არჩილ ქიქოძე - მწვანე სახლის ყველაზე ცნობილი შვილი

გუშინ გავიგე, რომ მარიო ვარგას ლიოსას ნობელის პრემია მიანიჭეს ლიტერატურის დარგში „ძალაუფლების სტრუქტურის დეტალური აღწერისთვის და აჯანყებული, მებრძოლი და დამარცხებული ადამიანის მკაფიოდ წარმოსახვისთვის“. არ ვიცი და, ალბათ, ვერც ვერასოდეს გავიგებ, რამდენად მოეწონა მწერალს საკუთარი შემოქმედების ამგვარი ფორმულირება. მე ერთი ვიცი, რომ ლიოსასთვის ეს პრემია ჯერ კიდევ დიდი ხნის წინ უნდა მიეცათ, შორეულ სამოციან და სამოცდაათიან წლებში, როდესაც ერთმანეთის მიყოლებით ქვეყნდებოდა მისი საუკეთესო, კრიჭაშეკრული წიგნები („ეს ახალგაზრდა პერუელი სულ კბილების ღრჭიალით წერს“ - აღმოხდა ვიღაცას მისი პირველი რომანის „ქალაქი და ძაღლების“ წაკითხვის შემდეგ), მაგრამ ლიოსამ ბოლო-ბოლო მაინც მიიღო თავის ნობელი და მას მერე, რაც გუშინ ერთ ჭიქა მის სადღეგრძელებლად ავწიე, გადავწყვიტე, რომ მარტო დღეგრძელობა არ კმაროდა და საყვარელ მწერალზე ორიოდ სიტყვის დაწერა ნამდვილად ღირდა.მე ხშირად, ძალიან ხშირად მინატრია ლიოსას ნიჭი და გაქანება და მხოლოდ საკუთარი თავისთვის არა - თუნდაც სხვა ვინმესთვის, ვინც ჩვენს ქვეყანაში მომხდარი ან მიმდინარე სრულ აბსურდამდე მისული პოლიტიკური თუ ყოფითი ამბებისგან ერთ, დიდ, მაშტაბურ მოზაიკას შექმნიდა. ხშირად მიგვრძვნია და ხმამაღლაც მითქვამს, რომ ჩვენს თავს დატრიალებული ორომტრიალი სწორედ მის კალამს, მის ნიჭს და მაშტაბს, მის მწერლურ ბრაზს, დაუნდობლობას და იუმორს იმსახურებდა, მაგრამ არა, ვარგას ლიოსა პერუს შვილია და, თუმცა უკვე მრავალი წელია ევროპაში ცხოვრობს, მისი ლიტერატურა არასოდეს გასცდენია ლათინური ამერიკის ფარგლებს. ანდა, რატომ უნდა გასცდენოდა, როცა ეს კონტინენტი ასეთი ნაყოფიერია უცნაური, აბსურდული, ტრაგიკული და კომიკური ამბებით.
ლიოსა მართლაც ბევრს წერდა პოლიტიკაზე, ძალაუფლებაზე და კიდევ იმაზე თუ რას უშვება ადამიანთა ნაწილს ძალაუფლება ან რად აქცევს სხვებს მათი სამსახური და მონობა. 2000 წელს, როდესაც მისი რომანი „ვაცის დღესასწაული“ გამოვიდა, გაბრიელ მარკესს თითქოს დაახლოებით ასეთი რამ აღმოხდენია: მოხუც კაცს ასე არ უნდა მოექცეო! - ლიოსას შექმნილი დიქტატორის სახე (რომანი რეალურ ისტორიულ მოვლენებზეა დაფუძნებული და დომინიკის რესპუბლიკის ისტორიის იმ პერიოდს ეხება, როდესაც მას მეოცე საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე დაუნდობელი და გარყვნილი დიქტატორი რაფაელ ტრუხილიო მართავდა) იმდენად სრულყოფილი აღმოჩნდა, რომ მანამდე ყველაზე წარმატებული ლათინოამერიკული ლიტერატურული დიქტატორი - მარკესის „პატრიარქიც“ კი დაჩრდილა... იცით, ვინ მომიყვა ეს ამბავი? ერთმა თბილისში მაცხოვრებელმა პერუელმა. როდესაც ამ კაცს დაახლოებით ექვსი წლის წინ შევხვდი საერთო მეგობრების