დათო ქარდავამ ამ ტექსტის შექმნა თავისი მეგობრების თვალწინ დაიწყო facebook-ში। ნაწილ-ნაწილ, "ნოუთებად" ბეჭდავდა და გვთაგავდა (ღმერთმა მაპატიოს ეს ამდენი ქსელური ნეოლოგიზმი) ყველას, ვისაც ამ ტექსტის წამკითხველად მიიჩნევდა। სულ 6 ნაწილი დაბეჭდა। უკვე მესამე ნაწილის გამოგზავნისას (დათაგვისას) დარწმუნებული ვიყავი, რომ ჩემთანაც, აქ, "ლიტერატურა - ცხელ შოკოლადშიც" დავბეჭდავდი ამ "კვლევის" შევსებულ ვერსიას. რა დააშავეს იმ ადამიანებმა, ვინც დათო ქარდავას (ჯიმშერ რეხვიაშვილს) დამეგრობრებული არ ჰყავს facebook-ში?... მოკლედ, წაიკითხეთ, იხალისეთ, მანამდე კი გეტყვით, რომ ცოტა ხანში წრე კიდევ უფრო გაფართოვდება, რადგან "ტუალეტის საკითხავს" "ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა" წიგნადაც დაბეჭდავს. შედარებით სრულ ვერსიას.
რედაქტორი
რედაქტორი
ნაწილი 1
წაკითხვისთანავე ჩარეცხე!
კარცერ-ლუქსი იმ ფორმით, როგორზედაც უფროსი ძმა კეჟერაძე ოცნებობდა, ალბათ, უტოპიად დარჩება, თუმცა 21-ე საუკუნემ და მრეწველობის მიღწევათა ხელმისაწვდომობამ, ერთგვარ კარცერ-ლუქსს დაამსგავსა საშუალო შეძლების ადამიანის საპირფარეშო, ანუ ფეხსალაგი, რომელიც ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით, ოთახი ან ნაგებობაა ბუნებრივ მოთხოვნილებათა დასაკმაყიფილებლად. და მართლაც, საიმედოდ მყარი, ადამიანის უნდივიდუალურ ჯგუფთა ანთროპოლოგიურ მონაცემებზე გათვლილი უნიტაზი, წყლისა და აკუსტიკის დამჭერი კაფელ-მეტლახი და განიავების ეფექტიანი სისტემა - ყველა პირობას ქმნის იმისათვის, რომ ფიზიოლოგიური მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად განმარტოებული ადამიანი, პარალულურად კითხვითაც დაკავდეს. თუმცა, ეს არც ისეთი საპირფარეშოა, როგორიც ლაშა ბუღაძის მოთხრობაში „ბრჭყალებში“-ა აღწერილი:
„წიგნებით სავსე ფეხსალაგში ყველაზე პატარა ადგილს უნიტაზი და ონკანი იკავებდა. აქ სარკეც კი არ იყო, რომ არაფერი ვთქვათ ტუალეტის ქაღალდზე, რადგან მას ღირსეულად ცვლიდა ახალბედა ავტორთა წიგნებიდან ამოხეული არაერთი უინტერესო “თავი”. “ბიბლიოთეკაში მივდივარ”, – იტყოდა ხოლმე ოსტატი და ფეხსალაგში შედიოდა, კედელი, ჭერიც კი – წიგნებით იყო სავსე. ჭერზე მიწებებულ წიგნებს (კერძოდ: პლუტარქეს ორტომეულს, ფლობერის “მადამ ბოვარის”, ნემიროვიჩ-დანჩენკოს “თეატრის დაბადებას”, უცხო სიტყვათა ლექსიკონსა და თეოფილ გოტიეს ლექსების კრებულს) სპეციალური წებო ამაგრებდა, რომელიც მათ მფლობელს ჯერ კიდევ თეირანში ყოფნის დროს ეყიდა.“
ამგვარი უტრირების მიუხედავად, საპირფარეშოში კითხვა ადამიანის ყოფის ნაწილია და, ცხადია ის არაა ლოკალური მოვლენა. ჩინელი პოეტი და პოლიტიკური მოღვაწე უიან სიუ (1007-1072) ამტკიცებდა, რომ ყველაზე უკეთ ნაწარმოებებს ცხენზე ჯდომისას, მხართეძოზე წამოწოლილი და საპირფარეშოში ქმნიდა. საერთოდაც, ჩინეთში მიღებული იყო ტუალეტში კითხვა, მათ შორის ხმამაღლა კითხვაც. ძველ რომში კი საპირფარეშოები შეხვედრების, საქმეთა გარჩევებისა და ჭორების განხილვის ადგილი იყო. რომაელი მოქალაქისათვის წარმოუდგენელი იყო ერთადგილიან „კაბინაში“ ჯდომა. რიჩარდ ვუდი წიგნში, რომელიც ტუალეტების ისტორიას ეძღვნება, აღნიშნავს, რომ რომში 315 წელს 144 საზოგადოებრივი ტუალეტი იყო და ზოგიერთი მათგანი 50 კაცზე იყო გათვლილი.
საპირფარეშოში კითხვისკენ თანამედროვე ადამიანს (რომელიც რომის მოქალაქისგან განსხვავებით, მარტოა გამოკეტილი) თვალსაწიერის გაფართოების წყურვილზე მეტად, უალტერნატივობა უბიძგებს. გარეთ დიდი არჩევანია, ათასი რამით შეიძლება დაკავდე, მაშინ როცა საპირფარეშოში, სადაც სივრცე და, შესაბამისად, არჩევანი შეზღუდულია, კითხვა დროის გაყვანის საუკეთესო საშუალებაა. კითხულობენ როგორც გაზეთს, ჟურნალსა და წიგნს, ასევე ახალ ამბებსა და ელექტრონულ წიგნებს, რომლებიც ინტერნეტში ჩართული მობილური ტელეფონით შეიძლება ჩამოტვირთო, თუმცა მობილური ტელეფონით საპირფარეშოში შესვლით იზრდება ძვირფასი ნივთის დაკარგვის რისკი, რომელიც ერთიათად მაღალია სოფლად გავრცელებულ ფეხსალაგებში, სადაც სხვა მნიშვნელოვან საგნებსაც (სათვალეს, საფულეს, გასაღებსა და ა.შ.) შეიძლება გამოეთხოვოთ. ბესიკ ხარანაულის „სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდის“ პირველ სიმღერაში არის ასეთი თავი, „ფეხსალაგის ორმოების ჟამი“, რომელშიც „მთვრალ ინტენდანტს ფართო ჩასაჯმელ ხვრელში ნაგანი ჩაუვარდება, მაგრამ დაათრობს არყით სალდათს და იმას ამოაღებინებს“. თუმცა, ისეც ხდება, რომ ფეხსალაგის ორმოებში სულიერი არსებანიც ცვივა. ქათმები და სხვა წვრილფეხობა იქით იყოს. ლაპარაკია, თვით ღმერთის ხატად შექმნილ ადამიანზე. ცნობილია, რომ შუასაუკუნეების ევროპაში ფეხსალაგის ორმოებს სახლების ქვეშაც თხრიდნენ. სწორედ ასეთ ორმოში აღმოჩნდნენ 1183 წელს ერფურტის ციხე-სიმაგრეში მყოფი იმპერატორი ფრიდრიხი და მისი რაინდები, რომლებსაც იატაკი ჩაენგრათ და მძღნერით სავსე ორმში 12 მეტრი სიმაღლიდან ჩაცვივდნენ. ნუ იტყვით და თურმე ბევრი მათგანი დამხვრჩალა.
ფასიანიც და უფასოც
თუ ცნობილი ისტორიული თხზულების „12 კეისრის ცხოვრების“ ავტორს ვერწმუნებით, ფასიანი საზოგადოებრივი ტუალეტების ისტორია სათავეს იღებს ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნიდან: Pecunia non olet - ფული არ ყარსო, უთქვამს იმპერატორ ვესპასიანეს უკმაყოფილო ვაჟისათვის, როცა რომის საზოგადოებრივი საპირფარეშოებიდან პირველი შემოსავალი მიუღია.
ორგანიზების თვალსაზრისით, ასხვავებენ სამი ტიპის ტუალეტს: სტიქიურს, საზოგადოებრივსა და კერძოს. კერძოსთან მიმართებით ყველაფერი ცხადია. ის შეიძლება ფასიანიც იყოს და უფასოც.
სტიქიურია და, შესაბამისად, უფასო ნებისმიერი თვალსმოფარებული ადგილი (სკვერები, თაღები, სადარბაზოები, მიწისქვეშა გადასასვლელები და ა.შ.).
რაც შეეხება საზოგადოებრივს, ის, როგორც წესი, ფასიანია და შეიძლება იყოს როგორც სტაციონარული, ასევე - მობილური, გადასატანი. ლაპარაკია, ეგრთეთწოდებულ ტუალეტ-კაბინაზე, რომლის პირველი ეგზემპლარი ნიუ-იორკში გამოსცადეს (კაბინის ფასი 350 დოლარი, შესვლის ღირებულება 25 ცენტი. 20 წუთის შემდეგ კარი ავტომატურად იღებოდა), თუმცა მარჯვე ადამიანების ძალისხმევით ტუალეტი-კაბინა იოლად შეიძლება იქცეს სტიქიურ ტუალეტად, რისი ნახვაც შეიძლებოდა ერთ-ერთი უკანასკნელი სამხედრო აღლუმის დროს, როცა „ელბაქიძის დაღმართზე“ (მ. ჯავახიშვილის ქუჩა) შეკრებილი ქართველი ჯარისკაცები კაბინებში შესვლის ნაცვლად, კაბინებს აფსამდნენ.
"ქარი წუოდა ჩეჩმის ნაფოტებში“
საპირფარეშოებს ტექნიკური აღჭურვითაც ასხვავებენ: იშვიათი გამონაკლისის გარდა, ქალაქად უნიტაზიანი, ხოლო სოფლად ნახვრეტიანი საპირფარეშოები გვხვდება. პირველი მეტად კომფორტულია, მეორე - ნაკლებად. სოფლად ბევრისთვის დღემდე მიუღებელია „ჩეჩმის“ სახლში შეტანა.
რეზო გაბრიაძის რომანში „ქუთაისი ქალაქია!“ წამოჭრილ ჩეჩმების რეორგანიზების ამ პრობლემას (რასაც კინაღამ შეეწირა გერმანელი ტყვე ოტო შულცი) დღემდე არ დაუკარგავს აქტუალობა. გაბრიაძესთან მცდელობა წარუმატებლად დასრულდა: „სროლით გამოეკიდა გერმანელს. ვის გაუბედე!? პორფირია ბრეგვაძისა და მატა ბალანჩივაძის დანატოვარს?! ომი წააგეს და ახლა ძღრენით უნდათ აგვივსონ ოჯახი! - ვერ წყნარდებოდა ბაბუა.“ ამ დროს კი „ქარი წუოდა ჩეჩმის ნაფოტებში, დროშასავით ფრიალებდა გეოლოგის პლაშის ნაგლეჯები, რაც ჩეჩმას სიდიადეს მატებდა.“
აღმოსავლეთ საქართველოში ძირითადად ორმოიანი ფეხსალაგები ყოფილა გავრცელებული, მაშინ როცა „იმერთში ფეხსალაგებს ზეზეულ დგამდნენ და „ჩეჩმას“ ეძახდნენ და, რომ, როგორც კი კაცი ჩეჩმისკენ გაემართებოდა, ღორებიც შორიდან მორბოდნენ წინასწარულად კმაყოფილ ღრუტუნით, და, რომ იქაც ყოფილა უსიამნოსავით შემთხვევა, როცა ვიღაცას ლამის მიწამდე ჩაკიდვია ყვერები და ღორებს პირი უტაციათ.“ (ბესიკ ხარანაული. „სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა“)
ფეხსალაგს ღრმად აქვს ფესვი გადმული საქართველოს ყოფით კულტურაში და მის მოშლას კანალიზაციის ქსელის სიმწირე აფერხებს. 21-ე საუკუნეშიც კი საქართველოს მოსახლეობის, სულ ცოტა ნახევარს, ხელი არ მიუწვდება ცენტრალიზებულ კანალიზაციაზე...
ნაწილი 2
სამყარო კანალიზაციის გარეშე
ჩვ. წ. აღრიცხვის 5-ე საუკუნეში, როცა არსებობა შეწყვიტა რომის იმპერიამ, ლათინების სხვა ღმერთებთან ერთად დაეცნენ Crepitus და Cloacina-ს, საპირფარეშოებისა და მიწისქვეშა წყლების მფარველი ღვთაებები. რომის დაცემას დაემთხვა ყოფითი კულტურის, მათ შორის კანალიზაციის, როგორც სისტემის რღვევის ხანა. შუასაუკუნეების ევროპაში აღარც საზოგადოებრივი საპირფარეშოები არსებობდა და, შესაბამისად, ვერც ჰერაკლიტესავით იტყოდა ვინმე, Panta rei! ანუ ყოველივე მიედინება, წარმავალიაო!
სამყარომ კანალიზაციის გამართული (თანამედროვე) სისტემის გარეშე ლამის ჩვენი წელთაღრიცხვის 19-ე საუკუნის მეორე ნახევრამდე გაძლო. შუასაუკუნეების ევროპაში ციხე-სიმაგრეებში, როგორც წესი, გამოყოფილი ჰქონდათ სპეციალური ადგილები (გარეკედლებში დატანებული გარდერობები), რომლებიც ფიზიოლოგიური მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად გამოიყენებოდა. ექსკრემენტები ცვიოდა პირდაპირ წყლით სავსე თხრილში ან თუ გარდერობს ჰქონდა დახრილი იატაკი, მას წყლით ჩარეცხდნენ ხოლმე...
მიღებული იყო ღამის განმავლობაში ნაგროვები ექსკრემენტების პირდაპირ ფანჯრიდან გადაღვრაც, რის გამოც ქუჩები აუტანლად ყარდა. 1270 წელს პარიზში გამოსცეს ბრძანება, რომელიც უკრძალავდა მოქალაქეებს ფანჯრებიდან სიბინძურეების გადაღვრას, მაგრამ, როგორც ჩანს, ბრძანება არ სრულდებოდა, რადგანაც 100 წლის შემდეგ ისევ გამოსცეს კანონი, რომელმაც აკრძალა გაფრთხილების გარეშე ზედასართულებიდან ექსკრემენტების გადაყრა: ვიდრე ღამის ქოთანს დაცლიდა, მოქალაქეს სამჯერ უნდა უნდა დაეძახა: „Gare L'eau!“ - “ფრთხილად წყალია!“.
1364 წელს ვინმე ტომას დიბიუსონმა მიიღო დავალება დაეხატა ჭყეტელა-მკვეთრ ფერებში ჯვრები ბაღსა და ლუვრის დერეფნებში, რათა თავი შეეკავებინათ „წმინდა ადგილების“ წაბილწვისგან, მაგრამ მდგომარეობა 300 წლის შემდეგაც უცვლელი იყო...
ინგლისში ტუალეტები შენდებოდა მდინარეებზე, თუმცა მდიდარი ინგლისელები ექსკრემენტებით სავსე ჭურჭელს ბუხარშიც ცლიდნენ ანდა პირდაპირ აგიზგიზებულ ბუხარში მოისაქმებდნენ.
იაპონიაში ტუალეტი-ქოხი იდგმებოდა ხიდზე. მიიჩნევდნენ, რომ ადამიანის განავალი ხელს უწყობდა თევზის ზრდას. ასეთი ქოხები მეორე მსოფლიო ომამდე არსებობდა. ძველ კიოტოში არისტოკრატები იყენებდნენ ღამის ქოთანს - ხის ოთკუთხედ მორს, რომელსაც ბატონისათვის მოსამსახურეები დაათრევდნენ. იმის გამო, რომ იაპონელ დიდგვაროვნებს არაერთი კიმონო, ხალათი და მოსასხამი ეცვათ (მათი რაოდენობა 12-მდე აღწევდა) ფეხსალაგში მოსამსახურეების გარეშე ვერ შედიოდნენ: ერთი მოსამსახურე სპეციალურად ამ საქმისათვის დამზადებული ორკაპით უკავებდა ტანსაცმლის კალთებს, მეორე კი შეუცურებდა ღამის ქოთანს. სტაციონარული ტუალეტი მხოლოდ 13 საუკუნეში გამოჩნდა. იმერული ჩეჩმის მსგავსად, ტუალეტის იატაკში ამოჭრილი იყო ოთხკუთხედის ფორმის ღრმული, სადაც იდგა ხის ყუთი, რომელსაც გავსების შემდეგ ცლიდნენ („ყუთში კეთება“ დეფეკაციის სინონიმადაც მიიჩნეოდა). იაპონელები არ ხმარობდნენ ჩამოსაჯდომ სავარძელს (დაცუცქულები მოისაქმებდნენ). სავარძლიანი (უნიტაზიანი) საპირფარეშოები მოგვიანებით გაჩნდა, თუმცა უნიტაზს ძირითადად შინ, სახლებში იყენებენ. თავს იჩენს იაპონელთა თვისება თავი აარიდონ სხვასთან ფიზიკურ კონტაქტს. აკი ხელის ჩამორთმევის ნაცვლადაც ერთმანეთს კვერს უკრავენ, მითუმეტეს ვერ ჩამოსხდებიან უნიტაზზე, რომელიც ჯერ კიდევ სხვის სითბოს ინახავს.
1699 წელს პეტრე პირველმა გამოსცა უკაზი „о соблудении чистоты в Москве и о наказании за выбрасывание сору и всякого помету на улицы и переулки“.
1871 წელს გაზეთი „Русская летопись“ აღწერს წითელ მოედანს, სადაც „настояшая зараза от текуших по сторонам вонючих потоков. Около памятника (Минину и Пожарскому) будки на манер парижских писуаров, к ним и подойти противно. Ручьи текут вниз по горе около самых лавок с фруктами (П.С. Гуревич „Цивилизация начинается с канализации“).
19-ე სუკუნის მიწურულს უკეთესი ვითარება არ იყო ტფილისში, რომელსაც არც წყალსადენი ჰქონდა და არც - კანალიზაცია. ქალაქის ვიწრო, ტალახიანი ქუჩებისათვის დამახასიათებული იყო ასეთი სახელები: „Вонючая балка“, „Грязный проход“, „Собачья деревня“.
