რაინჰარდ პრისნიცი - ჰანს კარლ არტმანი

გერმანულიდან თარგმნა თამარ კოტრიკაძემ

იმ გარემოების გამო, რომ არტმანის პოეტურმა პროდუქციამ დაგვიანებით იხილა დღის სინათლე, ის დღესდღეობით ისეთ გემოვნებას შეესაბამება, რომლის ყურადღების ცენტრშიც ამ პოდუქციაში გამოხატული პოზიციის ნაცვლად ის განსაკუთრებული ეფექტია მოქცეული, რომელსაც ის მკითხველზე ახდენს. ახალ-ახალი ენობივი საშუალებებით დახვეწილი თამაში იმდენად გვაოცებს, რომ მხედველობის არიდან გვეკარგება ის, რაც არტმანის შემოქმედების ამოსავალ წერტილს წარმოადგენს და ის ლიტერატურული სიტუაცია, რომლის გარეშეც არტმანისთვის მისი შემოქმედებითი სტრატეგიის განვითარება სრულიად შეუძლებელი იქნებოდა. არტმანის მსგავსად სინტაქსური ფორმებით დაინტერესებულ ავტორს ორმოცდაათიანი წლების დასაწყისში შექმნილი ლიტერატურული კლიშეები პრაქტიკულად აღარც კი უტოვებდა იზოლირებული, დამოუკიდებელი განვითარების შესაძლებლობას. გრძნობათა გადამეტებული გამოხატვით დამძიმებული ენობრივი და სხვა სახის ტრადიციებისაგან განთავისუფლება შეიძლებოდა მხოლოდ გამოკვეთილად საშაკარაოზე გამოტანილი ექსცენტრიკის გზით, რამაც, თავის მხრივ, იმ სულისკვეთების აღორძინება განაპირობა, კლასიკისა და კლასიციზმის ეპოქებში ჩდილში რომ იყო მოქცეული: ვგულისხმობთ არსებობის გამართლებას საქმიანობით და ორივეს მამოძრავებელ ბირთვად პოეზიის გამოცხადებას.
ამ მრწამსის საპირისპიროდ, იმ პერიოდის სოციალური გარემო შემოქმედისაგან ითხოვდა, უკვე არსებულ ნორმებს მორგებოდა, - რაც საკმარისად ხშირადაც ხდებოდა, - წინააღმდეგ შემთხვევაში ხელოვანი მარტოდმარტო რჩებოდა საზოგადოების პირისპირ, რომელიც მის მიმართ საკუთარ პოზიციას ჯერ კიდევ ისეთი მოძველებული ტერმინებით გამოხატავდა, როგორიცაა "გადაგვარებული" და ა. შ. უცხო ენათა ცოდნამ, პირველ რიგში კი უტყუარმა ალღომ, რომლითაც არტმანი სიტყვისა და გამოთქმის ძალას გრძნობდა, საშუალება მისცა მას, შემოქმედებითი პროცესი სინამდილისადმი ფიქტიური მიმართების ნიშნით ეწარმოებინა; სწორედ ამის ხარჯზე მისი თვითგამოხატვა და ცხოვრების სტილი არასოდეს შეწინააღმდეგებია ტრადიცებს, სამყაროს მისეული ხედვა კი მუდამ მყარად რჩებოდა. საკუთარ აზრობრივ თამაშებს არტმანი თავის ფიქციებში მრავალფეროვანი როლების სახით აცოცხლებდა და თავის მიერ მიკვლეული სინტაქტური ელემენტებით ალაპარაკებდა; ამაზეა აგებული მისი ნამუშერების უმრავლესობა (1953 წელს დაწერილი "პოეტური აქტის რვაპუნქტიანი პროკლამაციის" მიზანიც სწორედ ეს არის: თვითგამოხატვა როლების მეშვეობით, ოღონდ - "პოეტური ცნობიერების" სფეროდან გამოუსვლელად).
