თარგმნა ლილი მჭედლიშვილმა
მინდა ვიმსჯელო უფრო კითხვაზე, ვიდრე ლიტერატურაზე, ვინაიდან კითხვა ზოგჯერ შემოქმედების ტოლფასია, ზოგჯერ კი ტექსტთან შედარებით უფრო ღრმა და უფრო გააზრებულიც კი. უკანასკნელი ათი წლის მანძილზე კითხვა გაცილებით დიდ და მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა, ვიდრე ბოლო ორმოცდაათი წლის მანძილზე მრავალფეროვან გამოცემათა უზარმაზარი მთა.
იმაზე ფიქრისას, თუ რას წარმოადგენს თანამედროვე ლიტვური ლიტერატურა, რა ხდებოდა და რა ხდება მის სიღრმეებში, არ შეიძლება გვერდი ავუაროთ ლიტერატურის ფენომენალურ მნიშვნელობას გასული და ახლანდელი საუკუნეების შესაყარზე, მის ფართო გავრცელებას. ხანდახან გეჩვენება, რომ ლიტვის ისტორიის პროექტირებას სწორედ პოეტები ახდენდნენ. რამდენიმე წლის წინ, ამჟამინდელი დამოუკიდებლობის მოპოვებამდე, საიუდისის პირველ მასობრივ მიტინგებზე ხალხი ქვეყნის ეკონომიკური გარდაქმნის პროგრამებით კი არ მიდიოდა, არამედ გასული და ამ საუკუნის კლასიკოსების ლექსებით. მათ არა მხოლოდ კითხულობდნენ, არამედ მღეროდნენ კიდევაც, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ასე მძიმე დრო დაუდგა ლიტვას. უფროსი თაობის ადამიანები ამ ლექსებზე სიმღერებს ქმნიდნენ, მერე კი ამ სიმღერებს ციხეებსა და გადასახლებებში მღეროდნენ.
და აი ის პოეზია, რომელიც კონსპირაციული მეკავშირის როლს ასრულებდა, დამთავრდა. ამგვარი როლი ითამაშა თანამედროვე პოეტების - მარცინკიავიჩიუსის, გიადას, სტრელკუნასის ლექსების ტექსტებმა. ისინი წაკითხული და აღქმული იყო დროის იმ გარკვეულ კონტექსტებში, რომელიც ახლა უკვე აღარ არსებობს. ვფიქრობ, ეს, როგორც რუსი, ისე ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების პოეტების აღქმისთვისაც არის დამახასიათებელი.
ლიტვაში დაბადებულ ნობელის პრემიის ლაურეატ პოლონელ პოეტს - ჩესლავ მილოშს, რომელიც კარგად იცნობს აქაურ რეალიებს, როგორღაც წამოსცდა, ლიტველი ერი და სახელმწიფო დამწერლობიდან, ლიტერატურიდან, კითხვიდან აღორძინდაო. მეფის რუსეთის მიერ გასული საუკუნის მეორე ნახევარში ლიტვური დამწერლობის (ბეჭდვის) მკაცრმა აკრძალვამ უნიკალური უკუქმედება - აკრძალული ლიტერატურის საყოველთაო კითხვა გამოიწვია, რაც მუდამ ენისა და ლიტერატურის შენახვა-შენარჩუნების გარანტად აღიქმებოდა.
შემოქმედებას თან რისკი და მსხვერპლიანობა ახლდა, იგი მასთან ხელიხელჩაკიდებული მიედინებოდა. და აი, უცებ დაემხო სისტემა, რომელსაც ლიტერატურა ან უპირისპირდებოდა, ან მხარს უჭერდა. უცებ ერთიათად შემცირდა ტირაჟი.
პრობლემა ისაა, ზუსტად განისაზღვროს, ცოტა ხნის წინანდელ მწერლობაში, სად იყო ჭეშმარიტი ლიტერატურა და სად იყო კითხვა, რომელიც გამოეყო ლიტერატურას და რომელმაც პუბლიცისტიკის, ესეისტიკის, პროტესტის, ინტელექტუალური იატაკქვეშეთის სახე მიიღო. კითხვა ხატავდა ლიტერატურის რაღაც ახალ ხატს, რომელიც შორს იდგა იმისაგან, რაც ლეგალური ბეჭდვითი სიტყვის ან კრიტიკოსების შეფასების შედეგად შეიძლებოდა შექმნილიყო.