კანალიზაციის გაყვანა პირველ რიგში არისტოკრატიულსა და ბურჟუაზიულ კვარტალებში დაიწყო. 20-ე საუკუნის დამდეგისათვის თბილისის კანალიზაციის საერთო სიგრძე მხოლოდ 25 ვერსს (ვერსი - 1,06 კმ) შეადგენდა, მაშინ როცა ტფილისის ქუჩების საერთო სიგრძე 109 ვერსი იყო.
კანალიზაციის მშენებლობას პირველი ბიძგი მისცა წყალსადენმა, რომელიც ყორღანოვმა 1861 წელს ააშენა: მტკვრის ნაპირას მოწყობილი წყლის საქაჩი ორთქლის მანქანა მდინარის წყალს 15 საჟენზე (საჟენი 2,13 სმ) სწევდა და ხის რეზერვუარებში აგროვებდა, იქედან კი წყალი თვითდინებით მიდიოდა ქალაქის მაღალი ფენის ბინებში - გოლოვინისა და სოლოლაკის უბნებში. თუმცა ეს წყალსადენი ტფილისის მოთხოვნილებას ოდანვაც ვერ აკმაყოფილებდა. 1875 წელს ქალაქს დღე-ღამეში 1,5 მლიონი ვედრო წყალი ესაჭირეობოდა („თბილისი ისტორია“, შ. მესხია, დ. გვრიტიშვილი, მ. დუმბაძე, ა. სურგულაძე. 1958 წ).
სიბინუძურითა და სიმყრალით 19-ე საუკუნის საქართველო ახლოსაც კი ვერ მივიდოდა მრავალასეულმილიონიან ინდოეთთან, სადაც მოსახლეობის 2/3 ღია ცის ქვეშ მოისაქმებდა. ინგლისელი კოლონიზატორები ინდურ ქალაქებს ირონიულად „მასიურ საპირფარეშოებს“ უწოდებდნენ. ინდოეთში სანიტარულ-ჰიგიენური რევოლუცია უკავშირდება Dr. Bindeshwar Pathak-ის სახელს. ამ ადამიანმა 1970 წელს დააფუძნა მოძრაობა ხელმისაწვდომი სანიტარიისათვის (Sulabh Sanitation Movement), რომლის დევიზია: ტუალეტი ყველა ოჯახს! ცნობილია Mahatma Gandhi-ს ფორმულაც: “Tatti par mitti” (cover human excreta with soil), ანუ ექსკრემენტების მიწით დაფარვა.
უნიტაზი - ცივილიზაციის მნიშვნელოვანი მონაპოვარი
ირკვევა, რომ საპირფარეშოების კეთილმოწყობაზე უზრუნვია ლეონარდო დავინჩისაც, რომელმაც ფრანცისკ პირველისათვის დააპროექტა საპირფარეშო წყლის მომარაგებით, ჩასარეცხითა და კანალიზაციის გაყვანილობით, მაგრამ ყოველივე ეს, როგორც ფლორენციელი გენიოსის ბევრი სხვა ნააზრევი, ქაღალდზე დარჩა.
პირველი ჩასარეცხი მოწყობილობის მქონე უნიტაზი ბუკინგემის სასახლეში (Buckingham Palace) 1842 წელს დაუდგამთ, უფრო ადრე დედოფალ ვიქტორიასათვის დაუმზადებიათ ფაიფურის ჭურჭელი. თანამდროვე ფორმის უნიტაზიც დაუმზადებიათ ბრიტანელ პლამბერებს 1865 წელს, უნიტაზის მილისათვის V-ს ფორმის მიცემის გენიალური იდეა კი ალექსანდერ კამინგსს მოსვლია. შედეგად, ზიარჭურჭელში წყლის დონეების თნაბრობის პრინციპით, შესაძლებელი გამხდარა წყლის საცობით მილის იზოლირება და უსიამოვნო სუნისგან თავის დაღწევა,
ტომას კრეპერმა (Thomas Crapper) სამყაროს აჩუქა გენიალური გამოგონება პირობითი სახელწოდებით „მოქაჩე ზონარს“, რომლის მიხედვითაც მოწყობილ სისტემაში წყლის ავზი მდებარეობს უნიტაზს ზემოთ (დაახლოებით 2 მ სიმაღლეზე), საიდანაც დაშვებულ წყალს ადამიანის სკორე კანალიზაციის ქსელში გადააქვს. ეს სისტემა ფართოდ იყო გავრცელებული მთელ მსოფლიოში, მათ შორის საბჭოთა კავშირში და, შესაბამისად, კრეპერის ზონარისთვის ჩვენც არაერთხელ მოგვიქაჩავს.
ტომას კრეპერი სანტექნიკა-კანალიზაციის სფეროს აინშტაინია. ერთ-ერთი ვერსიით ინგლისური სიტყვა "crap“ (ადამიანის სკორე) მისი გვარის მიხედვითაა ნაწარმოები, თუმცა ენეათმეცნიერები ამ ვერსიას სარწმუნოდ არ მიიჩნევენ...
ნაწილი 3
ბატიდან Selpak-ის სათნოებამდე
„სასკორავი, ვითა სტვირი,
ბუნების ხმას ავაყოლე,
არემარე ავაყროლე.
სულ არ მებას ნეტა ცხვირი“. – ეს ფრანსუა რაბლეს გარგანტუაა, რომელიც ყიამყრალობასთან ერთად იშვიათი სიბრძნითაც გამოირჩეოდა:
„გამოწმენდა მოსკორვისა მერე ეგების, თუ არ მოსკორე და სასკორავი სკორითა არ გამოგეგლისა, არცა გამოწმენდა გმართებს... ჟამ-ჟამად დედალიცა გამომისვამს და მამალიცა, ვარიაცა, ხბოს ტყავიცა, კურდღელიცა, მტრედიცა, თევზიყლაპიაცა, ვექილისა გუდა-ნაბადიცა, ყაბალახიცა, ჩაჩიცა, ჩიტისა თავრიელიცა. ბოლოში კი ერთი რამ უცილოდ უნდა ვთქვა: გამოსაწმენდად ბატისთანა, ტყუილია, ქვეყნიერებაზედ არა არის რა, ოღონდ გამოსმის ჟამსა ლაჯთა შუა თავით უნდა გეჭიროს, დახუჭულ თვალსა იმჟამად დია ეამება, რაკი, ჯერ ერთი, ბატისა გერმა ნაზი რამ არის და მეორეცა, თვითონ ბატია თბილი და უკანტანითა თუ კუჭ-ნაწლავითა სითბო პირდაპირ გულსა და ტვინში გარბის.“
გარგანტუსთან მიმართებით ყველაფერი გასაგებია, მაგრამ როგორ იქცეოდნენ ჩვეულებრივი, მოკრძალებული შესაძლებლობების მქონე ადამიანები, ვიდრე ჯეიმს ოკლოკი 1857 წელს ტუალეტისთვის გამოსადეგ პირველ ქაღალდს დაამზადებდა?
ითვლება, რომ ტუალეტის ქაღალდით მასიური ვაჭრობა 1928 წლიდან იღებს სათავეს. რა ხდებოდა მანამდე?
ქაღალდის ნაცვლად რომაელი ჯარისკაცები იყენებდნენ ხმელთაშუაზღვის ღრუბელს (porifera), რომელიც წამოცმული იყო ჯოხზე. ხმარების შემდეგ ღრუბელს რეცხავდნენ გამავალ წყალში, რისთვისაც იყენებდნენ მარილიანი და ძმრიანი წყლის რეზერვუარს.
„მწყურია!“ - თქვა იესომ. იქ ძმრით სავსე ჭურჭელი იდგა. ძმრით გაჟღენთილი ღრუბელი დაადეს უსუპზე და პირთან მიუტანეს. (იოანე 19.29)“
ვინ იცის, იქნებ, რომაელმა ჯარისკაცმა, დაცინვისა და დამცირების მიზნით, ჯვარზე გაკრულ მაცხოვარს სწორედაც რომ ეს ბინძური ნივთი მიუტანა სახესთან?
იაპონიაში იყენებდნენ ხის ფირფიტებს, პალიმფსესტებს, რომლებიც მრავალჯერადი გამოყენებისა და გადაფხეკვის გამო ინფორმაციის გადასატანად აღარ ვარგოდა,
შემონახულია ძენ-ბუდიზმის ერთ-ერთი პატრიარქის დოგენის (1201-1253) ინსტრუქცია, რომლის ადრესატები მისი მიმდევარი ბერები არიან: „არ იცინო და არ იმღერო! არ იფურთხო, კედლებზო არ წერო! კუჭში გასვლის შემდეგ გამოისვი ან ქაღალდი ან ბამბუკის ფირფიტა. შემდეგ აიღე ჯამი მარჯვენა ხელში და დაისხი მარცხენაზე... ამის შემდეგ დატოვე საპირფარეშო და დაიბანე ხელები შვიდ წყალში. სამჯერ ნაცრით, სამჯერ მიწით და სულ ბოლოს გლედიჩიის (Gleditsia japonica) კვირტებით, რომელიც ანტიბაქტერიული თვისებებით წარმატებით ცვლის საპონს.
საქმე უფრო რთულად იყო მუსლიმებში. შარიათის მიხედვით, მოსაქმების შემდეგ ანუსი უნდა გასუფთავებულიყო სამი (ან მეტი, კენტი რაოდენობის) ქვით. მოციქული ამასთან დაკავშირებით ამბობს: „ვინც იყენებს ქვებს, დაე, მან კენტი რაოდენობით დაასრულოს“. ამასთან ქვა უნდა ეჭიროს მარცხენა ხელში. შემდეგ იცვლიან ადგილს და გადადიან გამობანვის პროცედურებზე. წყალს ისხამენ მარცხენა ხელზე... აფთაბა - დოქი, რომელსაც ტუალეტში ხმარობენ. ყურანის მიხედვით, ალაჰი წყალობს განბანილებს.
ექსტრემალურ პირობებში წყალი შეიძლება ჩაანაცვლოს ქვიშამ:
„მორწმუნენო! ნუ ილოცავთ, როცა წმინდად არ იყვნეთ; მოიცადეთ ვიდრე განიბანებოდეთ... თუ ბუნებრივი საჭიროება აგესრულებინოთ, ან თუ ქალს მიჰკარებოდით, გაიწმინდეთ სახე და ხელები წმინდა მტვრით, თუ წყალი არ გეშოებოდესთ. ღმერთი სულგრძელი და შემბრალებელია“. (ყურანი მუჰამმადისა. ფრანგულიდან თარგმნილი. თბილისი. 1906 წ)
შარიათის თანახმად ათ რამეს შეუძლია წაბილწოს მორწმუნე მაჰმადიანის რიტუალური სისუფთავე:
1. შარდი 2. განავალი 3. სპერმა 4. გვამი 5. სისხლი 6. ძაღლი 7. ღორი 8. არამართლმორწმუნე (ყაფარი) 9. ღვინო 10. ოფლი აქლემისა და იმ ცხოველებისა, რომლებიც უწმინდურებად მიიჩნევიან.
როგორ წყვეტდნენ დეფეკაციის შემდეგ ჰიგიენასთან დაკავშირებულ პრობლემებს ქართველები?
ქართულ ისტორიულ, ეთნოგრაფიულ და ლიტერატურულ წყაროებში ყოფითი კულტურის ამ დეტალზე ინფორმაცია თითქმის არ მოიპოვება. საქართველოს ისტორია ძირითადად შემოიფარგლება მეფეებისა და წმინდანების ცხოვრებით, რომელიც სავსეა გმირობით, ღალატით თუ სხვა სახის საქმეებით ძირითადად საზოგადოებრივ, სასულიერო და პოლიტიკურ ასპარეზზე. მოვლენები ვითარდება ციხე-დარბაზებში, სუფრასთან, ბრძოლის ველზე, მონასტრებსა და სენაკებში ისე, რომ საპირფარეშოზე სიტყვა არაა დაძრული. უცნაურია, მაგრამ ამ კუთხით სცოდავენ უცხოელი მოგზაურები და მისიონერები (ალექსანდ დიუმა, ჟან შარდენი, არქანჯელო ლამბერტი). ამ თემას არ ეხება იოანე ბატონოშვილი კალმასობაში, სადაც მედიცინასა და ფიზილოგიას ცალკე თავი ეთმობა. ჩეჩმასა და ფეხსალაგს ვერ ხედავს თედო სახოკია „მოგზაურობანში“, რომელიც 19-ე და 20-ე საუკუნეების მიჯნაზე გაკეთებული ეთნოგრაფიული ჩანაწერებისგან შედგება. წიგნში დეტალურადაა აღწერილი გურიის, აჭარის, სამეგერლოსა და აფხაზეთის ყოფა... „ოდა გურიაში ხისაა, საძირკველი სახლისა ნიადაგს ადლნახევარზე აქვს მოშორებული, სარკმლები უეჭველად უნდა გასცქეროდეს ეზოს. ეზოში ბალახია და ხეები, შიგადაშიგ ხილიცაა, ოდას გვერდით 20-30 მხარის სიგრძეზე, სამზადი უდგას. იმის უკან თავლა, ბოსელი, სასიმინდე... ეზოს უკან მოდებული აქვს სიმინდის ყანა...“ - ასეთია ბახველი აზნაურის კარ-მიდამო 19-ე საუკუნის მიწურულს. მსგავსადაა აღწერილი ყოფა აჭარაში, სამეგრელოსა და აფხაზეთში...
იქმნება შთაბეჭდილება, რომ საქართველოს კულტურაში არ ყოფილა შემოქმედი, რომელიც თვალს გაუსწორებდა ადამიანს როგორც ერთიან ფიზიოლოგიურ არსებას. დეფეკაციის პროცესი და ადგილი (შესაბამისი ინვენტარითა და ქცევით) თვალსაწიერს მიღმა დარჩა, განსხვავებით საკვებისა და სასმელის მიღებასა, სიყვარულისა, ძილისა და სხვა საქმიანობისა... როგორც ჩანს, ეს პრობლემა (მსკორავი ადამიანის ვერ შემჩნევისა) ლოკალური არაა. ყოველშემთხვევაში, მასზე ნაფიქრი აქვს თანამედროვეობის ერთ-ერთ უდიდეს რომანისტს, მილან კუნდერას, რომელიც „ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქის“ მეექვსე თავში („დიდი ლაშქრობა“) დაახლოებით ასეთ რამეს ამბობს:
„...შესაქმის პირველი თავიდან გამომდინარეობს, რომ სამყარო შეიქმნა სამართლიანად და ყოფიერებაც მშვენიერია. ამ ძირითად რწმენას ვუწოდოთ ყოფიერებასთან კატეგორიული თანხმობა... დეფეკაციის წუთები - ესაა ყოველდღიური მტკიცება შესაქმის მიუღებლობისა. ირიდან ერთია: ან სკორეა მისაღები (და ჩვენ არ ვიკეტებით საპირფარეშოში) ან ჩვენ გავჩნდით (შევიქმენით) მიუღებელი სახით. აქედან გამომდინარე, ყოფიერებასთან კატეგორიული თანხმობის ესთეტიკური იდეალია სამყარო, რომელშიც სკორე უარყოფილია და ყველა იქცევა ისე, თითქოს ის (სკორე) საერთოდ არ ასებობს. ამგვარი ესთეტიური იდეალი იწოდება კიტჩად.“
ოდნავ ქვემოთ, კუნდერა განმარტავს: კიტჩი არის სკორეს აბსოლუტური უარყოფა პირდაპირი და გადატანითი მნიშვნელობით. კიტჩი გამორიცხავს თვალსაწიერიდან ყველაფერ იმას, რაც ადამიანური არსებობისათვისთავისი არსით მიუღებელია.
თუ მილან კუნდერას დავუჯერებთ, გამოდის, კიტჩში გვიცხოვრია ჩვენ და ჩვენ წინაპრებსაც. ერთ-ერთი ვერსიით, სწორედ კიტჩმა (კუნდერასეული გაგებით) დაღუპა იაკობ ჯუღაშვილი, სტალინის უფროსი ვაჟი. კვლავ მილან კუნდერას „ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე“:
„Лишь в 1980 году мы смогли прочесть в "Санди тайме", как умер сын Сталина, Яков. Взятый в плен во время второй мировой войны, он был помещен в немецкий лагерь вместе с английскими офицерами. У них был общий сортир. Сын Сталина обычно оставлял его после себя загаженным. Англичанам не по нутру было видеть сортир, измазанный говном, хотя это и было говно сына самого могущественного тогда человека в мире. Они попрекнули его. Он оскорбился. Они продолжали попрекать его и принуждали чистить сортир. Яков возмутился, рассорился с ними, затеял драку. В конце концов попросил у начальника лагеря выслушать его. Хотел, чтобы тот рассудил их. Но спесивый немец не пожелал говорить о говне. Сын Сталина не смог снести унижения. Исторгая в небо страшную русскую брань, он бросился к заряженной электрическим током колючей проволоке, ограждавшей лагерь. И угодил прямо в цель. Его тело, которому уже никогда больше не суждено было загадить англичанам сортир, так и осталось висеть на проволочном заграждении.“
ცხადია, ეს მხოლოდ ერთ-ერთი ვერსიაა!
ნაწილი 4
ადგილი, სადაც შეიძლება შერცხვე
ალექსანდრე ნეიმანის „ქართულ სინონიმთა ლექსიკონის“ მიხედვით, ტუალეტის სინონიმებია: საპირფარეშო, საჭიროების ადგილი, ფეხსადგილი, სეირანი, ზარული, ადაბხანა, ჩეჩმა, სათავნაპირო. ასევე იტყვიან სარტირს (ფრანგული ევფემიზმიდან je dois sortir- „უნდა გავიდე“)) და “ნოლ-ნოლს“. ამ სიტყვების აბსოლუტური უმეტესობა ევფემიზმია.
კორეაში ტუალეტსა და დეფეკაციაზე საუბარი არ ითვლება საჩოთირო ამბად. ხშირ შემთხვევაში, ქალები და კაცები საერთო სივრცითაც სარგებლობენ: ქალები ისე შედიან კაბინებში, რომ იქვე პისუარებთან მდგომ მამაკაცებს ყურადღებას არ აქცევენ. ჩვენთან ასეთი რამ წარმოუდგენელია. ქალს (კაცს) მთელი ცხოვრება არ დაავიწყდება შეცდომა, რომლის წყალობითაც მამაკაცთა (ქალთა) ტუალეტში აღმოჩნდა. ჩვენთვის ტუალეტი ესაა ადგილი, სადაც ყველაზე იოლად შეიძლება შერცხვე!