არტმანის გავლენაში ზოგიერთ, - უპიველეს ყოვლისა, ბერლინელ, - ლიტერატორზე დიდი წვლილი მიუძღვის მის უნარს, საკუთარი შემოქმედება და საკუთარი პიროვნება ერთ განუყოფელ მთლიანად აქციოს, რომელსაც ასევე თავად Aძერწავს. ამგვარად შექმნილი ერთგვარი მითოსი მის ნაწარმოებებს ობიექტური ანალიზისათვის ყოვლად შეუვალს ხდის. მოკლედ, კონრად ბაიერის განსაზღვრებით რომ ვთქვათ, არტმანმა "პოეზია მსოფლმხედველობად აქცია". გასულ საუკუნეთა ნაკლებად გავრცელებულ ლიტერატურულ ფორმათა ცოდნამ, უშრეტმა ფანტაზიამ და სწრაფვამ, "ძველი დროის ევროპულ ლიტერატურათა არსებითი ნიშნები ავანგარდულ მიმდინარეობათა სამსახურში ჩაყენებისა", ხელი შეუწყო არტმანს პროგრესულ ტენდენცათა წარმომადგენლებთან დაახლოვებაში. ეს, უპირველეს ყოვლისა, "ვენის ჯგუფია", რომლის წევრიც გარკვეული დროის მანძილზე თავადაც გახლდათ. მართალია, მისი საქმიანობა მეცნიერული კვლევით არ იყო მოტივირებული: ენობრივი პრობლემების თეორიული განხილვა მას ნაკლებად აინტერესებდა.
მიუხედავად ამისა, საკუთარ შემოქმედებაში ის ხშირად იყენებდა იმ პერიოდში სხვებთან ერთად შემუშაებულ ტექსტურ მეთოდებს (როგორიცაა ინვენცია, მონტაჟი და სხვა.), თუმცა ამას მეტწილად გაუცნობიერებლად სჩადიოდა. ამავე პერიოდს ემთხვევა არტმანის ჟარგონული, დიალექტზე დაწერილი ლექსები, რომელიც, - რიუმისა და ახლაიტნერისაგან განსხვავებით, - იმდენად ენობრივი საშუალებებით ექსპერიმენტირებას არ ისახავდა მიზნად, რამდენადაც იდიომებით თამაშს ემსახურებოდა, რასაც არტმანი ხშირად მეტაფორული ეფექტის გასამძაფრებლად მიმართავდა.
მისი ერუდიცია მოიცავდა აგრეთვე სხვადასხვა ქვეყნისა და კულტურის ლიტერატურულ პროგრამებსა და მათთან დაკავშირებულ ცხოვრების სტილს, რაშიც ის, ერთი მხრივ, თავისთვის ახლობელ მომენტებს ეძიებდა, მეორე მხრივ, საკუთარი ქცევის დასტური და გამართლება ეგულებოდა. ამ გაგებით, პირველ რიგში, უნდა დავასახელოთ სიურეალიზმის, კონცეპტიზმის, ბაროკოსა და ტრუბადურების პოეზიის ზოგიერთი ასპექტი, აგრეთვე - რომანტიზმის ელემენტები, ხალხური ლიტერატურის კრებულები და ევროპასა და ამერიკაში მათზე შექმნილი ვარიაციები. ყველა სფეროს ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს, ერთი კი უეჭველია: ისინი აუცილებელ წინაპირობად გვევლინება არტმანის შემოქმედების ღრმა წვდომის გზაზე. აქვე უნდა მოვიხსენიოთ აგრეთვე ის გავლენაც, რომელიც მასზე მეორე მსოფლიო ომის წინა პერიოდის ტრივიალურმა ლიტერატურამ იქონია; მის მოდულაციებში არტმანი გარკვეულ პარალელებს ავლებდა საკუთარ შემოქმედებასთან. იმ პერიოდში, როდესაც მისთვის გარკვეულწილად განმსაზღველი გახდა "პოპ-არტის" ტრივიალური კლიშეები, მან, - მართალია, ძალზე უშუალოდ, - გადმოიტანა ამ ლიტერატურული ჟანრის ელემენტები საკუთარ ტექსტებში.