ოჯახში, უცხო ენების ინსტიტუტში ესპანურ ენას ასწავლიდა. კომუნისტური იდეებით გაბრუებული მოხვედრილა საბჭოთა კავშირში, მერე ქართველი ქალი შეყვარებია, დაოჯახებულა და სამუდამოდ დარჩენილა თბილისში. ის იყო ჩემი პირველი და უკანასკნელი პერუელი ნაცნობი, შვილი ჩემთვის საოცნებო ქვეყნისა, რომლის გეოგრაფია, ისტორია და ბუნება საკმაოდ კარგად ვიცი და რომლის სიყვარული მხოლოდ ერთი ადამიანის - მწერალ მარიო ვარგას ლიოსას დამსახურებაა. ჩვენ ძალიან მაგარი საღამო გავატარეთ, ხინკალს ვჭამდით, არაყს ვაყოლებდით და პერუზე და ლიოსაზე ვლაპარაკობდით. ახალგაზრდობაში იმ კაცს კარგად მოევლო საკუთარი გასაოცარი ქვეყანა და მრავალ ისეთ ადგილას იყო ნამყოფი, სადაც მწერალს საკუთარ პერსონაჟების ერთი შეხედვით უთავბოლო მიმობნევა უყვარს ხოლმე. ნამყოფი იყო მცოცავი ქვიშებით გარშემორტყმულ ქალაქ პიურაში, სადაც ჯერ კიდევ სულ ახალგაზრდა ლიოსას „ბიჭური“ მოთხრობების გმირები დანებს უქნევდნენ ერთმანეთს, სადაც პირქუშ და გაუცინარ ჩუნგას ბორდელი ჰქონდა გახსნილი და სადაც ლიოსას მრავალი რომანის გმირი სერჟანტი (შემდგომში ლეიტენანტი) ლიტუმა იყო დაბადებული, ნამყოფი იყო ანდებში და უნაყოფო პუნაში, სადაც ტერორისტები უმოწყალოდ ხოცავდნენ ადამიანებს და ვიკუნიებს, სადაც სასჯელის სახით მიავლინეს პერუს ჯარის მეძავებით მომმარაგებელი პანტელეიმონ პანტოხა და სადაც იგივე ლეიტენანტი ლიტუმა ჯიუტად იძიებდა უკვალოდ გამქრალ მაღაროელთა საქმეს, წინ კი სრულიად შემაძრწუნებელი აღმოჩენა ელოდა.
პერუელი ნამყოფი იყო კაუჩუკის მაძიებელთა მიერ შუა ჯუნგლებში აშენებულ ქალაქ იკიტოსშიც, რომელსაც ლიოსას შექმნილი კიდევ ერთი შეუვალი და ადამიანური სისუსტეებისგან დაცლილი მმართველი - გუბერნატორი ხულიო რეატაგი მართავდა, ნავით დაშვებული იყო მარინიონზეც - უზარმაზარ მდინარეზე, რომლითაც პერუელი ჯარისკაცები ჯუნგლებიდან პატარა ინდიელი გოგონების მოსატაცებლად მიცურავდნენ, რათა შემდეგ სანტა მარია დელ ნევის დედათა მონასტერში მოენათლათ, რომ იქაურ მონაზვნებს ნამდვილ ქრისტიანებად აღეზარდათ და იმავე მდინარით მოხუცი აკილინიო თავის ნავით უკანასკნელი თავშესაფრიკენ მიაცურებდა კეთრით დასნეულებული ბანდიტ და კონტრაბანდისტ ფუსიას და მსოფლიო ლიტერატურაში არ არსებობს მეორე ასეთი საზარელი ანტიოდისეა, როგორც ფუსიას მგზავრობა კეთროვანთა თავშესაფრისკენ და მთელი მისი მონოლოგი, რომელიც რომანი „მწვანე სახლის“ ერთ-ერთი მთავარი ხაზია – ამაზე პერუელი და მე შევთანხმდით. მწვანე პერუს ეროვნული დროშის ფერია, „მწვანე სახლი“ ამ ქვეყნის მოფერებითი სახელია და ასევე ქვია 1966 წელს გამოქვეყნებულ ლიოსას ჩემი აზრით საუკეთესო რომანს, რომლის ერთ-ერთი მთავარი გმირი, არსაიდან მოსული ანსელმო მითიურ ბორდელს აშენებს და მასაც „მწვანე სახლს“ არქმევს.