საბჭოთა კავშირში (მათ შორის საქართველოშიც) ადამიანები ისე იქცეოდნენ, თითქოს ტუალეტი საერთოდ არ სჭირებოდათ. ეს ქცევა, პირველ რიგში, გამოიხატებოდა საზოგადოებრივი ტუალეტების სიმცირესა და მოუწყობლობაში. უცნაურია, მაგრამ დედამიწის მეექვსედზე გადაჭიმულ ქვეყანაში, რომელმაც გახლიჩა ატომი და გაიყვანა ადამიანი კოსმოში, გამართულად მომუშავე საზოგადოებრივ საპირფარეშოს ვერ ნახავდით. საბჭოეთში მოხვედრილი ყველა ადამიანი, ვისაც ანოსმია არ სტანჯავდა, სხვის დაუხმარებლად, იოლად მიაგნებდა საპირფარეშოს ქუჩაში, თეატრში, სასტუმროში, რკინიგზის სადგურში, აეროპორტში, უმაღლეს სასწავლებლებელში, სკოლაში, საავადმყოფოში და სხვა რომელიმე სახელმწიფო დაწესებულებაში.
საბჭოთა საქართველო იყო კიტჩის კლასიკური ქვეყანა, სადაც ადამიანები საკუთარ სკორეს ან ვერ ამჩნევდნენ ან ისე უყურებდნენ, როგორც სხვისას (იაკობ ჯუღაშვილის დაღუპვის ინგლისური ვერსიაც ამის დასტურია). შესაბამისად, საპირფარეშოში სისუფთავის დაცვა არ იყო ჩვეულებრივი სამუშაო ან მხოლოდ ჰიგიენაზე ზრუნვა. ტუალეტს ჰქონდა ერთგვარი სიმბოლური, სადამსჯელო და დამთრგუნველი ფუნქციაც. წითელ არმიაში ქართველები (მეტნაკლებად კავკასიის სხვა ხალხების წარმომადგენლებიც) თაკილობდნენ საპირფარეშოების დალაგებას. ამჯობინებდნენ გაცილებით მძიმე ფიზიკურ და, მათი აზრით, ღირსეულ სამუშაოს. ვინც, სხვა ჯარისკაცების მსგავსად, ტუალეტს დაალაგებდა, თანატომელთა თვალში ავტორიტეტთან ერთად დაჰკარგავდა იმუნიტეტს, წინააღმდეგობის გაწევის უნარს: ის ვეღარასოდეს იტყოდა უარს „ბინძური სამუშაოს“ შესრულებაზე. მეტიც, ხშირ შემთხვევაში ისე ხდებოდა, რომ „გატეხილ ჯარისკაცს“ სხვა გაუტეხავები და მათ შორის თანატომელებიც ეპყრობოდნენ ისე, როგორც მონას!
საბჭოთა საპყრობილეში კი ადამიანობა სულაც ექსკრემენტების რეზერვუარიდან (პარაშიდან) მანძილით იზომებოდა. პარაშა იყო ღირსების ბარომეტის ერთგვარი შკალა: პარაშის გვერდით ყველაზე უუფლობო პატიმარი ცხოვრობდა, პარაშიდან ყველაზე შორის, ფანჯარასთან კი - ყველაზე პრივილეგირებული. საერთო რეზერვუარის გატანასაც ერთსადაიმავე, ფაქტობრივად უუფლებო პატიმრებს აიძულებდნენ.
უკიდურეს დამცირებად მიიჩნევა სკორეს წაცხება ან წაცხების ვერბალური მუქარა. ივ. ჯავახიშვილის „ქართველი ერის ისტორია“-ში (ტომი პირველი. ქართველების წარმართობა.“) გვხვდება არსენ ონიანის მიერ 1917 წელს გაკეთებული "ადრეკილაა"-ს დღესასწაულის აღწერა, რომლის მიხედვითაც „მეფერხულენი რვა კაცი ერთი მხრით დადგებიან, რვა კიდევ მეორე მხრით და სიმღერას დასძახებენ, რომელიც ასე იწყება: "ადრეკილაა წაგვივიდა და მოგვივიდა". ამ სიმღერის მეორე წინადადებად მეფერხულენი ამბობენ ხოლმე: "ა თქვენისთანა ვაჟებს (ე. ი. მამაკაცებს) თხემებზე ძაღლის სკორემც მოგვიცხია, მოგვიცხია"-ო. ამ მეორე წარსათქმელს მესამე და შემდეგი წარსათქმელი მისდევს, რომლებშიაც "ამისთანა ვაჟებს" მათი სხეულის ყოველ ასოს ასეთსავე უკადრისობას ემუქრებიან.“
დასჯის განსაკუთრებით სასტიკ და სამარცხვინო ფორმად ითვლება მკვლელობა საპირფარეშოში, სადაც არათუ რიტუალური სისუფათვეა დარღვეული, არამედ ჰიგიენის ელემენტარული ნორმებიც არაა დაცული. შემთხვევით არ იყო, რომ 1999 წელს პრემიერ-მინისტრად დანიშნული ვლადიმირ პუტინი არ დასჯერდა ბანალურ მუქარას და სარტირში მკვლელობით („в сортире замочим“) დაემუქრა მეამბოხე ჩეჩნებს:
„…Мы будем преследовать террористов везде. В аэропорту — в аэропорту. Значит, вы уж меня извините, в туалете поймаем, мы и в сортире их замочим, в конце концов.“
საქართველოს შინაგან საქმეთა ყოფილი მინისტრი კახა თარგამაძე ამტკიცებს, რომ ვლადიმირ პუტინმა ეს მუქარა შეასრულა. ჟურნალ თბილისელებისათვის 2009 წლის 16 ივლისს მიცემულ ინტერვიუში თარგამაძე ლაპარაკობს 2001 წელს მართვადი ნაღმით საკურად ფეხსალაგში მოკლულ ვეფხია მარგოშვილზე, რომელსაც, გარცელებული ინფორმაციით, მჭიდრო კავშირი ჰქონდა ჩეჩენ მეამბოხეებთან. ინტერვიუს ფრაგმენტი:
კახა თარგამაძე: „...მარგოშვილის ჯგუფის განადგურება არ დაიბრალოს არცერთმა ქართველმა, ეს გააკეთეს რუსებმა (იცინის).“
“თბილისელები“: „მკითხველს გავახსენებ, მარგოშვილი ააფეთქეს, ტუალეტში.“
კახა თარგამაძე: „რუსეთის პრეზიდენტმა პუტინმა განაცხადა „ბოევიკებზე“, „იხ ბუდუ მოჩიტ ვ სარტირეო“ და შემდეგ ერთ-ერთი შეხვედრისას მითხრა, „ია ნე ტებე პორუჩალ ვ სარტირე მოჩიტ ბოევიკოვ, სვოიმ პორუჩალო“. შაყირობდა...“
სარტირში მოკლული მსხვერპლი უკიდურესად დამცირებულია, ფაქტობრივად ის გათანაბრებულია ტუალეტის ხვრელში მობინადრე ვირთხასთან, რომლის გასრესვასაც არ სჭირდება სამართლებრივი პროცედურების (გამოძიებისა და სასამართლოს) გავლა. გასული საუკუნის 80-იანი წლების მიწურულს ქუთაისის გარნიზონის ჰაუპტვახტის ეზოში ყოველ ღამე შეიძლეობდა იმის ნახვა, თუ როგორ ცდილობდნენ ადამიანის ფეხის ხმაზე დამფრთხალი ვირთხები იქვე, უკარო სარტირის ხვრელში დაბრუნებას. ვირთხების სიმრავლე და ხვრელის სივიწროვე ქმნიდა დუღილის მსგავს ეფექტს. დაახლოებით ისეთს, როგორსაც ადგილი აქვს ვიწროყელიან ძაბრში წყლის მსხვილი ჭავლის მიშვებისას: ვირთხების ნაწილი ვიდრე ხვრელში მოხვდებოდა, ზევით ხტოდა!
ჰარი პოტერის მეორე წიგნშიც (ჯ. კ.როულინგი. "ჰარი პოტერი და საიდუმლო ოთახი") "ბნელეთის ბატონი", გველ-ურჩხული ბასილისკო ბინადრობს ქვესნელში, სადაც მოხვედრა შესაძლებელია, მხოლოდ და მხოლოდ, საპირფარეშოში მდებარე უხილავი კარიდან.
სარტირში (ტუალეტში) მკვლელობა მკვლელის სისასტიკეზეც მეტყველებს. დეფეკაციის დროს ადამიანი დაუცველი და იოლად მოწყვლადია, რის გამოც პოტენციურ მოძალადეში სიბრალულს იწვევს. დიდი ინგლისელი მწერალი ჯორჯ ორუელი იხსენებს ამბავს (Orwell G. Homage to Catalonia and Looking back on the Spanish war. — L.: Secker & Warburg, 1968), რომელიც თავს გადახდა ესპანეთში, სამოქალაქო ომის დროს:
„გამოჩნდნენ ჩვენი თვითმფრინავები. ამ დროს სანგრიდან ამოხტა ჯარისკაცი.., რომელიც გარბოდა ბრუსტვერის გასწვრივ და ორივე ხელით შარვალს იჭერდა. ვერ მოასწრო შარვლის ამოწევა და გაქცეულზე იკრავდა ღილებს. არ ვესროლე... მართალია უხეირო მსროლელი ვარ და 100 იარდიდან ალბათ ვერც მოვარტყამდი, მაგრამ არ ვესროლე ძირითადად იმის გამო, რომ შარვალი ჰქონდა ჩამძვრალი. მე ხომ აქ „ფაშისტების“ დასახოცად მოვედი და ეს შარვალჩახდილი რა „ფაშისტი“ იყო?! ჩემსავით უბრალო ბიჭისთვის როგორ მესროლა?!“.
ცხადია, ვლადიმირ პუტინს ჩეჩენ მეამბოხეებთან ანგარიშის გასწორება ვერბალური მუქარის გარეშეც შეეძლო, უბრალოდ ბრუტალური ტიპის მმართველის იმიჯის ფორმირების პროცესში პუტინმა მიზანშეწონილად ჩათვალა კრიმინალური სამყაროს არგოს (мочить - მკვლელობა ) გამოყენება, თუმცა ტუალეტში სიკვდილი საჩოთირო საქმედ მხოლოდ კრიმინალურ სამყაროში როდი მიიჩნევა. ცნობილი ბელორუსი მწერლის ვასილ ბიკოვის თხზულებაში „Сотников“ პარტიზანი (გვარად რიბაკ), რომელიც გარემოებათა გამო მოღალატედ იქცევა, სიცოცხლის დასრულებას ფეხსალაგში აპირებს... „მოღალატე იმსახურებს ყველაზე სამარცხვინო სიკვდილს“ - ასეთი დასასრული მისაღები იქნებოდა როგორც ლიტერატურის საბჭოთა ფუნქციონერებისათვის, ასევე მაშინდელი საზოგადოების უდიდესი ნაწილისთვის, თუმცა მწერალმა სხვაგვარი დასასრული არჩია:
„Рыбак высморкался, рассеянно нащупав пуговицу, застегнул полушубок. Наверно, ничего уже не поделаешь - такова судьба. Коварная судьба заплутавшего на войне человека. Не в состоянии что-либо придумать сейчас, он отбросил крючок и, стараясь совладать с рассеянностью, вышел из уборной. На пороге, нетерпеливо выглядывая его, стоял начальник полиции.“
ვასილ ბიკოვის ამ ნაწარმოების მიხედვით 1976 წელს გადაიღეს ფილმი „Восхождение “, რომელიც ასევე დაიწუნა საბჭოთა ცენზურამ.
ცხადია, საპირფარეშო, როგორც გარესამყაროსგან იზოლირებული სივრცე, სხვა დანიშნულებითაც გამოიყენებოდა. ვიღაცა ფულს მალავდა, ვიღაცა საიდუმლო ინფორმაციას გადასცემდა, ვიღაცა კი პირველ სექსუალურ გამოცდილებას იღებდა. ოთარ ჭილაძის რომანში „ყოველმან ჩემმან მპოვნელმან“ აღწერილია ვითარება მაკაბელების ოჯახში, სადაც ბიჭები წამოიზარდნენ და, ბუბუის გულისგასახეთქად, ფეხსადგილში სიარულს უმატეს. ქაიხოსრო ცუღლუტობის აღსაკვეთად ზომებს იღებს: „ბუზიკა“ ქაიხოსრომ ბიჭებისთვის იყიდა და ფეხსადგილის კარზე დაჰკიდა. უბუზიკოდ ვერც ერთი ბიჭი ვერ შევიდოდა ფეხსადგილში, რათა იქ „რამერუმეებზე“ არ ეფიქრათ და „რამე არ ემამაძაღლათ“. ბიჭები იძულებული იყვნენ, შეესრულებინათ პაპის მოთხოვნა, რადგან განუწყვეტლივ გრძნობდნენ მის მკაცრსა და ფხიზელ თვალს. „ბუზიკა“ ფეხსადგილის კარზე ეკიდა, როგორც მუხლუხო ჭია ფოთოლზე.“
ნაწილი 5
ერთი რამის სიყვარული, დაფარვა რომ სჭირდება
ცხადია, არა დოჩანაშვილის მიხედვით
სულხან-საბა ორბელიანის „ლექსიკონი ქართული“: სკორე - ზოგადი სახელი არს განავალთა. ფრინველთასა სკორეს ეწოდებიან სკინტლი, მტრედისასა ნაედომი, თევზთასა - ტურტლი, მძრომთასა ცურცლი, ცხოვართასა დენგრა, თხათა და მისთანათა კურკლი, ზროხათა და კაბეშთასა - ნეხვი და კელი, ღორთასა ჩხრინკელი, ცხენთა და ვირთასა ჩონჩორიკი, ძაღლთა და მხეცთა - მჩორე, კაცთასა მძღნერი. ხმელსა ნეხვსა წივა და ფუნე, თხელსა სკორესა - ტრაწი.
საქონლის სკორე - ნეხვისა და წივის სახით - გამოსადეგია როგორც ნიადაგის გასამდიდრებლად, ასევე საწვავად. აღმოსავლეთი საქართველოს მთიანეთის სოფლებში საწვავად გამზადებული წივისაგან ნაშენებ ყორეებს დღესაც შეხვდებით. ბოლო დროს, ბიომეურნეობებმა ნეხვისგან მეთანის მაღალი შემცველობის (50-75%) ბიოგაზის მიღებაც დაიწყეს, სარგებლის მოტანა შეუძლია ფირინველის სკორეს, რომელიც წლების განმავლობაში ფოსფორიტად ფორმირდება. სწორედ სკინტლით ირჩენდა თავს წყნარ ოკეანეში მდებარე ჯუჯა-სახელმწიფო ნაურუ, რომელმაც სამყაროს თავი შეახსენა საქართველოს სეპარატისტული რეგიონების დამოუკიდებლობის ცნობით. სხვათაშორის ნაურუს ეკონომიკის უმთავრესი რესურსი (რომლისგანაც სამწუხაროდ აღარაფერი დარჩა) თავის დროზე შეუმჩნეველი არ დარჩენია საქართველოს პირველ პოსტსაბჭოთა ხელისუფლებას. გამომცემლობა „დიოგენეს“ მთავარი რედაქტორი, ფილოლოგი ანა ჭაბაშვილი იხსენებს:
„ზვიადის მმართველობის დროს ერთ-ერთი მორიგი თავყრილობა იყო ფილარმონიაში. პრეზიდიუმში იჯდა გურამ პეტრიაშვილიც. განიხილებოდა საკითხი, რით უნდა ირჩინოს თავი დამოუკიდებელმა საქართველომ. ვიღაცამ წამოჭრა იდეა ფერმებში დაგროვილი სკინტლის საზღვარგარეთ გაყიდვისა (აი, ახლა ნაურუს რომ გაუთავდა, იმის). იყო დიდი მსჯელობა და, რა თქმა უნდა, დიდი მხიარულებაც. მერე ვიღაცამ ისროლა ლოზუნგი: "არც ერთი კოვზი მძღნერი საზღვარგარეთ!".
საქართველოს ისტორიის ამ პერიოდს მიესადაგება მეგრული სკაბრეზული გამონათქვამი: კუნდიშ მაჭკომალს კიზი ორტყაფუშა ოკო ალუჩანდასო (მძღნერის მჭამელს კოვზი ქამარში უნდა ჰქონდეს გაჩრილიო). ბევრს ეჭირა მაშინ კოვზი... ზოგიერთს სულაც ორი!
საქონლისა და ფრინველის სკორესაგან განსხვავებით, ადამიანის ექსკრემენტები, როგორც სასუქი, სრულად უსარგებლოა. არადა, იაპონიაში 20-ე საუკუნის 60-იან წლებამდე ადამიანის სკორეთი ანოყიერებდნენ ნიადაგს ბოსტნებში. შესაბამისად, მიღებული იყო ვაჭრობა ექსკრემენტებით. ის იყიდებოდა ფულზე, იცვლებოდა ბრინჯსა და სხვა პროდუქტებზე. ალბათ, ამის გამოა, რომ ტრადიციულ იაპონურ სამზარეულოში, რომელიც მდიდარია უმი თევზისა და მოლუსკებისგან მომზადებული კერძებით, ვერ შეხვდებით თერმულად დაუმუშავებელ ბოსტნეულს.
იაპონელი გლეხივით ამაოდ დაშვრა ჩემი ერთი მეგობრის ჭარმაგი ნათესავი, ურბანულ გარემოში აღზრდილი კაცი, რომელიც ახალმიღებულ აგარაკზე პირდაპირ პომიდვრის ჩითილებს ასკორავდა იმ იმედით, რომ ნიადაგს გაანოყიერებდა და არნახულ მოსავალს მოიწევდა.
სკორეს უკავშირდება არაერთი ცრურწმენა. ფული იცისო, გაამხნევებენ ადამიანს, რომელსაც ჩიტი დაასკინტლავს. სიზმარში სკორეს ხილვაც დიდი შემოსავლის მიღების წინაპირობად მიიჩნევა. თუ სიზმარში უნიტაზზე ზიხართ და გაზეთს კითხულობთ, ჩათვალეთ, რომ სულ სხვა სამყაროში გაიღვიძებთ: დაიწყება სიმშვიდისა და კეთილდღეობის ხანგრძლვი პერიოდი!