არტმანის შემოქმედებაში ყველაზე მეტად გვეცემა თვალში ერთმანეთსაგან სრულიად განსხვავებული, დროში განგრძობილი სამი ტენდენცია, რომელთაც ფესვები ერთ წიაღში: შემოქმედის მრწამსში, - სინამდვილისადმი უკვე ხსენებულ, ფიქტიურ დამოკიდებულებაში, - უდგათ. ასე რომ არ ყოფილიყო, შეგვეძლო გვეთქვა, რომ მათ ერთურთთან საერთოდ არაფერი აკავშირებთ. უპირველეს ყოვლისა, უნდა დავასახელოთ მეტყველების განსაკუთრებული მანერა, რომელიც, ტრადიციული სინტაქსური საშუალებების ციტირების მაგიერ, ემოციების გამოსახატად ოდნავ შეცვლილ ლირიკულ ფორმებს მიმართავს; ტრადიციული თვალთახედვით დანახული ამგვარი თვითგამოხატვა ძლიერ მეტაფორიზირებულად აღიქმება და, რაც მთავარია, ახდენს "პოეტური ცნობიერების შიგნით არსებული სიტუაციების" დემონსტრირებას. ამ პროცესის მომსწრენი ვხდებით როგორც არტმანის ადრეულ ლექსებში, ისე შემდეგ ლირიკულ კრებულებში: "ჩემს მახვილზე ამოტვიფრული", "თერთმეტი ცალკეული ლექსი", "ირმების ნაკრძალი და შუქურ-კოშკი", "ჩანახატი სამგლოვიარო სიმღერისათვის. ბრძოლის ველზე დაცემულს", დაბოლოს, "ლანდშაფტები"; რაც შეეხება პროზას, უნდა დავასახელოთ "გუშინდელი დღის ძიების" ცალკეული დიდი მონაკვეთები, ნაწილობივ - "დროშის ასომთავრული" და "ჰუსარებსა და ბაგირზე მოცეკვავეების შესახებ"; აგრეთვე, თითქმის ყველა ჟარგონული ლექსი. პიესებიდან - "ჩერმაკისთვის წიწაკა არ არის".
ჩამოთვლილი ნაწამოებიდან თითქმის ყველას, - შესაძლოა, უკანასნელის გამოკლებით, - ერთი რამ აერთიანებთ: მათში მეტყველება შეგრძნებების გადმოცემის მაგიერ თავს აფარებს შეგრძნების გარკვეულ სურათ-ხატს. ეს, თუკი გავითალისწინებთ არტმანის მანერას, მთელი კომპლექსის გადმოსაცემად გამოიყენოს ერთი და იმავე გრამატიკული ერთეული, ხშირად არტმანისეული ლირიკის ერთადერთ მეტაფორულ ხერხად გვევლინება. (მაგალითად: "ბასრი ფოთლებით (ფურცლებით) ჩავეჭიდე ნათელ დღეს / ჩემი აყვავებული სარეველა-ბალახიდან გალობდა ადრეული მზე / მე ვიყავი (...)" და ა. შ. ანდა: "ქარი მიმოქრის ლერწამში / მე ვიპოვე [რაღაც] შროშანისფერი / მე ვხედავ შენს ბაგეს / სიტყვებსა და ჩიტებს / ბაგე მიმოდის წითელი / ძალზე მუქი გვინეას გარშემო (...)", ანდა: "28 სექტემბერი: და კვლავაც იასამნისფერი პარასკევი [venerdies violacea]. მაგრამ, ო, თეზაურის ქალიშვილი ლიუბეკში ჩამოვიდა მატარებლიდან.")
ისეთი შთაბეჭდილება რჩება, თითქოს არტმანისთვის თავად ემოციაზე უფრო მნიშვნელოვანი ის მეტაფორაა, რომლის არსიდანაც გამომდინარეობს ემოციასთან მიმართება. ამგვარ წარმოდგენას ისიც აძლიერებს, რომ მაპროვოცირებელი, თავისი ჟღერადობით თუ ხატოვანებით მიმზიდველ ლექსიკურ ერთეულები მხოლოდ მათი გრამატიკული სახეცვლის ხარჯზე ახდენს მნიშვნელობის ნიუანსირებას, მსგავსად მონტაჟისა კინემატოგრაფში. იქმნება კიდევ ისეთი შთაბეჭილებაც, თითქოს არტმანი რაღაც ზმანებით იყოს მონუსხული, რომლის წვდომასაც მხოლოდ მაშინ შეძლებს, თუკი ბოლომდე დაჰყვება მის ხიბლს.