რა თქმა უნდა, არის ის, რაზედაც შეიძლება გული დაგწყდეს. მაგალითად, როდის წაიკითხავენ კიდევ ლიტერატურას, თანამედროვე ლიტერატურას ისე, რომ არაფერი გამოტოვონ ტექსტში, რომ თავიანთი თანამშრომლობითა და თანაგრძნობით ყოველნაირად შეეცადნენ, დაეხმარონ მწერალს ბოლომდე ართქმულის გამოთქმაში? მინდა ვიკითხო, რა უფრო საშიში იყო რეჟიმისთვის - ნაწერი თუ ნაწერის წაკითხვა? ცენზურას ხშირად მხოლოდ ის როდი გადიოდა, რაც დაწერილი იყო, არამედ ისიც, რაც შეიძლებოდა მკითხველს გამოქვეყნებულ ნაწარმოებში მოსჩვენებოდა. უნდა ემართათ, ხელჩაკიდებული ეტარებინათ არა მარტო მწერლობა, არამედ ლიტერატურის აღქმაც, მისი წაკითხვაც - აი რა იყო ამისწინა ხელისუფლების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ამოცანა, რომლის გადასაწყვეტად არავითარ საშუალებას არ ერიდებოდნენ, საბოლოო ანგარიშში კი - ადამიანებს, ყმაწვილს, რომელმაც ეს-ესაა გაიგო რა არის წიგნი, უნდა ესწავლა გარემოს, საგნების, წიგნის კულტურული ფასეულობების უაპელაციო განსჯა.
ყველაფერ ამას უპირისპირდებოდა "კონსპირაციული" კითხვა. დევნილი, დაზარალებული მწერლების სახელები ყველასათვის არის ცნობილი, მაგრამ საეჭვოა შესაძლებელი იყოს იმ ადამიანების ჩამოთვლა, ვინც კითხვის გამო იქნა მსჯავრდებული, გადასახლებული, სამუშაოდან დათხოვნილი თუ განდევნილი, მაშინ, როცა სწორედ იმ ადამიანების მიერ იქნა აწეული იმ ლიტერატურის ფასი, რომელსაც ასე დავტირით ახლა, მისი დაკარგვის შემდეგ.
მწერლობის ავტორიტეტის დაცემას, საზოგადოებაში მკითხველის როლის მათი აზრით დაუმსახურებელ შეცვლას ბევრი მეტად მტკივნეულად აღიქვამს. თანამედროვე პოლიტიკურ სინამდვილეში ლიტერატურა უკვე აღარ თამაშობს გმირის როლს. ახლა მწერალს და მის გავლენას წარმატებით უწევს კონკურენციას პოლიტიკოსი, მეწარმე თუ მასკულტურის ესა თუ ის კერპი. თუ მწერლობის ერთი ნაწილი ყოფილი სისტემის მიერ მინიჭებულ პრივილეგიებს კარგავს, მეორე ნაწილი კარგავს მკითხველებს, მესამე ნაწილი იმ შიშს, რომელიც მისი შემოქმედების მთავარ სტიმულს, მისი ცხოვრების წესს და სტილს წარმოადგენდა. დიდ შიშს დიდი სარგებელი ჰქონდა.
ახლა ლიტვაში ხშირად დგება ცნობილ ადამიანთა რეიტინგები, მაგრამ იმ ადამიანებს შორის მწერლები არ არიან. მაშინ, როცა, სულ ცოტა ხნის წინ, მათ პირველი ადგილები ეჭირათ, მათ დეპუტატებად, მინისტრებად, პრეზიდენტებად ირჩევდნენ. მწერალს აღარავინ ეკითხება, როგორ იცხოვროს, რას ფიქრობს ხელისუფლებაზე, აწმყოსა და მომავალზე, რას ფიქრობს ფულზე, ბანკებზე, სიყვარულზე, ბავშვებზე, ერზე... რაც მთავარია, აღარავის აინტერესებს, როგორ წერს ან რის შესახებ წერს. მისთვის თითქმის სრულიად ხელმიუწვდომელია ტელეეკრანი. გამომცემლობები აღარ ელიან მის ახალ შედევრებს.