ცრურწმენა იქით იყოს და კატალონიელებისთვს შობა წარმოუდგენელია კაგანერის (caganer) - თაბაშირის მინიატურის (დეფეკაციის პროცესში მყოფი გლეხის) გარეშე. ეს ტრადიცია, ცხადია, შეიცავს სატირის ელემენტებს, თუმცა ითვლება, რომ კაგანერს (ნიადაგის განოყიერებით) მოაქვს ხვავი და ბარაქა. მსგავსი ტრადიცია აქვთ ესპანელებს (cagones), იტალიელებს (cacone ან pastore che caca), პორტუგალიელებს (cagöes), ფრანგებს (Père la Colique), ფლამანდრიელებს (Kakkers), გერმანელებს (Hinterlader)...
თუმცა, არიან ადამიანები, რომლებმაც სკორესაგან მართლა მიიღეს სარგებელი. აქ უპრიანი იქნება გავიხსენოთ ჩვენი თანამემამულე, ცნობილი ბოლშევიკი და ტერორისტი სიმონ არშაკის ძე ტერ-პეტროსიანი, იგივე „კამო“, რომელმაც, ბერლინის ციხეში სასიკვდილო განაჩენის აღსრულების მოლოდინში თავი მოიგიჟიანა. ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ის მართლაც გიჟივით იქცეოდა: ყეფდა, ტანსაცმელს იხევდა, ღამეებს ფეხზე მდგომი ათენებდა, იგლეჯდა თმებს, იჭრიდა ვენებს და უარს ამბობდა საკვების მიღებაზე. საცვლების ამარა მყოფმა ნულ გრადუს ტემპერატურაზე მთელი კვირა გაძლო, ვენები გადაიჭრა წვნიანი კერძიდან ამოღებული ძვლით, გაუძლო დაშანთვას, ფრჩხილების ქვეშ ნემსის შერჭობას... ამ საყოველთაოდ ცნობილი სიმულაციის დეტალები აღწერილი აქვს საბჭოთა მწერალ გეორგი შილინს, 1930 წელს გამოცემულ თხზულებაში „Камо“. „სიგიჟის პერიოდს“ იხსენებს თავად ტერ-პეტროსიანიც მაქსიმ გორკის ნარკვევში, რომელიც პერიოდიკაში დაიბეჭდა სათაურით „Камо“, თუმცა არ შევიდა მწერლის თხზულებათა სრულ კრებულში:
„Очень много думал: выдержу или действительно сойду с ума? Вот это было нехорошо. Сам себе не верил, понимаешь? Как над обрывом висел. А за что держусь — не вижу. Они, конечно, своё дело знают, науку свою. А кавказцев не знают. Может, для них всякий кавказец — сумасшедший? А тут ещё большевик. Это я тоже подумал тогда. Ну, как же? Давайте продолжать: кто кого скорей с ума сведёт? Ничего не вышло. Они остались при своём, я — тоже при своём. В Тифлисе меня уже не так пытали. Видно, думали, что немцы не могут ошибиться.“
საბჭოთა წყაროებში არსაადა ნათქვამი, რომ სიგიჟის სიმულირებისას კამომ საკუთარი ექსკრემენტები შეჭამა და, ამით გადაირჩინა თავი, თუმცა „საბჭოთა ანდრეზებში“ „კამოს გმირობა“ და კოპროფაგია (κόπρος ბერძ. სკორე, φάγειν ბერძ. ჭამა) ლამის სინონიმებად იქცნენ. ამ ამბავს ეხმიანება არაერთი საბჭოთა პერიოდის ანეკდოტი. ცნობილ ქართველ პოეტს ტარიელ ჭანტურიას მიეწერება შემდეგი ეპიგრამა:
„ლენინმა უთხრა კაამოს:
გაამოს, გაამოს...“
სიგიჟის სიმულირებისას კოპროფაგიას მართლაც აქვს ლოგიკური გამართლება. სამედიცინო-ლექსიკონის მიხედვით კოპროფაგია, ანუ საკუთარი ექსკრემენტების საკვებად მიღება დამახასიათებულია შიზოფრენიის კატატომური ფორმისა და პროგრესირებადი დამბლისათვის. კოპრფაგიით იტანჯებოდა იენის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში 1889 წლის 18 იანვარს მოთავსებული ფრიდრიხ ნიცშე, რომელიც, მაღალი ალბათობით, დემენციის ერთ-ერთი ფორმით იყო დაავადებული და არა ნეიროსიფილისით, როგორც ეს დიდი მოაზროვნის თანამედროვეებს ეგონათ (M. Orth, M.R. Trimble, Acta Psychiatrica Scandinavica, 2006: 439-445). ამონარიდი ფ. ნიცშეს ავადმყოფობის ისტორიიდან:
„ავადმყოფს მაიჩნია, რომ ფრიდრიხ-ვილჰელმ მეორე ან კაიზერია, სანიტარს ბისმარკს ეძახის. ხანდახან საკუთარ ფეხსაცმელებში შარდავს, დრო და დრო ამტკიცებს, რომ მისი მოწამვლა უნდათ, სხვა დროს ამტვრევს ფანჯრის მინას იმ მიზეზით, თითქოს მის მიღმა ქვემეხი დაინახა. ხშირად ამტვრევს წყლიან ჭიქას, რათა, მისი თქმით, ნამსხვრევებით თავი დაიცვას. დრო და დრო მალავს ქაღალდსა და სხვა უმნიშვნელო ნივთებს, იტანჯება კოპროფაგიით“.
დავრჩეთ მედიცინაში და ვთქვათ, რომ ექსკრემენტებს გარკვეულ სამკურნალო თვისებებსაც მიაწერდნენ. პლინიუს უფროსის "ბუნების ისტორიაში" (Naturalis Historia) ვკითხულობთ:
„კატარაქტს შველის თვალებზე მგლის ექსკრემენტების დადება. ჭლექიანისთვის სასარგებლოა ხარის გამხმარი ნაკელის კვამლის შესუნთქვა. კუნთების დაავადებას უხდება ძმარსა და თაფლში მოხარშული თხის კურკლი. ყურის ტკივილის შესამსუბუქებლად კარგია გარეული ღორის ფსელი. ცოფს შველის ნაკბენზე შემთბარი ცხენის ჩონჩორიკისა და ძმრის მიდება.“
კატონ უფროსს კი ურინოთერაპიის (შარდით მკურნალობისა) სჯეროდა, თუმცა, როგორც დიდი რომაელი მწერალი და საზოგადო მოღვაწე ნაშრომში „მიწათმოქმედება“ („De agricultura“) შენიშნავს, მკურნალობისას გადამწყვეტია კომბოსტო, რომლითაც ლამის ყველა დაავადებისგან განკურნება შეიძლება. აი, როგორია პანაცეა კატონის რეცეპტის მიხედვით: „შეაგროვე იმ ადამიანის ურინა, რომელსაც კომბოსტო აქვს ნაჭამი. აბაზანის მიღების შემდეგ ავადმყოფი განიკურნება. თუ ურინაში განბანთ სუსტი აღნაგობის ბავშვებს, ისინი გაკაჟდებიან სამუდამოდ. სუსტი მხედველობის ადამიანები უკეთ დაინახავენ, თუკი თვალებს ამ სითხით დაიზელენ. თავის ტკივილი და ტვინის დაავადება გაგივლით, თუკი მტკივან ადგილს ურინათი ჩამოიბანთ.“
ცხოველთა სამყაროში კოპროფაგია გავრცელებულია ძაღლებში, ღორებსა და მღრღნელებში. კოფროფაგიას ასევე ადგილი აქვს ბალახისჭამია ძუძუმწოვრებში დედის რძიდან ბუნებრივ კვებაზე გადასვლის პერიოდში (პატარა სპილოები დედა-სპილოებს ანუსში ხორთუმს უყოფენ და ამ გზით იმდიდრებენ ნაწლავურ ფლორას, რომელმაც მცენარეული საკვების ათვისება უნდა გაადვილოს. საკვების უკეთ ათვისების მიზნით მღრღნელებში (მათ შორის კურდღლებში) ადგილი აქვს ავტოკოპროფაგიასაც.
კოპროფაგია მიღებულია კულინარიაშიც. საქმე ისაა, რომ კუნძულ სუმატრაზე ყავის პლანტაციებში ბინადრობს კატა, რომლის განავლისგან საუკუთესო ხარისხის ყავა მიიღება. ცხოველი იკვებება მცენარის ნაყოფით, რომლის გადამუშავებისას ნაყოფს სცილდება რბილი ქსოვილი და განავალში მხოლოდ მარცვლების მკვრივი სუბსტანცია რჩება, სწორედ მათგან მზადდება მსოფლიოში ყველაზე ძვირადღირებული ყავა kopi luwak-ი.
კოპროფაგია, კოპროფილიასთან (სექსუალური დევიაცია, რომლის დროსაც ფეტიშის როლს ასრულებს ადამიანის ექსკრემენტები) ერთად, ადამიანებში ფისიქიკური აშლილობის ერთ-ერთ ნიშნად მიიჩნევა. ადამიანთა აბსოლუტურ უმრავლესობაში ფიზიკური კონტაქტი სკორესთან იწვევს ზიზღსა და გულისრევას, თუმცა უნდა ითქვას, რომ ეს არაა გადაულახავი ზიზღი. კოპროლოგია (განავლის ლაბორატორიული კვლევა) იქით იყოს. ფიზიკური კონტაქტის გარეშე (ჰიგიენის საშუალებათა დახვეწის მიუხედავად) შეუძლებელია უმწეოთა - ახალშობლი ბავშვებისა და ლოგინად ჩავარდნილი მოხუცების მოვლა. დიდი ამერიკელი მწერლის, ფილიპ როტის ავტობიოგრაფიულ რომანში „მემკვიდრეობით“ (Patrimony) გვხვდება ეპიზოდი, რომელშიც ავტორი სასიკვდილოდ განწირული მამის (90-ს მიტანებული მოხუცის) ექსკრემენტებისგან წმენდს იატაკს, ხალიჩას, აბაზანას...
„საკმარისია გადალახო ზიზღი, უგულებელყო გულისრევა, თავიდან მოიშორო ფობიები, რომლებიც ტაბუს მსგავსად გვაქვს გამჯდარი და ცხოვრება თვალს აგვიხელს ბევრ ისეთ რამეზე, რისი გაფრთხილებაც გვმართებს“ - ამბობს მწერალი.
როგორც წესი, მხატვრულ ტექსტებში კოპროფაგია (კოპროფილია, კოპროლოგია) ეპატაჟის მიზნით ან მეტაფორად გამოიყენება.
კოპროფილია ყველაზე უხვადაა დოზირებული მარკიზ დე სადის „სოდომის 120 დღეში“, სადაც ადამიანის სკორე გვხვდება თითქმის ყველგან: ანალურ, ვაგინალურ და ორალურ ღრუებში.
„მხატვრული (მეტაფორული) კოპროფაგიის“ ნიმუშია ვლადიმირ სოროკინის რომანი „Норма“, რომლის პერსონაჟები (საბჭოთა მოქალაქეები) რეგულარულად მიირთმევენ საბავშვო ბაღებში დაფასოებული განავლის 150-150 გრამიან ულუფებს ანუ „ნორმას“. ფრაგმენტი რომანიდან:
„Cвеклушин вытащил упакованную в целофан ноpму.
- Уx ты,- Тpофименко потянулcя к аккуpатному пакетику. Cмотpи, какие у ваc... А у наc пpоcто в бумажныx упаковкаx такиx. И бумага гpубая. И надпиcь такая оттиcнутая плоxо, кpиво. Cиняя такая. А у ваc cмотpи-ка, во как аккуpатненько. Шpифт такой кpаcивый...
- Cтолица, чего ж ты xочешь, - Cвеклушин pазоpвал пакет, вытpяxнул ноpму на ладонь, отщипнул куcок и cунул в pот.
Тpофименко потpогал ноpму:
- И cвежая... во, мягкая какая. А у наc заcоxшая. Кpошитcя вcя... оpганизатоpы, бля. Не могут оpганизовать...“
კოპროლოგის შრომის აღწერას დასჯერდა ლაშა ბუღაძე, რომლის მოთხრობა „ბრჭყალებში“ (2002 წ.) ფაქტობრივად ერთი გაბმული ნეკროლოგია დაწერილი ცნობილი ექსკრემენტოლოგისა და სხვა ურიცხვი „ღირსების“ მქონე მონუმენტური ფიგურის - ომარ-უფლისწულის პირადი ექიმის უკვდავსაყოფად. ვინც მოთხრობის ტექსტსა და საქართველოს უახლეს ისტორიას იცნობს, არ გაუჭირდება მთავარი პერსონაჟის პროტოტიპის ამოცნობაც, თუმცა დავუბრუნდეთ ტექსტს:
„აგერ უკვე ექვსი ათეული წელიწადი სამეფო გვარის განავალს ყნოსავდა და მისი ხელობაც სწორედ ეს იყო. მეფის განავალს ჯერ კიდევ მეჩვიდმეტე საუკუნეში ყნოსავდნენ ოსტატის დიდი წინაპრები და მონარქის ექსკრემენტის ფერის, სუნისა და მოცულობის მიხედვით იკვლევდნენ ღვთისაგან ხელდასხმულის სხეულში ჩაბუდებული, ამა თუ იმ სენის გაჩენის მიზეზს... ოსტატის წინაპრების – “შავი ზღვის ბრწყინვალე ექსკრემენტოლოგების” ცოდნა თაობიდან თაობაში გადადიოდა. ოსტატს პირველად სწორედ მამამისმა დააყნოსინა განავალი და “ექსკრემენტოლოგთა ლეგენდარული ოთხი მუხლიც” გააცნო: “არ შეჭამო, მხოლოდ დაყნოსე”; “თითი არ ტუცო”; “ქუსლი არ დაჰკრა”; “არ შეინახო”.“
უნდა ითქვას, რომ ლაშა ბუღაძის მიერ ჩამოყალიბებული „ექსკრემენტოლოგთა ლეგენდარული ოთხი მუხლიდან“ არცერთი დაურღვევია იტალიელ კონცეპტუალისტ მხატვარს პიერო მანძონის, რომელმაც სახელი გაითქვა სკორესგან ხელოვნების ნიმუშის შექმნითა და მისი სარფიანად გაყიდვით.
„Merda d'artista“ („არტისტის სკორე“) - ასე ჰქვია 1961 წელს შექმნილ ხელოვნების ნიმუშს, 90 კონსერვის ქილას, რომლებშიც მანძონიმ საკუთარი ექსკრემენტები გაანაწილა და თითოეულს შესაბამისი მასის ოქროს ფასი დაადო. მხატვარი ამტკიცებდა, რომ ამ პროექტით ხელოვნების ნაწარმოებთა მიმნდობი მყიდველების ყურადღების მიპყრობა სცადა.
„მილანელ ბურჟუა-ღორებს მხოლოდ სკორე მოსწონთ“ - განაცხადა მან ნამუშევრის წარდგენისას.
ვის და პიერო მანძონის კი ნამდვილად შეეძლო ეთქვა, ფული მაქვს ნეხვივითო, როცა 2007 წელს „სოტბის“ აუქციონზე ერთი ქილა „Merda d'artista“ 124 ათას ევროდ გაიყიდა, მაგრამ სამწუხაროდ მხატვარი ამ ღირშესანიშნავ ამბავს ვერ მოესწრო: გარდაიცვალა 1963 წელს... ინფარქტით!
ნაწილი 6
ორი თავი, თუ ორი ბოლო?!
ექსკრემენტებისა და დეფეკაციის აღმწერი სიტყვების გარეშე ღარიბი იქნებოდა არანორმატული ლექსიკა, რომელსაც საქართველოში, სპეციფიკური პოლიტიკური კულტურისა თუ ეროვნული ხასიათის გამო, ხშირად საჯარო გამოსვლების დროსაც იყენებენ. როგორც წესი, ეს გამონათქვამები საზოგადოების მეხსიერებაში ღრმა და უსიამოვნო კვალს ტოვებს.
„ჩასარეცხები არიან!“ - საქართველოს პრეზიდენტის მიერ ოპონენტების მისამართით ნათქვამმა ამ ფრაზამ საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილი განარისხა. როგორც წესი, მარტივი მექანიკური მოქმედებით - ჩარეცხვით სრულდება დეფეკაციის პროცესი, შესაბამისად სიტყვა „ჩასარეცხი“ ადამიანის სკორეს ერთგვარ ევფემიზმად შეიძლება მივიჩნიოთ. მოგვიანებით მ. სააკაშვილმა განმარტა: ეს ალე¬გო¬რი¬უ¬ლად ნათ¬ქ¬ვა¬მი სიტყ¬ვა იყო და არა¬ვის ფი¬ზი¬კუ¬რად ჩა¬რეცხ¬ვას არ ვა¬პირებდი, მან¬კი¬ე¬რი საბ¬ჭო¬თა მენ¬ტა¬ლო¬ბის ჩა¬რეცხ¬ვას ვგუ¬ლის¬ხ¬მობ¬დიო.
„ჩასარეცხი“ - ამ შემთხვევაში - უსარგებლოს, დრომოჭმულსა და, შესაბამისად, სკორესავით დაუნანებლად მოსაშორებელს ნიშნავს. თავის მხრივ, ოპოზიციის ლიდერებსაც არაერთხელ უთქვამთ, რომ საქართველოს პრეზიდენტი ომის დროს (გორში რუსეთის ავიაციის გამოჩენისას) ქვეშაფსიასავით მოიქცა. ქვეშაფსიას (ქვეშაჯვიას, ტრაწიანს) კი იტყვიან მშიშარა და უკანდამხევ კაცზე.