არტმანის ნამუშევართა დიდი ნაწილისათვის დამახასიათებელია არა ცხოვრებისეულ, არამედ ენობივ რეალიებთან კომუნიკაცია; ამის შედეგი კი იმგვარი ემოციაა, თავისი სიმბოლიკითა და სინტაქსით გაუცხოებულ არქაიზმად რომ გვევლინება. ვითომდა მივიწყებული კლიშეების ციტირებით არტმანი თითქოს გამოდის თანამედროვეობასა და ფსევდოისტორიულ წარსულს შორის შუამავლის როლში და თავისი თხრობის საგნად საგანგებოდ შელამაზებულ არქაიკას აქცევს. ეს ფიქტიური ისტორიული ხედვა, გაიგივებული რეალურ ენობრივ ხედვასთან, შეიძლება მცდარად მივიჩნიოთ რომელიმე ისტორულ გარემოცვაში დაბადებული ობიექტური განწყობის გულუბრყვილო ან უგემოვნო იმპლიკაციად. (მაგალითისათვის: "თეთრად გაშლილა დილით / ბანია ლუკა, / გრუხუნებს დოლი, / მამლაყინწას ვგავარ, გარნიზონის მესაყვირე, / ირხევა მბზინავი ბუმბულები, / ერთურთზე გადაჭდობილ მახვილთა ფრენა ..." ანდა: "მიმაქოლებს ჩემი მუქი რაში / შალ-ი-მანისკენ, / მსუბუქი მხედარი [მივაპობ] ტყეთა შავ დალალებს, / აგერ, ნაპირი! მდინარე! მდინარე! ოჰ, შესვი ფსკერამდე! / ბაგე გაიგრილე წყლით, რომელიც ასე შორი ჯერ არასოდეს ყოფილა...", ანდა: "სიცილიურ სახლს, / ატლანტიის მწვანე ბაღნარს, / ფრინველ სანგ სიბირს, / ახალი ჰოლანდიის პირქუშ უბეს, / ვის მივმართო / მას შემდეგ, რაც დამზაფრა, / მოლოდინმა *** წლის...").
არტმანის არაერთ ტექსტში ისტორიული ფიგურები თუ ადგილები, მითები თუ ლეგენდებია გაცოცხლებული; ამის მიზანი სულაც არ არის დღევანდელი გადასახედიდან გაგებული ამა თუ იმ შინაარსის წარმოდგენა. ეს უბრალოდ კულისებია ამა თუ იმ ენობრივი სცენისათვის, რომელზედაც არტმანი ვითომდა ამ ენის მატარებლის სახით გამოგვეცხადება. ეს, უპირველეს ყოვლისა, მის პიესებს ეხება. მაგრამ ისეთი ოდნავ პაროდიული ფანტაზმაც, როგორიცაა "რეალური შეხვედა დრ. ფუ მანჩუსთან" (ის პაროდიად აღიქმება მისი სიუჟეტიდან გამომდინარე) შეიცავს მინიშნებას გვიან ვიქტორიანულ ტრივიალურ მოდელებზე: "ჰ. კ. არტმანი გახლავართ, - წამოსთქვა მან შემდეგ, - ჰ. კ. არტმანი, აგრეთვე ცნობილი, როგორც ჯონ ეტერლი ბენკროფტი, იგივე ლორდ ლისტერი, იგივე დეივიდ ბლენერჰესეტი, იგივე მარტიმერ გრიზლიმოლდ დე ვერი და ა. შ. და ა. შ.!"
მაგრამ ეს მხატვრული ხერხი მარცხს განიცდის იქ, სადაც ორიგინალი კარგადაა ცნობილი ფართო მკითველისათვის, როგორც ეს "მწვანედ დალუქულ ეპისტოლესა" და "alleleirausch"-ის შემთხვევაში მოხდა. სამაგიეროდ, სწორედ ამ ხერხის წყალობით გაჩნდა სრულიად უნიკალური ნაწარმოები "გულმოდგინება და ინდუსტრია", განსაკუთრებული ადგილი რომ უკავია არტმანის მთელ შემოქმედებაში. შემდგომში არტმანმა ეს მეთოდი თავის არაჩვეულებრივი ემოციურობით გამორჩეულ თარგმანებზე მუშაობისას გამოიყენა, - მათზე აქ, სამწუხაროდ, საგანგებოდ ვერ შევჩერდებით, თუმცა მათ არტმანის შემოქმედებაში საკმაოდ მნიშვნელოვანი ადგილი უკავიათ.