მწერალი, რომელიც ეროვნულ ლიტერატურას ქმნის, განსაკუთრებით პატარა ქვეყანაში, არათუ მდიდარი, სათანადოდ უზრუნველყოფილიც ვერ იქნება. იშვიათი გამონაკლისი შეიძლება იყოს ის, ვინც მოახერხებს და "გააღწევს" თავისი ქვეყნის საზღვრებს. კვლავ ჩნდება მოთხოვნილება ლიტერატურული ურთიერთობებისა თუ მხატვრულ ფასეულობათა ურთიერთგაცვლისა, მაგრამ სულ სხვა დონითა და სხვა ფორმით, ვიდრე ეს სოცბანაკის დროს იყო. ვხედავ, როგორ ჩნდება სხვადასხვა ქვეყნის ლიტერატორთა სოლიდარობები და მათი შექმნა განპირობებულია არა ცენზურის წინააღმდეგ, არამედ სიღარიბის, ანგარების, უგემოვნების წინააღმდეგ საბრძოლველად.
შეიძლება ფული ბლომად და სწრაფადაც იშოვო, ოღონდ სარეკლამო, საიუბილეო თუ საქორწინო კუპლეტებით, ეროტიული სცენებით, სიყვარულსა და განშორებაზე დაწერილი უაზრო სიმღერებით, კრიმინალური ქრონიკებითა და საპნის რომანებით. ბევრი ჩვენი ლიტერატორი გადის კიდევაც ამით იოლას. ეს არის აბსოლუტური თავისუფლება, რომელიც თვითონვე სჭამს საკუთარ თავს.
ბიზნესისა და რეკლამის დროს დააფასებენ უფრო ხორცს, ვიდრე სულს. ბევრი დღემდე ვერ ურიგდება ამ უსიამოვნო აღმოჩენას, ვინაიდან სამართლიანად მიაჩნია, რომ ლირიკული მინიატურა გაცილებით მაღლა დგას, ვიდრე გამართული ტექსტი ხორცის კონსერვის ქილაზე.
დღეს რომ კულტურა მართო და აკონტროლო, ფულით მართვა უნდა შეგეძლოს. მაგრამ უნდა მართო ადამიანურად, რათა რაიმე გამოუსწორებელი არ მოხდეს. ის ყბადაღებული, არც თუ მცირე ფულითა და შემოსავლიანი რეკლამებით უზრუნველყოფილი დასავლური - ის კი არა, ახლა უკვე ადგილობრივი - მასობრივი კულტურაც აკი სულ უფრო ხშირად და ხშირად გვისაფრდება იქ, სადაც ყველაზე ნაკლებად ველით.
აი, მეც დავიწყე თუ არა ლიტერატურაზე ლაპარაკი, ფულამდე მივედი. რა უნდა ვქნა, თუკი დღეს ნებისმიერ, თვით შემოქმედებით ჩანაფიქრსაც კი წინ მატერიალური გაანგარიშება უნდა უძღოდეს. ვერ ვიტყვი, თითქოს ლიტვის ხელისუფლება კულტურისათვის სახსრებს არ გამოყოფდეს. რა თქმა უნდა, გამოყოფს, მაგრამ იგი საკმარისი არ არის, არ არის და არც იქნება. ვფიქრობ, არა მხოლოდ ლიტვაში, მსგავსი ისტორიული გამოცდილების სხვა ქვეყნებშიც თავს ერთი და იგივე პრობლემა იჩენს - როგორ გამოვიყენოთ ეს სახსრები, ფული ვისი საშუალებით და ვის ხელში უნდა შემოვიდეს, როგორ უნდა გადავიდეთ ჩვეული რაოდენობრივიდან ხარისხობრივის მხარდაჭერაზე, რათა კონკურენციის პირობებში გამოვავლინოთ და მხარში ამოვუდგეთ იმას, რაც მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ტელერეკლამებისა და გასართობებისათვის, არამედ სულიერი განვითარებისთვისაც. ჯერ კიდევ ცუდად მუშაობს ფონდების სისტემა, ხოლო არსებული ფონდები ეროვნული კულტურული პოლიტიკის არარსებობის გამო ხშირად ნაკლებმნიშვნელოვან პროექტებს უჭერს მხარს.