საკითხთან შესაბამისია სკაბრეზულ თქმათა და იდიომათა სხვა ნიმუშები:
მძღნერა, ქაქიოზა - უხასიათო, ყიამყრალი კაცი
გააჯმევინა - უხეში ფორმით თავიდან მოიშორა
მძღნერშია - ძალიან ცუდ დღეშია, გამოუვალ მდგომარეობაშია
ტრაკშია - მიყრუებულ ადგილსაა, საქმის კურსში არაა
თავზე გადაიჯვა - ზედმეტი მოუვიდა, ზედმეტი იკადრა
თავზე დააჯვა - შეურაცხყოფა მიაყენა, უკადრებელი აკადრა
ჩაიჯვა, ჩაიფსა - შეეშინდა, წახდა
საქმეში ჩააჯვა - საქმე გააფუჭა
მძღნერი მომჯმელსა ჰგავსო - იტყვიან ცუდი მშობლის ცუდ შვილზე (ჩამოჰგავს ლათინურ სენტენციას Mala gallina - malum ovum – „ცუდი ქათამი, ცუდი კვერცხი“)
დედიმისისას მიირთმევს - მაგრად მიჰქარავს
გაქცეულს არ მოუჯვია - გაჭირვება არ უნახავს
ტრაკის ტვინი წაიღო (შეჭამა) - თავი მოაბეზრა, უზომოდ შეაწუხა
საინტერესოა ბოლო იდიომა, რომელსაც იაკოვ კროტოვი (პუბლიცისტი, უკრაინის ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელი) თავისა და საჯდომის სიმეტრიის (თუ ერთგვარი ზიარობის) მორიგ არგუმენტად გამოიყენებდა. საჯდომი და თავი ხშირად ჩაანცვლებენ ხოლმე ერთმანეთს. ჭკვიან ადამიანზე იტყვიან, რა თავიაო, უჭკუოზე - ტრაკით ფიქრობსო. ერთგან ბესიკ ხარანაულიც შენიშნავს („სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაიონდი…“): აკი თქმულა, კაცს, რომელიც ბუთქავს, თავში ადგილი გაუთავისუფლდებაო.
ნიშანდობლივია ისიც, რომ ძალაუფლების ატრიბუტებია გვირგვინი (თავი) და ტახტი (საჯდომი). ასევე შემთხვევით არაა, რომ ერთი და იმავე გაგებით იტყვიან: „შენს თავს მიხედე“ ან „შენს ტრაკს მიხედე“; „თავი არ აქვს“ ან „ტრაკი არ აქვს“; "ე(პირ)ფერება ან ტრაკში უძვრება" და ა.შ.
თავის (პირის) და საჯდომის (ანუსის) შეპირისპირებას აქვს ადგილი სახარების ტექსტში: „ვერ გაიგეთ, რაც პირში შედის, მუცელს გაივლის და ფეხისალაგში გადაიყრება? პირიდან გამოსული კი გულიდან ამოდის და ეს არის, რომ ბილწავს ადამიანს. რადგან გულიდან ამოდიან ბოროტი ზრახვანი, მკვლელობანი, მრუშობანი, მეძაობანი, ქურდობანი... სწორედ ეს ბილწავს ადამიანს, დაუბანელი ხელით ჭამა კი არ ბილწავს ადამიანს (მათე 15.17-15.20)“
კროტოვის მიხედვით, ხელისუფლება (თავი), რომელიც ადეკვატურად არ ურთიერთობს ხალხთან, საჯდომად ტრანსფორმირდება. რაც უფრო მეტად დესპოტურია ხელისუფლება, მით უფრო საჯდომია. შესაბამისად რასაც ის ამბობს. ჰგავს არა მეტყველებას, არამედ ქარების გაშვებას.
„თავი ტრაკში აქვს“ - ასე იტყვიან OUT-Si myof adamianze, romelic mowyvetilia movlenebs: verafers xedavs (sajdomiviT), araferi esmis (sajdomiviT) da Sesabamisad, arafers ambobs (sajdomiviT)!
ტუალეტის კედლები, როგორც პალიმფსესტები
„...მოვრჩი ტექსტს,
ვაწერ ხელს,
მივაწექი წამკითხველს!“
ასე სრულდება ერთ-ერთი საერთო საცხოვრებლის ტუალეტის კედელზე გაკეთებული წარწერა, რომლის დანარჩენი ნაწილიც უკიდურესად სკაბრეზულია.
კედლებზე წარწერები სამყაროსავით ძველია. წარწერები კეთდებოდა 2 ათასი წლის წინ და კეთდება დღესაც, როცა ადამიანს კომუნიკაციისა და აზრის გამოხატვის გაცილებით მეტი საშუალება აქვს. ჰარი პოტერის მეორე წიგნში („ჰარი პოტერი და საიდუმლო ოთახი“. 1998 წ) მნიშვნელოვანი ამბები საპირფარეშოში (მტირალა მირტლის ტუალეტში) ხდება, ხოლო მთავარ ინტრიგას - საიდუმლო ოთახის გაღების ამბავს - წიგნის მთავარი პერსონაჟები კედელზე გაკეთებული წარწერიდან შეიტყობენ: „საიდუმლო ოთახი გაიღო! ძრწოდეთ, მემკვიდრის მტრებო!“
ცხადია, ტუალეტის კედლები იზოლაციის გარდა, ინფორმაციის გადაცემის ფუნქციასაც ითავსებენ. ამასთან (უცნაური ლოგიკით) აქ გაკეთებული წარწერები არ ითვლება ვანდალიზმად. როგორ შეიძლება მელნით წაბილწო ადგილი, სადაც შეუზღუდავი რაოდენობის ადამიანი მოისაქმებს? ამასთან, ტუალეტის „კაბინაში“ გამოკეტილ ადამიანს აქვს შეუზღუდავი თავისუფლების განცდა. როგორც გერმანელი მწერლის ჰაინც გ. კონზალიკის (Heinz Günther Konsalik) რომანის ("Begegnung in Tiflis"- „შეხვედრა თბილისში“) მთავრი პერსონაჟი ამბობს, ტუალეტი რჩება ერთგვარ თავისუფალ სივრცედ: „სხვაგან არსად გაცხადდება ადამიანი ისე მკაფიოდ და ნათლად, როგორც ტუალეტში. იქ იგი თავისუფალია ყოველგვარი საზოგადოებრივი ფორმებისგან, იქ გენერალური დირექტორი საწყობის მუშის გვერდით დგას, ორივე ასველებს მოპირკეთებულ კედელს და კმაყოფილია (თარგმ. ნ. ხუციშვილი).“
თავისუფლების ამგვარი შეგრძნება, რასაკვირველია, ილუზორული და სწრაფადწარმავალია. ალბათ ამის გამოა, რომ საპირფარეშოში შესული ადამიანი კალამსაც შეავლებს ხელს და თავისუფლების მატერიალიზებას ცდილობს. ირკვევა, რომ წარწერების შინაარსსა და რაოდენობაზე გავლენას ახდენს დრო და სივრცე, ეკონომიკური და პოლიტიკური ვითარება, რაც, ხშირ შემთხვევაში, გამოხატულებას ჰპოვებს სოციალურ უსამართლობაში, ტაბუირებული თემების სიმრავლეში, გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვასა და ა.შ. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ წარწერათა აბსოლუტური უმეტესობა უხამსობაა და დაცლილია ინტელექტუალური შემადგენლისგან. ამას შენიშნავს იაროსლავ ჰაშეკიც, როცა „შვეიკის“ („ყოჩაღი ჯარისკაცი შვეიკი და მისი თავგადასავალი მსოფლიო ომში“) პირველი ნაწილის ბოლოთქმაში „მკვეთრი გამონათქვამების“ მოწაანღმდეგეთა კრიტიკისას ასეთ შედარებას იყენებს: „ეს ტიპები ხალხში ყოფნისას აღშფოთებას გამოთქვამენ, მაგრამ უდიდესი სიამოვნებით დაიარებიან საზოგადოებრივ საპირფარეშოებში და კითხულობენ კედლებზე გაკეთებულ უხამს წარწერებს“.
უხამსი წარწერებითაა დაფარული სკოლის ტუალეტების კედლები. მათი ავტორები (როგორც წესი, თინეიჯერი უფროსკლასელები) მოითხოვენ ბრუტალურ სექსს კონკრეტულ ადამიანთან ან ადამიანების ჯგუფთან და ხელის ერთი მოსმით ხატავენ ფალოსსა და ვაგინას, რომელსაც, რატომღაც ხატვის გაკვეთილზე ნასწავლი ცხრათვალა მზის ფორმა აქვს. სექსი ტუალეტის კედლებს განდობილი სტუდენტების საყვარებლი თემაცაა.
''ვარკეთელი დიდია, გლდანი Yლეზე ჰკიდია" - ეს წარწერა ერთ-ერთმა ჩვენმა თანამემამულემ ვენის აეროპორტის ტუალეტში დატოვა.
უხამსობასთან ბრძოლის ყველაზე ეფექტიანი საშუალება, ცხადია, კედლების შეთეთრებაა, თუმცა, ხშირ შემთხვევაში, სხვა ზომებსაც მიმართავენ ხოლმე. ცნობლია, რომ რომის საზოგადოებრივ ტუალეტებში, ვანდალიზმის პრევენციის მიზნით, გამოკრული იყო წარწერა: Deus vidit omnia (ღმერთი ყველაფერს ხედავს). უნდა ითქვას, რომ მსგავს გაფრთხილება-ინსტრუქციებს (გაჯერებულს სპეციფიუცრი ლექსიკითა და იუმორით) მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია ტუალეტის კედლების გაფორმებაში.
ტუალეტში გაკეთებული წარწერები ინტერნეტ-ფორუმების ერთგვარ წინაპრადაც შეიძლება მივიჩნიოთ, რადგანაც. ხშირია შემთხვევა, როცა წარწერას რამდენიმე ადამიანი გამოეხმაურება და ამგვარი ურთიერთობა რამდენიმე კვირასა და თვეს გასტანს ხოლმე. კომუნიკაციის ასეთი ფორმა ყველაზე მეტად ჩაკეტილ, არათავისუფალ საზოგადოებებშია გავრცელებული. ავსტრიელი ფსიქოლოგი, ნორბერტ ზიგელი (Norbert Siegel) ამტკიცებს, რომ ტუალეტის გრაფიტის პიკი გასული საუკუნის 80-იან წლებზე მოდის და, რომ 21-ე საუკუნეში ტუალეტის კედლებს სულ უფრო იშვიათად იყენებენ ინფორმაციის გადასაცემად.
ვიღაცისთვის კედელზე წარწერა უკვდავებასთან ზიარების საშუალებაცაა. მათთვის საკმარისი არაა არც კულტურული (ან სხვა სახის მემკვიდრეობა) და არც წარწერა საფლავის ქვაზე. პარიზში პერ ლაშეზის (Pere Lachaise) სასაფლაოს საპირფარეშოში ასეთ წარწერებს შეხვდებით: “Jim Morrison”, “Oscar Wild forever”, “Viva Nestor Makhno!”.
„მოვXნავდი ელექტრო ქიმიის მასწავლებელს, მაგრამ რეაქციის მეშინია!“ - ასეთი წარწერა ამშვენებდა თბ. სახელმწიფო უნივერსიტეტის მეორე კორპუსის ტუალეტის კედელს ამ ორი ათეული წლის წინ. იქვე ფიზიკის ფაკულტეტის ტუალეტში, ტენზორული აღრიცხვისა და მათანალიზის ფორმულების გვერდით, ამოიკითხავდით წარწერას: „ვაშლი მსოფლიო მიზიდულობის კანონის აღმოჩენის კორექტული ვერსიაა! კაკას ვშვეობოდიო, ხომ არ იტყოდა?“
ფილოლოგი ბიძინა რამიშვილი იხსენებს: „70-იანებში ლიტვაში ვისვენებდით ხოლმე. ერთ-ერთი საკურორტო ქალაქის ტუალეტს ზეთის საღებავით, მსხვილი ასოებით შესრულებული წარწერა ამშვენებდა: Здесь русский дух, здесь Русью пахнет... (А.С.Пушкин).
როცა 80-იანი წლების ბოლოს გეტინგენში ჩავედი, ცხადია, კულტურული შოკი მქონდა, განსაკუთრებით, უნივერსიტეტთან დაკავშირებით. ყველაფერი საინტერესო იყო, მათ შორის, ტუალეტებიც. მაგალითად, კლასიკური ფილოლოგიის ფაკულტეტის ტუალეტში წარწერების დიდი ნაწილი ბერძნულად და ლათინურად იყო. თანაც გარდა ანტიკური ტექსტებიდან ციტატებისა, დიდი ადგილი ეკავა ტუალეტის სტუმართა შორის მიმოწერას კლასიკურ ენებზე. ფილოსოფიის ფაკულტეტის ტუალეტიდან კი ასეთი წარწერა დამამახსოვრდა: "Immanuel Can't. He never could." (სიტყვათამაში „იმანუელს არ შეუძლია. მას არასოდეს შეეძლო“, „"Immanuel Cant - იმანუელ კანტი“).
ცხადია, პროფესია გავლენას ახდენს წარწერების შინაარსზე. ბრიტანეთის საზოგადოებრივი მაუწყებლის (BBC) თანამშრომელი სევა ნოვგოროდცევი ამბობს, რომ ოქსფორდის უნივერსიტეტის საპირფარეშოში შემდეგი წარწერები ნახა: "God is dead. Nietzsche“ („RmerTi mokvda. nicSe“). odnav qvemoT ki : "Nietzsche is dead. God.“ (“ნიცშე მოკვდა. ღმერთი“).
ნიცშე მართლაც მოკვდა, მაგრამ ცოცხალია რიგითი ადამიანი, რომლის დიდებულ კვალსაც ყველაგან შეხვდებით, მათ შორის საპირფარეშოებშიც! შეხვდებით რა, ნანახი გექნებათ უთუოდ...
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
წაკითხვისთანავე ჩარეცხე!
კარცერ-ლუქსი იმ ფორმით, როგორზედაც უფროსი ძმა კეჟერაძე ოცნებობდა, ალბათ, უტოპიად დარჩება, თუმცა 21-ე საუკუნემ და მრეწველობის მიღწევათა ხელმისაწვდომობამ, ერთგვარ კარცერ-ლუქსს დაამსგავსა საშუალო შეძლების ადამიანის საპირფარეშო, ანუ ფეხსალაგი, რომელიც ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით, ოთახი ან ნაგებობაა ბუნებრივ მოთხოვნილებათა დასაკმაყიფილებლად. და მართლაც, საიმედოდ მყარი, ადამიანის უნდივიდუალურ ჯგუფთა ანთროპოლოგიურ მონაცემებზე გათვლილი უნიტაზი, წყლისა და აკუსტიკის დამჭერი კაფელ-მეტლახი და განიავების ეფექტიანი სისტემა - ყველა პირობას ქმნის იმისათვის, რომ ფიზიოლოგიური მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად განმარტოებული ადამიანი, პარალულურად კითხვითაც დაკავდეს. თუმცა, ეს არც ისეთი საპირფარეშოა, როგორიც ლაშა ბუღაძის მოთხრობაში „ბრჭყალებში“-ა აღწერილი:
„წიგნებით სავსე ფეხსალაგში ყველაზე პატარა ადგილს უნიტაზი და ონკანი იკავებდა. აქ სარკეც კი არ იყო, რომ არაფერი ვთქვათ ტუალეტის ქაღალდზე, რადგან მას ღირსეულად ცვლიდა ახალბედა ავტორთა წიგნებიდან ამოხეული არაერთი უინტერესო “თავი”. “ბიბლიოთეკაში მივდივარ”, – იტყოდა ხოლმე ოსტატი და ფეხსალაგში შედიოდა, კედელი, ჭერიც კი – წიგნებით იყო სავსე. ჭერზე მიწებებულ წიგნებს (კერძოდ: პლუტარქეს ორტომეულს, ფლობერის “მადამ ბოვარის”, ნემიროვიჩ-დანჩენკოს “თეატრის დაბადებას”, უცხო სიტყვათა ლექსიკონსა და თეოფილ გოტიეს ლექსების კრებულს) სპეციალური წებო ამაგრებდა, რომელიც მათ მფლობელს ჯერ კიდევ თეირანში ყოფნის დროს ეყიდა.“
ამგვარი უტრირების მიუხედავად, საპირფარეშოში კითხვა ადამიანის ყოფის ნაწილია და, ცხადია ის არაა ლოკალური მოვლენა. ჩინელი პოეტი და პოლიტიკური მოღვაწე უიან სიუ (1007-1072) ამტკიცებდა, რომ ყველაზე უკეთ ნაწარმოებებს ცხენზე ჯდომისას, მხართეძოზე წამოწოლილი და საპირფარეშოში ქმნიდა. საერთოდაც, ჩინეთში მიღებული იყო ტუალეტში კითხვა, მათ შორის ხმამაღლა კითხვაც. ძველ რომში კი საპირფარეშოები შეხვედრების, საქმეთა გარჩევებისა და ჭორების განხილვის ადგილი იყო. რომაელი მოქალაქისათვის წარმოუდგენელი იყო ერთადგილიან „კაბინაში“ ჯდომა. რიჩარდ ვუდი წიგნში, რომელიც ტუალეტების ისტორიას ეძღვნება, აღნიშნავს, რომ რომში 315 წელს 144 საზოგადოებრივი ტუალეტი იყო და ზოგიერთი მათგანი 50 კაცზე იყო გათვლილი.
საპირფარეშოში კითხვისკენ თანამედროვე ადამიანს (რომელიც რომის მოქალაქისგან განსხვავებით, მარტოა გამოკეტილი) თვალსაწიერის გაფართოების წყურვილზე მეტად, უალტერნატივობა უბიძგებს. გარეთ დიდი არჩევანია, ათასი რამით შეიძლება დაკავდე, მაშინ როცა საპირფარეშოში, სადაც სივრცე და, შესაბამისად, არჩევანი შეზღუდულია, კითხვა დროის გაყვანის საუკეთესო საშუალებაა. კითხულობენ როგორც გაზეთს, ჟურნალსა და წიგნს, ასევე ახალ ამბებსა და ელექტრონულ წიგნებს, რომლებიც ინტერნეტში ჩართული მობილური ტელეფონით შეიძლება ჩამოტვირთო, თუმცა მობილური ტელეფონით საპირფარეშოში შესვლით იზრდება ძვირფასი ნივთის დაკარგვის რისკი, რომელიც ერთიათად მაღალია სოფლად გავრცელებულ ფეხსალაგებში, სადაც სხვა მნიშვნელოვან საგნებსაც (სათვალეს, საფულეს, გასაღებსა და ა.შ.) შეიძლება გამოეთხოვოთ. ბესიკ ხარანაულის „სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდის“ პირველ სიმღერაში არის ასეთი თავი, „ფეხსალაგის ორმოების ჟამი“, რომელშიც „მთვრალ ინტენდანტს ფართო ჩასაჯმელ ხვრელში ნაგანი ჩაუვარდება, მაგრამ დაათრობს არყით სალდათს და იმას ამოაღებინებს“. თუმცა, ისეც ხდება, რომ ფეხსალაგის ორმოებში სულიერი არსებანიც ცვივა. ქათმები და სხვა წვრილფეხობა იქით იყოს. ლაპარაკია, თვით ღმერთის ხატად შექმნილ ადამიანზე. ცნობილია, რომ შუასაუკუნეების ევროპაში ფეხსალაგის ორმოებს სახლების ქვეშაც თხრიდნენ. სწორედ ასეთ ორმოში აღმოჩნდნენ 1183 წელს ერფურტის ციხე-სიმაგრეში მყოფი იმპერატორი ფრიდრიხი და მისი რაინდები, რომლებსაც იატაკი ჩაენგრათ და მძღნერით სავსე ორმში 12 მეტრი სიმაღლიდან ჩაცვივდნენ. ნუ იტყვით და თურმე ბევრი მათგანი დამხვრჩალა.
