვილის სამი წერილი მარი ბროსესადმი. ეს წერილები წინასიტყვაობის ბოლოსაა განთავსებული. აი, მცირე ამონარიდი ერთ-ერთი წერილიდან:
"თქვენო აღმატებულებავ, ამა წლის 20 აპრილს გამოგიგზავნეთ გრამატიკის მეოთხე თავი, წერილითვე, ჩემი ძმის ხელით, მაგრამ დღემდის იმასვე ჰქონია. ვერ შეძლო მიეტანა კანცელარიაში. მე კი მეგონა, რომ მეოთხე ნაწილი გრამატიკისა წერილთან ერთად თქვენ მიღებული გექნებოდათ და ველოდებოდი თქვენგან ზაფხულში პასუხს..." (მარი ბროსეს დავალებით და კონსულტაციებით იობ ცისკარიშვილიმა შეადგინა მოკლე წოვათუშური ენის გრამატიკა – ხელნაწერი ინახება პეტერბურგის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტში. ჩვენგან უდროოდ წასულმა მკვლევარმა ი. ჯოლბორდმა შეისწავლა ეს გრამატიკა და კვლევის შედეგები 1978 წ. გამოაქვეყნა კრებულში "ზოგადი და იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერების საკითხები").
წინასიტყვაობის ტექსტში ჩართულია რამდენიმე უნიკალური ფოტოსურათიც.
ნაშრომის კვლევითი ნაწილი ფონეტიკური მიმოხილვით, კერძოდ, წოვათუშური ენის თანხმოვანთა პარადიგმატული სისტემის აღწერით იწყება. თანხმოვანთა ფიზიოლოგიურ-აკუსტიკურ დახასიათებასთან ერთად, გარკვეულია მათი ფონოლოგიური სტატუსიც. წოვათუშურში, ისევე როგორც ქართულში, ხშულთა სამეულებრივი სისტემები გვაქვს, ოღონდ დენტალური და პოსტველარული სამეულების ყრუ წევრებს ინტენსიური კორელატებიც მოეპოვებათ. ქართულისგან განსხვავებით, აქ სპირანტთა სამეულებრივი სისტემაც დასტურდება. წოვათუშური ენის ბგერათა ფონოლოგიური სტატუსის განსაზღვრას დიდი მნიშვნელობა აქვს ნახურ-დაღესტნურ ენათა წინარე ენის ფონოლოგიური სისტემის რეკონსტრუქციისათვის.
მორფოლოგია მეტყველების ნაწილთა განხილვით იწყება. აქაც, ახალი ქართულის მსგავსად, 10 მეტყველების ნაწილი გამოიყოფა. დაწვრილებითი ანალიზია წარმოდგენილი სახელთა რიცხვის, ბრუნებისა და გრამატიკული კლასების შესახებ მაგ.: მკვლევარი სინქრონულ ჭრილში განიხილავს არსებითი სახელის მრავლობითობის კატეგორიას და უჩვენებს, რომ აფიქსთა სიმრავლე ამ კატეგორიის გამოხატვისას აშკარად მეორეულია და გარკვეულ ფონეტიკურ ცვლილებათა შედეგია. ასევე: წოვათუშურის ბრუნვათა სისტემაში განსხვავებული რაოდენობის ბრუნვები გამოიყოფოდა (22-მდე), მკვლევარმა 10 მარტივი ბრუნვა გამოყო. ასეა განხილული სხვა მეტყველების ნაწილებიც. კავკასიურ ენებში (ისევე როგორც ქართველურში) განსაკუთრებით რთულია ზმნის კატეგორია. ნაშრომის ავტორმა ჩამოაყალიბა წოვათუშური ენის ზმნის უღვლილების მწყობრი სისტემა. სინქრონულ ჭრილში დააფიქსირა განვითარების დინამიკა – გამოყო უღლების არქაული და ინოვაციური ფენები.
ნაშრომში ნაჩვენებია წოვათუშურის ერთპირიანი (მონოპერსონალური) ზმნების მრავალპირიანად (პოლიპერსონალურად) ქცევის ტენდენცია, რაც ფასეული დაკვირვებაა კავკასიურ ენათა ზმნის ბუნების შესწავლისათვის. ტრადიციული გაგებისგან განსხვავებით, ახლებურადაა დანახული ზოგიერთი ზმნური კატეგორია (კაუზატივი, ასპექტი...)