არტმანისეული წერის მანერის მესამე ტენდენციად შეგვეძლო დაგვესახელებინა ის მეთოდი, ერთი შეხედვით ექსპერიმენტულად რომ აღიქმება, სინამდვილეში კი ნაკლებადაა ორიენტირებული "მეცნიერულ" ცდებზე. ის უფრო გრძნობათა გადმოსაცემად ტრადიციული ფორმების გავრცობა-გაფართოებას ისახავს მიზნად (ამ ტიპის ნაწარმოებებია: "გავრცობილი პოეზია", "ბოთლით გაგზავნილი ბარათები", "ლირიკული ვერბარიუმები", ბაიერსა და რიუმთან ერთად შექმნილი ნამუშევრები, ასევე "რითმები, პწკარები, ფორმულები", პიესები "მოგზარობა კუნძულ ნანთაკეთზე", "ბურუსი და ფოთოლი", "კეთილშობილთა და სამართლიანთა ხვედრი" და სხვ.). გავრცობა ძირითადად ფონეტიკის სფეროში მიმდინარეობს, მაგრამ ამასთან ბგერითი ჯგუფის კონსტრუქტიულ ელემენტს როდი ეწევა ანგარიში. გადამწყვეტი აქ ისევ და ისევ შეგრძნებებსა და ასოციაციებზე დამყარებული ერთგვარი სემანტიკური პრინციპია (მაგალითად: "wasserlobelia almegalsdatan / ich wohne lobelia almedals / nummernd auf weiß in weiß...” ანდა: "Assegor Thibeta et dü azimout... / vendigot ül iblout et ´l ab ab..." ანდა: "Ungummi / Schneebitter / Sanssouci / gekäfigte / Note / Abdusche..."). წერის ამგვარი მანერა საუკეთესოდ გამოხატავს არტმანის მიერ დასახულ ამოცანას: ამა თუ იმ გრძნობა-განწყობის შესაბამისად შერჩეულ ბგერათა ჯგუფები ახალ სისტემაში იქნას მოყვანილი და ჩაწერილი.
თუკი ზემოთ თქმულს შევაჯამებთ, არტმანის ნამუშევრები უნდა განვიხილოთ, როგორც ავტორის ცდები, შესაბამისობაში მოიყვანოს ენისადმი და ცხოვრებისადმი საკუთარი დამოკიდებულება. ორივე მიმართებას მხატვრულ სინამდვილეში აქვს ადგილი; განწყობა და წერის პროცესი ამართლებს ერთი მეორეს. არტისტიზმი გვევლინება ამა თუ იმ ემოციის საბუთად, შინაგანი მდგომარეობის პრეზენტაციად. შინაარსი მხოლოდ გრამატიკული ფორმის ხარჯზე იძენს თავის სიღრმეს; ენობრივ ელემენტებს უკვე არსებული ნიმუში ანიჭებს მნიშვნელობას. აქედან გამომდინარე, არტმანის ქმნილებები არ უნდა განვიხილოთ, როგორც ძველთან შედარებითა და გამოხატვის ახალი საშუალებების ძიებით გაწაფული ინტელექტის ნაყოფი; ეს უფრო რეთორიკული ფიგურებია, გარკვეული ეპოქის შესაბამისი ცნობიერების ჩარჩოებში ჩასმული. მათი მიზანი - ეფექტის სიმძაფრეა და არა საზრისის გამოხატვა. საზრისთან ეს ტექსტები, - მთელი მათი ხიბლის მიუხედავად, - ისეთსავე მიმართებაში არიან, როგორც ხისგან ოსტატურად ამოჭრილი მეფეები, დედოფლები, გლეხები, კოშკები - ჭადრაკის თამაშთან; თუკი მათ, ამასთან ერთად, ძალუძთ, სიამოვნება მოგვგვარონ, ეს იმას ნიშნავს, რომ...

(1970)

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“