ფასიანიც და უფასოც
თუ ცნობილი ისტორიული თხზულების „12 კეისრის ცხოვრების“ ავტორს ვერწმუნებით, ფასიანი საზოგადოებრივი ტუალეტების ისტორია სათავეს იღებს ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნიდან: Pecunia non olet - ფული არ ყარსო, უთქვამს იმპერატორ ვესპასიანეს უკმაყოფილო ვაჟისათვის, როცა რომის საზოგადოებრივი საპირფარეშოებიდან პირველი შემოსავალი მიუღია.
ორგანიზების თვალსაზრისით, ასხვავებენ სამი ტიპის ტუალეტს: სტიქიურს, საზოგადოებრივსა და კერძოს. კერძოსთან მიმართებით ყველაფერი ცხადია. ის შეიძლება ფასიანიც იყოს და უფასოც.
სტიქიურია და, შესაბამისად, უფასო ნებისმიერი თვალსმოფარებული ადგილი (სკვერები, თაღები, სადარბაზოები, მიწისქვეშა გადასასვლელები და ა.შ.).
რაც შეეხება საზოგადოებრივს, ის, როგორც წესი, ფასიანია და შეიძლება იყოს როგორც სტაციონარული, ასევე - მობილური, გადასატანი. ლაპარაკია, ეგრთეთწოდებულ ტუალეტ-კაბინაზე, რომლის პირველი ეგზემპლარი ნიუ-იორკში გამოსცადეს (კაბინის ფასი 350 დოლარი, შესვლის ღირებულება 25 ცენტი. 20 წუთის შემდეგ კარი ავტომატურად იღებოდა), თუმცა მარჯვე ადამიანების ძალისხმევით ტუალეტი-კაბინა იოლად შეიძლება იქცეს სტიქიურ ტუალეტად, რისი ნახვაც შეიძლებოდა ერთ-ერთი უკანასკნელი სამხედრო აღლუმის დროს, როცა „ელბაქიძის დაღმართზე“ (მ. ჯავახიშვილის ქუჩა) შეკრებილი ქართველი ჯარისკაცები კაბინებში შესვლის ნაცვლად, კაბინებს აფსამდნენ.
"ქარი წუოდა ჩეჩმის ნაფოტებში“
საპირფარეშოებს ტექნიკური აღჭურვითაც ასხვავებენ: იშვიათი გამონაკლისის გარდა, ქალაქად უნიტაზიანი, ხოლო სოფლად ნახვრეტიანი საპირფარეშოები გვხვდება. პირველი მეტად კომფორტულია, მეორე - ნაკლებად. სოფლად ბევრისთვის დღემდე მიუღებელია „ჩეჩმის“ სახლში შეტანა.
რეზო გაბრიაძის რომანში „ქუთაისი ქალაქია!“ წამოჭრილ ჩეჩმების რეორგანიზების ამ პრობლემას (რასაც კინაღამ შეეწირა გერმანელი ტყვე ოტო შულცი) დღემდე არ დაუკარგავს აქტუალობა. გაბრიაძესთან მცდელობა წარუმატებლად დასრულდა: „სროლით გამოეკიდა გერმანელს. ვის გაუბედე!? პორფირია ბრეგვაძისა და მატა ბალანჩივაძის დანატოვარს?! ომი წააგეს და ახლა ძღრენით უნდათ აგვივსონ ოჯახი! - ვერ წყნარდებოდა ბაბუა.“ ამ დროს კი „ქარი წუოდა ჩეჩმის ნაფოტებში, დროშასავით ფრიალებდა გეოლოგის პლაშის ნაგლეჯები, რაც ჩეჩმას სიდიადეს მატებდა.“
აღმოსავლეთ საქართველოში ძირითადად ორმოიანი ფეხსალაგები ყოფილა გავრცელებული, მაშინ როცა „იმერთში ფეხსალაგებს ზეზეულ დგამდნენ და „ჩეჩმას“ ეძახდნენ და, რომ, როგორც კი კაცი ჩეჩმისკენ გაემართებოდა, ღორებიც შორიდან მორბოდნენ წინასწარულად კმაყოფილ ღრუტუნით, და, რომ იქაც ყოფილა უსიამნოსავით შემთხვევა, როცა ვიღაცას ლამის მიწამდე ჩაკიდვია ყვერები და ღორებს პირი უტაციათ.“ (ბესიკ ხარანაული. „სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაინდი ანუ წიგნი ჰიპერბოლებისა და მეტაფორებისა“)
ფეხსალაგს ღრმად აქვს ფესვი გადმული საქართველოს ყოფით კულტურაში და მის მოშლას კანალიზაციის ქსელის სიმწირე აფერხებს. 21-ე საუკუნეშიც კი საქართველოს მოსახლეობის, სულ ცოტა ნახევარს, ხელი არ მიუწვდება ცენტრალიზებულ კანალიზაციაზე...
ნაწილი 2
სამყარო კანალიზაციის გარეშე
ჩვ. წ. აღრიცხვის 5-ე საუკუნეში, როცა არსებობა შეწყვიტა რომის იმპერიამ, ლათინების სხვა ღმერთებთან ერთად დაეცნენ Crepitus და Cloacina-ს, საპირფარეშოებისა და მიწისქვეშა წყლების მფარველი ღვთაებები. რომის დაცემას დაემთხვა ყოფითი კულტურის, მათ შორის კანალიზაციის, როგორც სისტემის რღვევის ხანა. შუასაუკუნეების ევროპაში აღარც საზოგადოებრივი საპირფარეშოები არსებობდა და, შესაბამისად, ვერც ჰერაკლიტესავით იტყოდა ვინმე, Panta rei! ანუ ყოველივე მიედინება, წარმავალიაო!
სამყარომ კანალიზაციის გამართული (თანამედროვე) სისტემის გარეშე ლამის ჩვენი წელთაღრიცხვის 19-ე საუკუნის მეორე ნახევრამდე გაძლო. შუასაუკუნეების ევროპაში ციხე-სიმაგრეებში, როგორც წესი, გამოყოფილი ჰქონდათ სპეციალური ადგილები (გარეკედლებში დატანებული გარდერობები), რომლებიც ფიზიოლოგიური მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად გამოიყენებოდა. ექსკრემენტები ცვიოდა პირდაპირ წყლით სავსე თხრილში ან თუ გარდერობს ჰქონდა დახრილი იატაკი, მას წყლით ჩარეცხდნენ ხოლმე...
მიღებული იყო ღამის განმავლობაში ნაგროვები ექსკრემენტების პირდაპირ ფანჯრიდან გადაღვრაც, რის გამოც ქუჩები აუტანლად ყარდა. 1270 წელს პარიზში გამოსცეს ბრძანება, რომელიც უკრძალავდა მოქალაქეებს ფანჯრებიდან სიბინძურეების გადაღვრას, მაგრამ, როგორც ჩანს, ბრძანება არ სრულდებოდა, რადგანაც 100 წლის შემდეგ ისევ გამოსცეს კანონი, რომელმაც აკრძალა გაფრთხილების გარეშე ზედასართულებიდან ექსკრემენტების გადაყრა: ვიდრე ღამის ქოთანს დაცლიდა, მოქალაქეს სამჯერ უნდა უნდა დაეძახა: „Gare L'eau!“ - “ფრთხილად წყალია!“.
1364 წელს ვინმე ტომას დიბიუსონმა მიიღო დავალება დაეხატა ჭყეტელა-მკვეთრ ფერებში ჯვრები ბაღსა და ლუვრის დერეფნებში, რათა თავი შეეკავებინათ „წმინდა ადგილების“ წაბილწვისგან, მაგრამ მდგომარეობა 300 წლის შემდეგაც უცვლელი იყო...
ინგლისში ტუალეტები შენდებოდა მდინარეებზე, თუმცა მდიდარი ინგლისელები ექსკრემენტებით სავსე ჭურჭელს ბუხარშიც ცლიდნენ ანდა პირდაპირ აგიზგიზებულ ბუხარში მოისაქმებდნენ.
იაპონიაში ტუალეტი-ქოხი იდგმებოდა ხიდზე. მიიჩნევდნენ, რომ ადამიანის განავალი ხელს უწყობდა თევზის ზრდას. ასეთი ქოხები მეორე მსოფლიო ომამდე არსებობდა. ძველ კიოტოში არისტოკრატები იყენებდნენ ღამის ქოთანს - ხის ოთკუთხედ მორს, რომელსაც ბატონისათვის მოსამსახურეები დაათრევდნენ. იმის გამო, რომ იაპონელ დიდგვაროვნებს არაერთი კიმონო, ხალათი და მოსასხამი ეცვათ (მათი რაოდენობა 12-მდე აღწევდა) ფეხსალაგში მოსამსახურეების გარეშე ვერ შედიოდნენ: ერთი მოსამსახურე სპეციალურად ამ საქმისათვის დამზადებული ორკაპით უკავებდა ტანსაცმლის კალთებს, მეორე კი შეუცურებდა ღამის ქოთანს. სტაციონარული ტუალეტი მხოლოდ 13 საუკუნეში გამოჩნდა. იმერული ჩეჩმის მსგავსად, ტუალეტის იატაკში ამოჭრილი იყო ოთხკუთხედის ფორმის ღრმული, სადაც იდგა ხის ყუთი, რომელსაც გავსების შემდეგ ცლიდნენ („ყუთში კეთება“ დეფეკაციის სინონიმადაც მიიჩნეოდა). იაპონელები არ ხმარობდნენ ჩამოსაჯდომ სავარძელს (დაცუცქულები მოისაქმებდნენ). სავარძლიანი (უნიტაზიანი) საპირფარეშოები მოგვიანებით გაჩნდა, თუმცა უნიტაზს ძირითადად შინ, სახლებში იყენებენ. თავს იჩენს იაპონელთა თვისება თავი აარიდონ სხვასთან ფიზიკურ კონტაქტს. აკი ხელის ჩამორთმევის ნაცვლადაც ერთმანეთს კვერს უკრავენ, მითუმეტეს ვერ ჩამოსხდებიან უნიტაზზე, რომელიც ჯერ კიდევ სხვის სითბოს ინახავს.
1699 წელს პეტრე პირველმა გამოსცა უკაზი „о соблудении чистоты в Москве и о наказании за выбрасывание сору и всякого помету на улицы и переулки“.
1871 წელს გაზეთი „Русская летопись“ აღწერს წითელ მოედანს, სადაც „настояшая зараза от текуших по сторонам вонючих потоков. Около памятника (Минину и Пожарскому) будки на манер парижских писуаров, к ним и подойти противно. Ручьи текут вниз по горе около самых лавок с фруктами (П.С. Гуревич „Цивилизация начинается с канализации“).
19-ე სუკუნის მიწურულს უკეთესი ვითარება არ იყო ტფილისში, რომელსაც არც წყალსადენი ჰქონდა და არც - კანალიზაცია. ქალაქის ვიწრო, ტალახიანი ქუჩებისათვის დამახასიათებული იყო ასეთი სახელები: „Вонючая балка“, „Грязный проход“, „Собачья деревня“.
კანალიზაციის გაყვანა პირველ რიგში არისტოკრატიულსა და ბურჟუაზიულ კვარტალებში დაიწყო. 20-ე საუკუნის დამდეგისათვის თბილისის კანალიზაციის საერთო სიგრძე მხოლოდ 25 ვერსს (ვერსი - 1,06 კმ) შეადგენდა, მაშინ როცა ტფილისის ქუჩების საერთო სიგრძე 109 ვერსი იყო.
კანალიზაციის მშენებლობას პირველი ბიძგი მისცა წყალსადენმა, რომელიც ყორღანოვმა 1861 წელს ააშენა: მტკვრის ნაპირას მოწყობილი წყლის საქაჩი ორთქლის მანქანა მდინარის წყალს 15 საჟენზე (საჟენი 2,13 სმ) სწევდა და ხის რეზერვუარებში აგროვებდა, იქედან კი წყალი თვითდინებით მიდიოდა ქალაქის მაღალი ფენის ბინებში - გოლოვინისა და სოლოლაკის უბნებში. თუმცა ეს წყალსადენი ტფილისის მოთხოვნილებას ოდანვაც ვერ აკმაყოფილებდა. 1875 წელს ქალაქს დღე-ღამეში 1,5 მლიონი ვედრო წყალი ესაჭირეობოდა („თბილისი ისტორია“, შ. მესხია, დ. გვრიტიშვილი, მ. დუმბაძე, ა. სურგულაძე. 1958 წ).
სიბინუძურითა და სიმყრალით 19-ე საუკუნის საქართველო ახლოსაც კი ვერ მივიდოდა მრავალასეულმილიონიან ინდოეთთან, სადაც მოსახლეობის 2/3 ღია ცის ქვეშ მოისაქმებდა. ინგლისელი კოლონიზატორები ინდურ ქალაქებს ირონიულად „მასიურ საპირფარეშოებს“ უწოდებდნენ. ინდოეთში სანიტარულ-ჰიგიენური რევოლუცია უკავშირდება Dr. Bindeshwar Pathak-ის სახელს. ამ ადამიანმა 1970 წელს დააფუძნა მოძრაობა ხელმისაწვდომი სანიტარიისათვის (Sulabh Sanitation Movement), რომლის დევიზია: ტუალეტი ყველა ოჯახს! ცნობილია Mahatma Gandhi-ს ფორმულაც: “Tatti par mitti” (cover human excreta with soil), ანუ ექსკრემენტების მიწით დაფარვა.
უნიტაზი - ცივილიზაციის მნიშვნელოვანი მონაპოვარი
ირკვევა, რომ საპირფარეშოების კეთილმოწყობაზე უზრუნვია ლეონარდო დავინჩისაც, რომელმაც ფრანცისკ პირველისათვის დააპროექტა საპირფარეშო წყლის მომარაგებით, ჩასარეცხითა და კანალიზაციის გაყვანილობით, მაგრამ ყოველივე ეს, როგორც ფლორენციელი გენიოსის ბევრი სხვა ნააზრევი, ქაღალდზე დარჩა.
პირველი ჩასარეცხი მოწყობილობის მქონე უნიტაზი ბუკინგემის სასახლეში (Buckingham Palace) 1842 წელს დაუდგამთ, უფრო ადრე დედოფალ ვიქტორიასათვის დაუმზადებიათ ფაიფურის ჭურჭელი. თანამდროვე ფორმის უნიტაზიც დაუმზადებიათ ბრიტანელ პლამბერებს 1865 წელს, უნიტაზის მილისათვის V-ს ფორმის მიცემის გენიალური იდეა კი ალექსანდერ კამინგსს მოსვლია. შედეგად, ზიარჭურჭელში წყლის დონეების თნაბრობის პრინციპით, შესაძლებელი გამხდარა წყლის საცობით მილის იზოლირება და უსიამოვნო სუნისგან თავის დაღწევა,
ტომას კრეპერმა (Thomas Crapper) სამყაროს აჩუქა გენიალური გამოგონება პირობითი სახელწოდებით „მოქაჩე ზონარს“, რომლის მიხედვითაც მოწყობილ სისტემაში წყლის ავზი მდებარეობს უნიტაზს ზემოთ (დაახლოებით 2 მ სიმაღლეზე), საიდანაც დაშვებულ წყალს ადამიანის სკორე კანალიზაციის ქსელში გადააქვს. ეს სისტემა ფართოდ იყო გავრცელებული მთელ მსოფლიოში, მათ შორის საბჭოთა კავშირში და, შესაბამისად, კრეპერის ზონარისთვის ჩვენც არაერთხელ მოგვიქაჩავს.
ტომას კრეპერი სანტექნიკა-კანალიზაციის სფეროს აინშტაინია. ერთ-ერთი ვერსიით ინგლისური სიტყვა "crap“ (ადამიანის სკორე) მისი გვარის მიხედვითაა ნაწარმოები, თუმცა ენეათმეცნიერები ამ ვერსიას სარწმუნოდ არ მიიჩნევენ...
ნაწილი 3
ბატიდან Selpak-ის სათნოებამდე
„სასკორავი, ვითა სტვირი,
ბუნების ხმას ავაყოლე,
არემარე ავაყროლე.
სულ არ მებას ნეტა ცხვირი“. – ეს ფრანსუა რაბლეს გარგანტუაა, რომელიც ყიამყრალობასთან ერთად იშვიათი სიბრძნითაც გამოირჩეოდა:
„გამოწმენდა მოსკორვისა მერე ეგების, თუ არ მოსკორე და სასკორავი სკორითა არ გამოგეგლისა, არცა გამოწმენდა გმართებს... ჟამ-ჟამად დედალიცა გამომისვამს და მამალიცა, ვარიაცა, ხბოს ტყავიცა, კურდღელიცა, მტრედიცა, თევზიყლაპიაცა, ვექილისა გუდა-ნაბადიცა, ყაბალახიცა, ჩაჩიცა, ჩიტისა თავრიელიცა. ბოლოში კი ერთი რამ უცილოდ უნდა ვთქვა: გამოსაწმენდად ბატისთანა, ტყუილია, ქვეყნიერებაზედ არა არის რა, ოღონდ გამოსმის ჟამსა ლაჯთა შუა თავით უნდა გეჭიროს, დახუჭულ თვალსა იმჟამად დია ეამება, რაკი, ჯერ ერთი, ბატისა გერმა ნაზი რამ არის და მეორეცა, თვითონ ბატია თბილი და უკანტანითა თუ კუჭ-ნაწლავითა სითბო პირდაპირ გულსა და ტვინში გარბის.“
გარგანტუსთან მიმართებით ყველაფერი გასაგებია, მაგრამ როგორ იქცეოდნენ ჩვეულებრივი, მოკრძალებული შესაძლებლობების მქონე ადამიანები, ვიდრე ჯეიმს ოკლოკი 1857 წელს ტუალეტისთვის გამოსადეგ პირველ ქაღალდს დაამზადებდა?