შეუძლებელია, ილაპარაკო ლიოსაზე და არაფერი თქვა მის სტილზე, რომლისთვისაც სიტყვა ვირტუოზულიც კი ძალიან ცოტაა. ლიოსა თითქოს მათემატიკური სიზურსტით, ფაზლივით აწყობს თავის რომანებს, უფრო სწორედ, სურათის ფაზლივით აწყობა მკითხველს უხდება. ერთი პერსონაჟის რეპლიკას, ოცდაათი წლით ადრე მეორის მიერ ნათქვამი ენაცვლება და ერთი ამბავი ყოველგვარი გაფრთხილების გარეშე გრძლედება ათი წლის შემდეგ მომხდარი მეორე ამბით, იმისთვის რომ შემდეგ უკან დაბრუნდეს, მერე ისევ სადღაც გადახტეს დროსა და სივრცეში და ბოლოს ყველა სიუჟეტურმა ხაზმა, ყველა პერსონაჟის დასახიჩრებულმა ბედმა გაუგონარი და სრულიად დაუნდობელი შეუქცევადობით ერთად მოიყაროს თავი. და როგორია „მწვანე სახლის“ ფინალი? ისეთი, რომ წესით ცხოვრება აღარ უნდა მოგინდეს, ყველაფერი ინგრევა, ყველა და ყველაფერი უკვალოდ ქრება, თითქოს არც უცხოვრიათ ამ ადამიანებს და, მაინც, გიპყრობს საოცარი სიმსუბუქე, თუ აღტაცება, თუ არ ვიცი, რა დავარქვა... ამას, მგონი, უბრალოდ დიდი ლიტერატურა ჰქვია...მე წაკითხული მაქვს დიალოგი მარკესსა და ლიოსას შორის. მას ინტერვიუს ფორმა აქვს, ლიოსა კითხვებს სვამს, მარკესი პასუხობს. როგორია? – ძალიან მაგარი. ლათინურ ამერიკული ლიტერატურის ორი ყველაზე მსხვილყალიბიანი კლასიკოსი ისეთ „ტოპკებს“ უწევს ერთმანეთს, ისეთ რამეებს ამბობს, რომ გაგიჟდები კაცი. სხვათა შორის იქ მესამესაც ახსენებენ – არგენტინელ ბორხესს და ორივე აღიარებს, რომ რასაც ეს კაცი აკეთებდა, როგორც წერდა, მათთვის მიუღებელიც კია, მაგრამ მის (ბორხესის) გარდა ასე სხვა ვერავინ გააკეთებდა და ბორხესი მათთვის მიუღებელიც არის და მიუღწეველიც, გაუგებარიც და გენიალურიც. ბორხესი არსებობს და ამას უნდა შევეგუოთ.იმავე ინტერვიუში ლიოსა მარკესს ლიტერატურული გავლენების შესახებ ეკითხება. „როგორ არა?! რამდენიც გინდა,“ – პასუხობს მარკესი, – „მაგალითად „მარტოობის ასი წლის“ ერთ-ერთ ქალ პერსონაჟს შენ დაგესესხე, შენი დედა ანხელიკა გადმოვიტანე ჩემს რომანში. შენთან დაკავშირება და ნებართვის თხოვნაც მინდოდა, მაგრამ ვერ გიპოვე, ვარგიტას, ამ დროს შენ სადღაც ევროპაში იყავი.“მაგარია, არა?“.