ბოლო ხანებში მკითხველი ისევ უბრუნდება ლიტერატურას, მაგრამ სრულიად სხვა განწყობით, ახლა იგი სულ სხვა წიგნებს იღებს თაროებიდან. მწერალიც თანდათან უფრო თავდაჯერებული ხდება, განსაკუთრებით მაშინ, თუ იგი ცოტათი მაინც ცნობილია და წარმოდგენა აქვს, როგორ უნდა მოიქცეს წიგნის გამოცემის ახლანდელი სისტემის პირობებში, მაშინ, როდესაც რიგიანი ტირაჟიც კი შესაბამის ჰონორარს არ გპირდება. ლიტერატურისა და ლიტერატორების მხარდასაჭერად ჩნდება სხვადასხვა საშუალებები, ახალი შესაძლებლობები, რათა საზოგადოება ეზიაროს კულტურას, გაეცნოს მის შემომქმედთ. ეს არის სახელმწიფო სტიპენდიები, ნაციონალური და სხვა სახის პრემიები, პროგრამის დაფინანსებები, კონტრაქტები თუ საერთაშორისო ჰუმანიტარული ფონდების გრანტები. თანდათან ყალიბდება მხარდაჭერის სისტემა, მწერლებიც თანდათან ეჩვევიან მას, სწავლობენ, როგორ გამოიყენონ, როგორ ისარგებლონ მისით. ამ ვითარებაში ცუდი არ იქნებოდა მიგვემართა შვეიცარიის, ნორვეგიის და ზოგიერთი ევროპული ქვეყნის გამოცდილებისათვის, რომელთაც შეძლეს და შეინარჩუნეს კულტურა და მწერლობა.
ვხედავ, ამ "ჯუნგლებში" როგორ სწრაფად პოულობენ ადგილს ახალგაზრდა ლიტერატორები. ისინი თხოვენ, სწერენ, ღებულობენ, მიემგზავრებიან, ეცნობიან, ხდებიან ცნობილები საერთაშორისო ინტელექტუალურ მიეთმოეთში, რაღაც დროით ევროპასა ან ამერიკაში იკარგებიან, უკან ახალ-ახალი ზრახვებით, ახალ-ახალი ჩანაფიქრებით ბრუნდებიან და ისევ მიდიან... იბადება მწერლის სრულიად ახალი, ჩვენთვის სრულიად გაუგებარი ტიპი, რომელიც სწორედ ამგვარი საშუალებებით იხვეჭს სახელს, იძენს მხარდაჭერას, ახერხებს თავისი შემოქმედების თარგმნას. ჩვენთვის, ვინც მიჩვეული ვართ დაჩაგრული მწერლის რომანტიკულ ტიპს, სრულიად მიუღებელია ამგვარი პერსონაჟი. უფროსი თაობის მწერლებისათვის, ვისაც თავი საწერი მაგიდის გარეშე ვერ წარმოუდგენია, ყოველივე ამის გათავისება და ცხოვრების ნირის შეცვლა გარდა იმისა, რომ ფსიქოლოგიურად ძალზე ძნელია, მეტისმეტად გვიანაცაა. დაბოლოს, მნიშვნელოვანია არა იმდენად მატერიალური სიძნელეები, რამდენადაც შემოქმედებითი ცხოვრების მოშლა, მწერლის როლის აშკარა დაკნინება, მისი სოციალური მნიშვნელობის დაცემა, მოქმედი პირის სტატუსის დაკარგვა.
No comments:
Post a Comment