ითვლება, რომ ტუალეტის ქაღალდით მასიური ვაჭრობა 1928 წლიდან იღებს სათავეს. რა ხდებოდა მანამდე?
ქაღალდის ნაცვლად რომაელი ჯარისკაცები იყენებდნენ ხმელთაშუაზღვის ღრუბელს (porifera), რომელიც წამოცმული იყო ჯოხზე. ხმარების შემდეგ ღრუბელს რეცხავდნენ გამავალ წყალში, რისთვისაც იყენებდნენ მარილიანი და ძმრიანი წყლის რეზერვუარს.
„მწყურია!“ - თქვა იესომ. იქ ძმრით სავსე ჭურჭელი იდგა. ძმრით გაჟღენთილი ღრუბელი დაადეს უსუპზე და პირთან მიუტანეს. (იოანე 19.29)“
ვინ იცის, იქნებ, რომაელმა ჯარისკაცმა, დაცინვისა და დამცირების მიზნით, ჯვარზე გაკრულ მაცხოვარს სწორედაც რომ ეს ბინძური ნივთი მიუტანა სახესთან?
იაპონიაში იყენებდნენ ხის ფირფიტებს, პალიმფსესტებს, რომლებიც მრავალჯერადი გამოყენებისა და გადაფხეკვის გამო ინფორმაციის გადასატანად აღარ ვარგოდა,
შემონახულია ძენ-ბუდიზმის ერთ-ერთი პატრიარქის დოგენის (1201-1253) ინსტრუქცია, რომლის ადრესატები მისი მიმდევარი ბერები არიან: „არ იცინო და არ იმღერო! არ იფურთხო, კედლებზო არ წერო! კუჭში გასვლის შემდეგ გამოისვი ან ქაღალდი ან ბამბუკის ფირფიტა. შემდეგ აიღე ჯამი მარჯვენა ხელში და დაისხი მარცხენაზე... ამის შემდეგ დატოვე საპირფარეშო და დაიბანე ხელები შვიდ წყალში. სამჯერ ნაცრით, სამჯერ მიწით და სულ ბოლოს გლედიჩიის (Gleditsia japonica) კვირტებით, რომელიც ანტიბაქტერიული თვისებებით წარმატებით ცვლის საპონს.
საქმე უფრო რთულად იყო მუსლიმებში. შარიათის მიხედვით, მოსაქმების შემდეგ ანუსი უნდა გასუფთავებულიყო სამი (ან მეტი, კენტი რაოდენობის) ქვით. მოციქული ამასთან დაკავშირებით ამბობს: „ვინც იყენებს ქვებს, დაე, მან კენტი რაოდენობით დაასრულოს“. ამასთან ქვა უნდა ეჭიროს მარცხენა ხელში. შემდეგ იცვლიან ადგილს და გადადიან გამობანვის პროცედურებზე. წყალს ისხამენ მარცხენა ხელზე... აფთაბა - დოქი, რომელსაც ტუალეტში ხმარობენ. ყურანის მიხედვით, ალაჰი წყალობს განბანილებს.
ექსტრემალურ პირობებში წყალი შეიძლება ჩაანაცვლოს ქვიშამ:
„მორწმუნენო! ნუ ილოცავთ, როცა წმინდად არ იყვნეთ; მოიცადეთ ვიდრე განიბანებოდეთ... თუ ბუნებრივი საჭიროება აგესრულებინოთ, ან თუ ქალს მიჰკარებოდით, გაიწმინდეთ სახე და ხელები წმინდა მტვრით, თუ წყალი არ გეშოებოდესთ. ღმერთი სულგრძელი და შემბრალებელია“. (ყურანი მუჰამმადისა. ფრანგულიდან თარგმნილი. თბილისი. 1906 წ)
შარიათის თანახმად ათ რამეს შეუძლია წაბილწოს მორწმუნე მაჰმადიანის რიტუალური სისუფთავე:
1. შარდი 2. განავალი 3. სპერმა 4. გვამი 5. სისხლი 6. ძაღლი 7. ღორი 8. არამართლმორწმუნე (ყაფარი) 9. ღვინო 10. ოფლი აქლემისა და იმ ცხოველებისა, რომლებიც უწმინდურებად მიიჩნევიან.
როგორ წყვეტდნენ დეფეკაციის შემდეგ ჰიგიენასთან დაკავშირებულ პრობლემებს ქართველები?
ქართულ ისტორიულ, ეთნოგრაფიულ და ლიტერატურულ წყაროებში ყოფითი კულტურის ამ დეტალზე ინფორმაცია თითქმის არ მოიპოვება. საქართველოს ისტორია ძირითადად შემოიფარგლება მეფეებისა და წმინდანების ცხოვრებით, რომელიც სავსეა გმირობით, ღალატით თუ სხვა სახის საქმეებით ძირითადად საზოგადოებრივ, სასულიერო და პოლიტიკურ ასპარეზზე. მოვლენები ვითარდება ციხე-დარბაზებში, სუფრასთან, ბრძოლის ველზე, მონასტრებსა და სენაკებში ისე, რომ საპირფარეშოზე სიტყვა არაა დაძრული. უცნაურია, მაგრამ ამ კუთხით სცოდავენ უცხოელი მოგზაურები და მისიონერები (ალექსანდ დიუმა, ჟან შარდენი, არქანჯელო ლამბერტი). ამ თემას არ ეხება იოანე ბატონოშვილი კალმასობაში, სადაც მედიცინასა და ფიზილოგიას ცალკე თავი ეთმობა. ჩეჩმასა და ფეხსალაგს ვერ ხედავს თედო სახოკია „მოგზაურობანში“, რომელიც 19-ე და 20-ე საუკუნეების მიჯნაზე გაკეთებული ეთნოგრაფიული ჩანაწერებისგან შედგება. წიგნში დეტალურადაა აღწერილი გურიის, აჭარის, სამეგერლოსა და აფხაზეთის ყოფა... „ოდა გურიაში ხისაა, საძირკველი სახლისა ნიადაგს ადლნახევარზე აქვს მოშორებული, სარკმლები უეჭველად უნდა გასცქეროდეს ეზოს. ეზოში ბალახია და ხეები, შიგადაშიგ ხილიცაა, ოდას გვერდით 20-30 მხარის სიგრძეზე, სამზადი უდგას. იმის უკან თავლა, ბოსელი, სასიმინდე... ეზოს უკან მოდებული აქვს სიმინდის ყანა...“ - ასეთია ბახველი აზნაურის კარ-მიდამო 19-ე საუკუნის მიწურულს. მსგავსადაა აღწერილი ყოფა აჭარაში, სამეგრელოსა და აფხაზეთში...
იქმნება შთაბეჭდილება, რომ საქართველოს კულტურაში არ ყოფილა შემოქმედი, რომელიც თვალს გაუსწორებდა ადამიანს როგორც ერთიან ფიზიოლოგიურ არსებას. დეფეკაციის პროცესი და ადგილი (შესაბამისი ინვენტარითა და ქცევით) თვალსაწიერს მიღმა დარჩა, განსხვავებით საკვებისა და სასმელის მიღებასა, სიყვარულისა, ძილისა და სხვა საქმიანობისა... როგორც ჩანს, ეს პრობლემა (მსკორავი ადამიანის ვერ შემჩნევისა) ლოკალური არაა. ყოველშემთხვევაში, მასზე ნაფიქრი აქვს თანამედროვეობის ერთ-ერთ უდიდეს რომანისტს, მილან კუნდერას, რომელიც „ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქის“ მეექვსე თავში („დიდი ლაშქრობა“) დაახლოებით ასეთ რამეს ამბობს:
„...შესაქმის პირველი თავიდან გამომდინარეობს, რომ სამყარო შეიქმნა სამართლიანად და ყოფიერებაც მშვენიერია. ამ ძირითად რწმენას ვუწოდოთ ყოფიერებასთან კატეგორიული თანხმობა... დეფეკაციის წუთები - ესაა ყოველდღიური მტკიცება შესაქმის მიუღებლობისა. ირიდან ერთია: ან სკორეა მისაღები (და ჩვენ არ ვიკეტებით საპირფარეშოში) ან ჩვენ გავჩნდით (შევიქმენით) მიუღებელი სახით. აქედან გამომდინარე, ყოფიერებასთან კატეგორიული თანხმობის ესთეტიკური იდეალია სამყარო, რომელშიც სკორე უარყოფილია და ყველა იქცევა ისე, თითქოს ის (სკორე) საერთოდ არ ასებობს. ამგვარი ესთეტიური იდეალი იწოდება კიტჩად.“
ოდნავ ქვემოთ, კუნდერა განმარტავს: კიტჩი არის სკორეს აბსოლუტური უარყოფა პირდაპირი და გადატანითი მნიშვნელობით. კიტჩი გამორიცხავს თვალსაწიერიდან ყველაფერ იმას, რაც ადამიანური არსებობისათვისთავისი არსით მიუღებელია.
თუ მილან კუნდერას დავუჯერებთ, გამოდის, კიტჩში გვიცხოვრია ჩვენ და ჩვენ წინაპრებსაც. ერთ-ერთი ვერსიით, სწორედ კიტჩმა (კუნდერასეული გაგებით) დაღუპა იაკობ ჯუღაშვილი, სტალინის უფროსი ვაჟი. კვლავ მილან კუნდერას „ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე“:
„Лишь в 1980 году мы смогли прочесть в "Санди тайме", как умер сын Сталина, Яков. Взятый в плен во время второй мировой войны, он был помещен в немецкий лагерь вместе с английскими офицерами. У них был общий сортир. Сын Сталина обычно оставлял его после себя загаженным. Англичанам не по нутру было видеть сортир, измазанный говном, хотя это и было говно сына самого могущественного тогда человека в мире. Они попрекнули его. Он оскорбился. Они продолжали попрекать его и принуждали чистить сортир. Яков возмутился, рассорился с ними, затеял драку. В конце концов попросил у начальника лагеря выслушать его. Хотел, чтобы тот рассудил их. Но спесивый немец не пожелал говорить о говне. Сын Сталина не смог снести унижения. Исторгая в небо страшную русскую брань, он бросился к заряженной электрическим током колючей проволоке, ограждавшей лагерь. И угодил прямо в цель. Его тело, которому уже никогда больше не суждено было загадить англичанам сортир, так и осталось висеть на проволочном заграждении.“
ცხადია, ეს მხოლოდ ერთ-ერთი ვერსიაა!
ნაწილი 4
ადგილი, სადაც შეიძლება შერცხვე
ალექსანდრე ნეიმანის „ქართულ სინონიმთა ლექსიკონის“ მიხედვით, ტუალეტის სინონიმებია: საპირფარეშო, საჭიროების ადგილი, ფეხსადგილი, სეირანი, ზარული, ადაბხანა, ჩეჩმა, სათავნაპირო. ასევე იტყვიან სარტირს (ფრანგული ევფემიზმიდან je dois sortir- „უნდა გავიდე“)) და “ნოლ-ნოლს“. ამ სიტყვების აბსოლუტური უმეტესობა ევფემიზმია.
კორეაში ტუალეტსა და დეფეკაციაზე საუბარი არ ითვლება საჩოთირო ამბად. ხშირ შემთხვევაში, ქალები და კაცები საერთო სივრცითაც სარგებლობენ: ქალები ისე შედიან კაბინებში, რომ იქვე პისუარებთან მდგომ მამაკაცებს ყურადღებას არ აქცევენ. ჩვენთან ასეთი რამ წარმოუდგენელია. ქალს (კაცს) მთელი ცხოვრება არ დაავიწყდება შეცდომა, რომლის წყალობითაც მამაკაცთა (ქალთა) ტუალეტში აღმოჩნდა. ჩვენთვის ტუალეტი ესაა ადგილი, სადაც ყველაზე იოლად შეიძლება შერცხვე!
საბჭოთა კავშირში (მათ შორის საქართველოშიც) ადამიანები ისე იქცეოდნენ, თითქოს ტუალეტი საერთოდ არ სჭირებოდათ. ეს ქცევა, პირველ რიგში, გამოიხატებოდა საზოგადოებრივი ტუალეტების სიმცირესა და მოუწყობლობაში. უცნაურია, მაგრამ დედამიწის მეექვსედზე გადაჭიმულ ქვეყანაში, რომელმაც გახლიჩა ატომი და გაიყვანა ადამიანი კოსმოში, გამართულად მომუშავე საზოგადოებრივ საპირფარეშოს ვერ ნახავდით. საბჭოეთში მოხვედრილი ყველა ადამიანი, ვისაც ანოსმია არ სტანჯავდა, სხვის დაუხმარებლად, იოლად მიაგნებდა საპირფარეშოს ქუჩაში, თეატრში, სასტუმროში, რკინიგზის სადგურში, აეროპორტში, უმაღლეს სასწავლებლებელში, სკოლაში, საავადმყოფოში და სხვა რომელიმე სახელმწიფო დაწესებულებაში.
საბჭოთა საქართველო იყო კიტჩის კლასიკური ქვეყანა, სადაც ადამიანები საკუთარ სკორეს ან ვერ ამჩნევდნენ ან ისე უყურებდნენ, როგორც სხვისას (იაკობ ჯუღაშვილის დაღუპვის ინგლისური ვერსიაც ამის დასტურია). შესაბამისად, საპირფარეშოში სისუფთავის დაცვა არ იყო ჩვეულებრივი სამუშაო ან მხოლოდ ჰიგიენაზე ზრუნვა. ტუალეტს ჰქონდა ერთგვარი სიმბოლური, სადამსჯელო და დამთრგუნველი ფუნქციაც. წითელ არმიაში ქართველები (მეტნაკლებად კავკასიის სხვა ხალხების წარმომადგენლებიც) თაკილობდნენ საპირფარეშოების დალაგებას. ამჯობინებდნენ გაცილებით მძიმე ფიზიკურ და, მათი აზრით, ღირსეულ სამუშაოს. ვინც, სხვა ჯარისკაცების მსგავსად, ტუალეტს დაალაგებდა, თანატომელთა თვალში ავტორიტეტთან ერთად დაჰკარგავდა იმუნიტეტს, წინააღმდეგობის გაწევის უნარს: ის ვეღარასოდეს იტყოდა უარს „ბინძური სამუშაოს“ შესრულებაზე. მეტიც, ხშირ შემთხვევაში ისე ხდებოდა, რომ „გატეხილ ჯარისკაცს“ სხვა გაუტეხავები და მათ შორის თანატომელებიც ეპყრობოდნენ ისე, როგორც მონას!
საბჭოთა საპყრობილეში კი ადამიანობა სულაც ექსკრემენტების რეზერვუარიდან (პარაშიდან) მანძილით იზომებოდა. პარაშა იყო ღირსების ბარომეტის ერთგვარი შკალა: პარაშის გვერდით ყველაზე უუფლობო პატიმარი ცხოვრობდა, პარაშიდან ყველაზე შორის, ფანჯარასთან კი - ყველაზე პრივილეგირებული. საერთო რეზერვუარის გატანასაც ერთსადაიმავე, ფაქტობრივად უუფლებო პატიმრებს აიძულებდნენ.
უკიდურეს დამცირებად მიიჩნევა სკორეს წაცხება ან წაცხების ვერბალური მუქარა. ივ. ჯავახიშვილის „ქართველი ერის ისტორია“-ში (ტომი პირველი. ქართველების წარმართობა.“) გვხვდება არსენ ონიანის მიერ 1917 წელს გაკეთებული "ადრეკილაა"-ს დღესასწაულის აღწერა, რომლის მიხედვითაც „მეფერხულენი რვა კაცი ერთი მხრით დადგებიან, რვა კიდევ მეორე მხრით და სიმღერას დასძახებენ, რომელიც ასე იწყება: "ადრეკილაა წაგვივიდა და მოგვივიდა". ამ სიმღერის მეორე წინადადებად მეფერხულენი ამბობენ ხოლმე: "ა თქვენისთანა ვაჟებს (ე. ი. მამაკაცებს) თხემებზე ძაღლის სკორემც მოგვიცხია, მოგვიცხია"-ო. ამ მეორე წარსათქმელს მესამე და შემდეგი წარსათქმელი მისდევს, რომლებშიაც "ამისთანა ვაჟებს" მათი სხეულის ყოველ ასოს ასეთსავე უკადრისობას ემუქრებიან.“
დასჯის განსაკუთრებით სასტიკ და სამარცხვინო ფორმად ითვლება მკვლელობა საპირფარეშოში, სადაც არათუ რიტუალური სისუფათვეა დარღვეული, არამედ ჰიგიენის ელემენტარული ნორმებიც არაა დაცული. შემთხვევით არ იყო, რომ 1999 წელს პრემიერ-მინისტრად დანიშნული ვლადიმირ პუტინი არ დასჯერდა ბანალურ მუქარას და სარტირში მკვლელობით („в сортире замочим“) დაემუქრა მეამბოხე ჩეჩნებს:
„…Мы будем преследовать террористов везде. В аэропорту — в аэропорту. Значит, вы уж меня извините, в туалете поймаем, мы и в сортире их замочим, в конце концов.“
საქართველოს შინაგან საქმეთა ყოფილი მინისტრი კახა თარგამაძე ამტკიცებს, რომ ვლადიმირ პუტინმა ეს მუქარა შეასრულა. ჟურნალ თბილისელებისათვის 2009 წლის 16 ივლისს მიცემულ ინტერვიუში თარგამაძე ლაპარაკობს 2001 წელს მართვადი ნაღმით საკურად ფეხსალაგში მოკლულ ვეფხია მარგოშვილზე, რომელსაც, გარცელებული ინფორმაციით, მჭიდრო კავშირი ჰქონდა ჩეჩენ მეამბოხეებთან. ინტერვიუს ფრაგმენტი:
კახა თარგამაძე: „...მარგოშვილის ჯგუფის განადგურება არ დაიბრალოს არცერთმა ქართველმა, ეს გააკეთეს რუსებმა (იცინის).“
“თბილისელები“: „მკითხველს გავახსენებ, მარგოშვილი ააფეთქეს, ტუალეტში.“
კახა თარგამაძე: „რუსეთის პრეზიდენტმა პუტინმა განაცხადა „ბოევიკებზე“, „იხ ბუდუ მოჩიტ ვ სარტირეო“ და შემდეგ ერთ-ერთი შეხვედრისას მითხრა, „ია ნე ტებე პორუჩალ ვ სარტირე მოჩიტ ბოევიკოვ, სვოიმ პორუჩალო“. შაყირობდა...“
სარტირში მოკლული მსხვერპლი უკიდურესად დამცირებულია, ფაქტობრივად ის გათანაბრებულია ტუალეტის ხვრელში მობინადრე ვირთხასთან, რომლის გასრესვასაც არ სჭირდება სამართლებრივი პროცედურების (გამოძიებისა და სასამართლოს) გავლა. გასული საუკუნის 80-იანი წლების მიწურულს ქუთაისის გარნიზონის ჰაუპტვახტის ეზოში ყოველ ღამე შეიძლეობდა იმის ნახვა, თუ როგორ ცდილობდნენ ადამიანის ფეხის ხმაზე დამფრთხალი ვირთხები იქვე, უკარო სარტირის ხვრელში დაბრუნებას. ვირთხების სიმრავლე და ხვრელის სივიწროვე ქმნიდა დუღილის მსგავს ეფექტს. დაახლოებით ისეთს, როგორსაც ადგილი აქვს ვიწროყელიან ძაბრში წყლის მსხვილი ჭავლის მიშვებისას: ვირთხების ნაწილი ვიდრე ხვრელში მოხვდებოდა, ზევით ხტოდა!