ამბობენ, რომ დღეს მარკესი და ლიოსა აღარ მეგობრობენ. ზოგის აზრით განხეთქილება კომუნისტ მარკესსა და ლიბერალიზმით გატაცებულ ლიოსას შორის პოლიტიკურ ნიადაგზე მოხდა. ისიც გამიგია, ქალის გულისთვის იჩხუბეს და ხელითაც გაიწიეს ერთმანეთზეო. არ ვიცი და არც არის ჩემი გასარჩევი, ოღონდ თუ ეგ ამბავი მართალია, ნეტა რა ქალი იყო ამისთანა? კიდევ ოცი წლის წინ, 1990 წელს ლიოსა პერუს პრეზიდენტობაზე იყრიდა კენჭს. ამ დროს უკვე კარგა ხნის გამოქვეყნებული ჰქონდა „საუბარი ტაძარში“, რომანი რომელიც თითქმის მთლიანად პოლიტიკის და პოლიტიკოსთა სიბინძურეების აღწერითაა სავსე, სადაც ყველა და ყველაფერი იყიდება ძალაუფლებისთვის, სადაც არჩევნების ბედს სხვადასხვა პარტიების მფარველობის ქვეშ მყოფი ძველი ბიჭების ბანდები ქუჩაში წყვეტენ, სადაც ხდება უამრავი ძალადობა და მკვლელობა... ლიოსამ თამაშის წესები კარგად იცოდა და მაინც მოინდომა პრეზიდენტობა. კენჭი იყარა და წააგო დღეს უკვე კორუფციისთვის გასამართლებულ ფუხიმორთან. 1990 წელს მე არათუ პერუს ამბები, ლიოსას სახელიც კი არ ვიცოდი და ჯერ არც მისი „მწვანე სახლი“ მქონდა უროსავით მოხვედრილი. რომ მცოდნოდა, ფუხიმორისკენ ვიქნებოდი და მწერალს აუცილებლად ვუსურვებდი დამარცხებას. საბოლოოდ ყველაფერი კარგად დამთავრდა და რაც ჩემთვის ყველაზე სასიხარულოა, მაგრამ სრულიად აუხსნელია, პოლიტიკაში გარევის (თანაც როგორი გარევის) შემდეგ მწერალმა ისევ გააგრძელა მაგარი რომანების წერა. შეიძლება ამ თავად დალოცვილ ლათინურ ამერიკაშია რაღაც საიდუმლო... მარიო ვარგას ლიოსა ახლა სადღაც სამოცდათოთხმეტი წლისა უნდა იყოს. სიმპატიური და ღონიერი კაცის შთაბეჭდილებას ტოვებს. ყველა ასაკში სიმპატიური იყო. ლათინოამერიკელებს სხვანაირი გარეგნობა აქვთ. ჩემს ჯეელობაში წიგნის მოყვარულ ოჯახებში ჰემინგუეის წვერიანი და როლინგიანი პორტრეტი ეკიდა ხოლმე, ასეთ ოჯახებში უბნელი ძმაკაცები რომ მოხვდებოდნენ, „ბაბუაშენიაო?“ – იკითხავდნენ. მე ისეთი თავხედი ვიყავი, რომ ჩემს პატარა ოთახში მთლად ფოლკნერი მეკიდა და იმის ბაბუობაც უკითხავთ. აი, ლიოსა არავის ეგონება ვინმე ჩვენიანის ბაბუა. სხვანაირი იერი აქვთ მაგათ, სხვანაირი სისხლი უჩქებთ ძარღვებში და სხვანაირ სისხლასვსე წიგნებს წერენ – უცნაური და გიჟური ამბებით სავსეს. მაგიური რეალიზმიო და კიდევ რა არ დაარქვეს და, მგონი, ეგ ევროპისთვისაა მაგიური, იქ კიდევ ჩვეულებრივი ამბებია, იქ შეიძლება მოხდეს და ხდება კიდეც ეგეთი რამეები, უბრალოდ ბევრი მაგარი მთხრობელი გამოუჩნდა. იმ მთხრობელებში კიდევ ლიოსა ყველაზე უფრო მიყვარს, მაგიტომაც გამეხარდა გუშინდელი ამბავი... ერთ რაღაცასაც ვიტყვი. მაგარია, როდესაც შენ საყვარელ მწერალთან დროის ერთ მონაკვეთში ცხოვრობ, მაგრამ ძნელიც არის, იმიტომ რომ იცი, ვერასდროს შეხვდები, თუმცა ჩვენი შეხვედრა დიდი ხნის მომხდარია, მაგრამ მაინც...