წოვათუშურის ამ მთლიან მიმოხილვას მოსდევს მეცნიერის სტატიები წოვათუშური ენის ცალკეული გრამატიკული კატეგორიებისა და ამ კატეგორიათა მიმართების შესახებ ქართველური ენებისა (ტიპოლოგიური თვალსაზრისით) და ნახური ენების (გენეტური თვალსაზრისით) სათანადო კატეგორიებთან, კონკრეტული მასალიდან ამოსვლით განხილულია ენობრივი კონტაქტებისა და ინტერფერენციის საკითხები.
თემატიკის თვალსაზრისით გამოცალკევებით დგას სტატია, რომელიც მხატვრული ტექსტის ლინგვისტური ანალიზის პრინციპებს განიხილავს. სტატიაში განხილულია პრინციპული საკითხი, როგორი ანალიზი უნდა მიეცეს მხატვრული ტექსტის უჩვეულო მოვლენებს, რომლებმაც სალიტერატურო ენის ნორმების ფარგლებში ვერ თავსდება, ლინგვისტური თვალსაზრისით; მაგ.: დ. გურამიშვილის "ვითა დავღამდი, ისე გავსთენდი" – სალიტერატურო ენის ნორმების მიხედვით დავღამდი, გავსთენდი არასწორი ფორმებია, რადგან ეს ზმნები პირნაკლი ზმნებია; ანდა: გალაკტიონის "მგლოვიარე ბინდებით, იბურება ყვარელი", ნორმის თვალსაზრისით – ბინდები – დარღვევაა, რადგან ამ არსებით სახელს მრავლობითი არა აქვს. მკვლევარი მხატვრული ენის მოვლენების ლინგვისტური ანალიზის დროს ენის სისტემურობის ცნებას ემყარება და ენაში გამოყოფს ორ სისტემას – ბაზისურსა და კონკრეტულს. ენის ბაზისური სისტემა აბსტრაქციაა და თეორიულად ყველა შესაძლებელ ვარიანტს მოიცავს, ის სიმეტრიულია, კონკრეტული სისტემა კი გარკვეულ დროში მოქმედებს და ასიმეტრიულია, ის ბაზისურ სისტემას ეფუძნება. დავღამდი, გავსთენდი, ბინდები ბაზისური სისტემით დასაშვები ფორმებია, რომელთაც ამ სისტემიდან შემოქმედის მხატვრული ალღო გამოიხმობს. თუმცა, რა თქმა უნდა, მხატვრული მოვლენის ლინგვისტური ინტერპრეტაციისათვის სხვა საშუალებებიც არსებობს.
დაბოლოს, ნაშრომს ერთვის წოვა თუშური ენის ტექსტები – პროზაულიც და პოეტურიც – სათანადო ქართული თარგმანებით და ამ ტექსტების ლექსიკონით. ტექსტების ნაწილი მწერალსა და ფოლკლორისტს ივანე ბუქურაულს (1869-1943) ეკუთვნის. სამწუხაროა, რომ ეს ტექსტები ცოტაა.
ერთ-ერთ წოვათუშურ ლექსში, რომლის ავტორი დავით არინდაულია, გამოთქმულია წუხილი საკუთარი ენის ბედზე, წოვათუშურის გულშემატკივარი კაცი თავისი კუთხის ხალხში "თვის ენის გადამრჩენელს" ეძებს:
"ნეტავი კაცი მაჩვენა
ამ ჩემი გულის გამგები.
რომ არ დავკარგოთ ეს ენა,
ჩემსავით გული სტკიოდეს.
ვინა ხართ ყურის დამგდები."
ვფიქრობთ, რომ ასეთი "ყურის დამგდები" და "გადამრჩენელი" მონოგრაფიაში ჩამოთვლილი წოვათუშურის მკვლევარები და თავად "წოვა-თუშური ენის" ავტორიცაა.


© “წიგნები – 24 საათი”