ჰარი პოტერის მეორე წიგნშიც (ჯ. კ.როულინგი. "ჰარი პოტერი და საიდუმლო ოთახი") "ბნელეთის ბატონი", გველ-ურჩხული ბასილისკო ბინადრობს ქვესნელში, სადაც მოხვედრა შესაძლებელია, მხოლოდ და მხოლოდ, საპირფარეშოში მდებარე უხილავი კარიდან.
სარტირში (ტუალეტში) მკვლელობა მკვლელის სისასტიკეზეც მეტყველებს. დეფეკაციის დროს ადამიანი დაუცველი და იოლად მოწყვლადია, რის გამოც პოტენციურ მოძალადეში სიბრალულს იწვევს. დიდი ინგლისელი მწერალი ჯორჯ ორუელი იხსენებს ამბავს (Orwell G. Homage to Catalonia and Looking back on the Spanish war. — L.: Secker & Warburg, 1968), რომელიც თავს გადახდა ესპანეთში, სამოქალაქო ომის დროს:
„გამოჩნდნენ ჩვენი თვითმფრინავები. ამ დროს სანგრიდან ამოხტა ჯარისკაცი.., რომელიც გარბოდა ბრუსტვერის გასწვრივ და ორივე ხელით შარვალს იჭერდა. ვერ მოასწრო შარვლის ამოწევა და გაქცეულზე იკრავდა ღილებს. არ ვესროლე... მართალია უხეირო მსროლელი ვარ და 100 იარდიდან ალბათ ვერც მოვარტყამდი, მაგრამ არ ვესროლე ძირითადად იმის გამო, რომ შარვალი ჰქონდა ჩამძვრალი. მე ხომ აქ „ფაშისტების“ დასახოცად მოვედი და ეს შარვალჩახდილი რა „ფაშისტი“ იყო?! ჩემსავით უბრალო ბიჭისთვის როგორ მესროლა?!“.
ცხადია, ვლადიმირ პუტინს ჩეჩენ მეამბოხეებთან ანგარიშის გასწორება ვერბალური მუქარის გარეშეც შეეძლო, უბრალოდ ბრუტალური ტიპის მმართველის იმიჯის ფორმირების პროცესში პუტინმა მიზანშეწონილად ჩათვალა კრიმინალური სამყაროს არგოს (мочить - მკვლელობა ) გამოყენება, თუმცა ტუალეტში სიკვდილი საჩოთირო საქმედ მხოლოდ კრიმინალურ სამყაროში როდი მიიჩნევა. ცნობილი ბელორუსი მწერლის ვასილ ბიკოვის თხზულებაში „Сотников“ პარტიზანი (გვარად რიბაკ), რომელიც გარემოებათა გამო მოღალატედ იქცევა, სიცოცხლის დასრულებას ფეხსალაგში აპირებს... „მოღალატე იმსახურებს ყველაზე სამარცხვინო სიკვდილს“ - ასეთი დასასრული მისაღები იქნებოდა როგორც ლიტერატურის საბჭოთა ფუნქციონერებისათვის, ასევე მაშინდელი საზოგადოების უდიდესი ნაწილისთვის, თუმცა მწერალმა სხვაგვარი დასასრული არჩია:
„Рыбак высморкался, рассеянно нащупав пуговицу, застегнул полушубок. Наверно, ничего уже не поделаешь - такова судьба. Коварная судьба заплутавшего на войне человека. Не в состоянии что-либо придумать сейчас, он отбросил крючок и, стараясь совладать с рассеянностью, вышел из уборной. На пороге, нетерпеливо выглядывая его, стоял начальник полиции.“
ვასილ ბიკოვის ამ ნაწარმოების მიხედვით 1976 წელს გადაიღეს ფილმი „Восхождение “, რომელიც ასევე დაიწუნა საბჭოთა ცენზურამ.
ცხადია, საპირფარეშო, როგორც გარესამყაროსგან იზოლირებული სივრცე, სხვა დანიშნულებითაც გამოიყენებოდა. ვიღაცა ფულს მალავდა, ვიღაცა საიდუმლო ინფორმაციას გადასცემდა, ვიღაცა კი პირველ სექსუალურ გამოცდილებას იღებდა. ოთარ ჭილაძის რომანში „ყოველმან ჩემმან მპოვნელმან“ აღწერილია ვითარება მაკაბელების ოჯახში, სადაც ბიჭები წამოიზარდნენ და, ბუბუის გულისგასახეთქად, ფეხსადგილში სიარულს უმატეს. ქაიხოსრო ცუღლუტობის აღსაკვეთად ზომებს იღებს: „ბუზიკა“ ქაიხოსრომ ბიჭებისთვის იყიდა და ფეხსადგილის კარზე დაჰკიდა. უბუზიკოდ ვერც ერთი ბიჭი ვერ შევიდოდა ფეხსადგილში, რათა იქ „რამერუმეებზე“ არ ეფიქრათ და „რამე არ ემამაძაღლათ“. ბიჭები იძულებული იყვნენ, შეესრულებინათ პაპის მოთხოვნა, რადგან განუწყვეტლივ გრძნობდნენ მის მკაცრსა და ფხიზელ თვალს. „ბუზიკა“ ფეხსადგილის კარზე ეკიდა, როგორც მუხლუხო ჭია ფოთოლზე.“
ნაწილი 5
ერთი რამის სიყვარული, დაფარვა რომ სჭირდება
ცხადია, არა დოჩანაშვილის მიხედვით
სულხან-საბა ორბელიანის „ლექსიკონი ქართული“: სკორე - ზოგადი სახელი არს განავალთა. ფრინველთასა სკორეს ეწოდებიან სკინტლი, მტრედისასა ნაედომი, თევზთასა - ტურტლი, მძრომთასა ცურცლი, ცხოვართასა დენგრა, თხათა და მისთანათა კურკლი, ზროხათა და კაბეშთასა - ნეხვი და კელი, ღორთასა ჩხრინკელი, ცხენთა და ვირთასა ჩონჩორიკი, ძაღლთა და მხეცთა - მჩორე, კაცთასა მძღნერი. ხმელსა ნეხვსა წივა და ფუნე, თხელსა სკორესა - ტრაწი.
საქონლის სკორე - ნეხვისა და წივის სახით - გამოსადეგია როგორც ნიადაგის გასამდიდრებლად, ასევე საწვავად. აღმოსავლეთი საქართველოს მთიანეთის სოფლებში საწვავად გამზადებული წივისაგან ნაშენებ ყორეებს დღესაც შეხვდებით. ბოლო დროს, ბიომეურნეობებმა ნეხვისგან მეთანის მაღალი შემცველობის (50-75%) ბიოგაზის მიღებაც დაიწყეს, სარგებლის მოტანა შეუძლია ფირინველის სკორეს, რომელიც წლების განმავლობაში ფოსფორიტად ფორმირდება. სწორედ სკინტლით ირჩენდა თავს წყნარ ოკეანეში მდებარე ჯუჯა-სახელმწიფო ნაურუ, რომელმაც სამყაროს თავი შეახსენა საქართველოს სეპარატისტული რეგიონების დამოუკიდებლობის ცნობით. სხვათაშორის ნაურუს ეკონომიკის უმთავრესი რესურსი (რომლისგანაც სამწუხაროდ აღარაფერი დარჩა) თავის დროზე შეუმჩნეველი არ დარჩენია საქართველოს პირველ პოსტსაბჭოთა ხელისუფლებას. გამომცემლობა „დიოგენეს“ მთავარი რედაქტორი, ფილოლოგი ანა ჭაბაშვილი იხსენებს:
„ზვიადის მმართველობის დროს ერთ-ერთი მორიგი თავყრილობა იყო ფილარმონიაში. პრეზიდიუმში იჯდა გურამ პეტრიაშვილიც. განიხილებოდა საკითხი, რით უნდა ირჩინოს თავი დამოუკიდებელმა საქართველომ. ვიღაცამ წამოჭრა იდეა ფერმებში დაგროვილი სკინტლის საზღვარგარეთ გაყიდვისა (აი, ახლა ნაურუს რომ გაუთავდა, იმის). იყო დიდი მსჯელობა და, რა თქმა უნდა, დიდი მხიარულებაც. მერე ვიღაცამ ისროლა ლოზუნგი: "არც ერთი კოვზი მძღნერი საზღვარგარეთ!".
საქართველოს ისტორიის ამ პერიოდს მიესადაგება მეგრული სკაბრეზული გამონათქვამი: კუნდიშ მაჭკომალს კიზი ორტყაფუშა ოკო ალუჩანდასო (მძღნერის მჭამელს კოვზი ქამარში უნდა ჰქონდეს გაჩრილიო). ბევრს ეჭირა მაშინ კოვზი... ზოგიერთს სულაც ორი!
საქონლისა და ფრინველის სკორესაგან განსხვავებით, ადამიანის ექსკრემენტები, როგორც სასუქი, სრულად უსარგებლოა. არადა, იაპონიაში 20-ე საუკუნის 60-იან წლებამდე ადამიანის სკორეთი ანოყიერებდნენ ნიადაგს ბოსტნებში. შესაბამისად, მიღებული იყო ვაჭრობა ექსკრემენტებით. ის იყიდებოდა ფულზე, იცვლებოდა ბრინჯსა და სხვა პროდუქტებზე. ალბათ, ამის გამოა, რომ ტრადიციულ იაპონურ სამზარეულოში, რომელიც მდიდარია უმი თევზისა და მოლუსკებისგან მომზადებული კერძებით, ვერ შეხვდებით თერმულად დაუმუშავებელ ბოსტნეულს.
იაპონელი გლეხივით ამაოდ დაშვრა ჩემი ერთი მეგობრის ჭარმაგი ნათესავი, ურბანულ გარემოში აღზრდილი კაცი, რომელიც ახალმიღებულ აგარაკზე პირდაპირ პომიდვრის ჩითილებს ასკორავდა იმ იმედით, რომ ნიადაგს გაანოყიერებდა და არნახულ მოსავალს მოიწევდა.
სკორეს უკავშირდება არაერთი ცრურწმენა. ფული იცისო, გაამხნევებენ ადამიანს, რომელსაც ჩიტი დაასკინტლავს. სიზმარში სკორეს ხილვაც დიდი შემოსავლის მიღების წინაპირობად მიიჩნევა. თუ სიზმარში უნიტაზზე ზიხართ და გაზეთს კითხულობთ, ჩათვალეთ, რომ სულ სხვა სამყაროში გაიღვიძებთ: დაიწყება სიმშვიდისა და კეთილდღეობის ხანგრძლვი პერიოდი!
ცრურწმენა იქით იყოს და კატალონიელებისთვს შობა წარმოუდგენელია კაგანერის (caganer) - თაბაშირის მინიატურის (დეფეკაციის პროცესში მყოფი გლეხის) გარეშე. ეს ტრადიცია, ცხადია, შეიცავს სატირის ელემენტებს, თუმცა ითვლება, რომ კაგანერს (ნიადაგის განოყიერებით) მოაქვს ხვავი და ბარაქა. მსგავსი ტრადიცია აქვთ ესპანელებს (cagones), იტალიელებს (cacone ან pastore che caca), პორტუგალიელებს (cagöes), ფრანგებს (Père la Colique), ფლამანდრიელებს (Kakkers), გერმანელებს (Hinterlader)...
თუმცა, არიან ადამიანები, რომლებმაც სკორესაგან მართლა მიიღეს სარგებელი. აქ უპრიანი იქნება გავიხსენოთ ჩვენი თანამემამულე, ცნობილი ბოლშევიკი და ტერორისტი სიმონ არშაკის ძე ტერ-პეტროსიანი, იგივე „კამო“, რომელმაც, ბერლინის ციხეში სასიკვდილო განაჩენის აღსრულების მოლოდინში თავი მოიგიჟიანა. ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ის მართლაც გიჟივით იქცეოდა: ყეფდა, ტანსაცმელს იხევდა, ღამეებს ფეხზე მდგომი ათენებდა, იგლეჯდა თმებს, იჭრიდა ვენებს და უარს ამბობდა საკვების მიღებაზე. საცვლების ამარა მყოფმა ნულ გრადუს ტემპერატურაზე მთელი კვირა გაძლო, ვენები გადაიჭრა წვნიანი კერძიდან ამოღებული ძვლით, გაუძლო დაშანთვას, ფრჩხილების ქვეშ ნემსის შერჭობას... ამ საყოველთაოდ ცნობილი სიმულაციის დეტალები აღწერილი აქვს საბჭოთა მწერალ გეორგი შილინს, 1930 წელს გამოცემულ თხზულებაში „Камо“. „სიგიჟის პერიოდს“ იხსენებს თავად ტერ-პეტროსიანიც მაქსიმ გორკის ნარკვევში, რომელიც პერიოდიკაში დაიბეჭდა სათაურით „Камо“, თუმცა არ შევიდა მწერლის თხზულებათა სრულ კრებულში:
„Очень много думал: выдержу или действительно сойду с ума? Вот это было нехорошо. Сам себе не верил, понимаешь? Как над обрывом висел. А за что держусь — не вижу. Они, конечно, своё дело знают, науку свою. А кавказцев не знают. Может, для них всякий кавказец — сумасшедший? А тут ещё большевик. Это я тоже подумал тогда. Ну, как же? Давайте продолжать: кто кого скорей с ума сведёт? Ничего не вышло. Они остались при своём, я — тоже при своём. В Тифлисе меня уже не так пытали. Видно, думали, что немцы не могут ошибиться.“
საბჭოთა წყაროებში არსაადა ნათქვამი, რომ სიგიჟის სიმულირებისას კამომ საკუთარი ექსკრემენტები შეჭამა და, ამით გადაირჩინა თავი, თუმცა „საბჭოთა ანდრეზებში“ „კამოს გმირობა“ და კოპროფაგია (κόπρος ბერძ. სკორე, φάγειν ბერძ. ჭამა) ლამის სინონიმებად იქცნენ. ამ ამბავს ეხმიანება არაერთი საბჭოთა პერიოდის ანეკდოტი. ცნობილ ქართველ პოეტს ტარიელ ჭანტურიას მიეწერება შემდეგი ეპიგრამა:
„ლენინმა უთხრა კაამოს:
გაამოს, გაამოს...“
სიგიჟის სიმულირებისას კოპროფაგიას მართლაც აქვს ლოგიკური გამართლება. სამედიცინო-ლექსიკონის მიხედვით კოპროფაგია, ანუ საკუთარი ექსკრემენტების საკვებად მიღება დამახასიათებულია შიზოფრენიის კატატომური ფორმისა და პროგრესირებადი დამბლისათვის. კოპრფაგიით იტანჯებოდა იენის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში 1889 წლის 18 იანვარს მოთავსებული ფრიდრიხ ნიცშე, რომელიც, მაღალი ალბათობით, დემენციის ერთ-ერთი ფორმით იყო დაავადებული და არა ნეიროსიფილისით, როგორც ეს დიდი მოაზროვნის თანამედროვეებს ეგონათ (M. Orth, M.R. Trimble, Acta Psychiatrica Scandinavica, 2006: 439-445). ამონარიდი ფ. ნიცშეს ავადმყოფობის ისტორიიდან:
„ავადმყოფს მაიჩნია, რომ ფრიდრიხ-ვილჰელმ მეორე ან კაიზერია, სანიტარს ბისმარკს ეძახის. ხანდახან საკუთარ ფეხსაცმელებში შარდავს, დრო და დრო ამტკიცებს, რომ მისი მოწამვლა უნდათ, სხვა დროს ამტვრევს ფანჯრის მინას იმ მიზეზით, თითქოს მის მიღმა ქვემეხი დაინახა. ხშირად ამტვრევს წყლიან ჭიქას, რათა, მისი თქმით, ნამსხვრევებით თავი დაიცვას. დრო და დრო მალავს ქაღალდსა და სხვა უმნიშვნელო ნივთებს, იტანჯება კოპროფაგიით“.
დავრჩეთ მედიცინაში და ვთქვათ, რომ ექსკრემენტებს გარკვეულ სამკურნალო თვისებებსაც მიაწერდნენ. პლინიუს უფროსის "ბუნების ისტორიაში" (Naturalis Historia) ვკითხულობთ:
„კატარაქტს შველის თვალებზე მგლის ექსკრემენტების დადება. ჭლექიანისთვის სასარგებლოა ხარის გამხმარი ნაკელის კვამლის შესუნთქვა. კუნთების დაავადებას უხდება ძმარსა და თაფლში მოხარშული თხის კურკლი. ყურის ტკივილის შესამსუბუქებლად კარგია გარეული ღორის ფსელი. ცოფს შველის ნაკბენზე შემთბარი ცხენის ჩონჩორიკისა და ძმრის მიდება.“
კატონ უფროსს კი ურინოთერაპიის (შარდით მკურნალობისა) სჯეროდა, თუმცა, როგორც დიდი რომაელი მწერალი და საზოგადო მოღვაწე ნაშრომში „მიწათმოქმედება“ („De agricultura“) შენიშნავს, მკურნალობისას გადამწყვეტია კომბოსტო, რომლითაც ლამის ყველა დაავადებისგან განკურნება შეიძლება. აი, როგორია პანაცეა კატონის რეცეპტის მიხედვით: „შეაგროვე იმ ადამიანის ურინა, რომელსაც კომბოსტო აქვს ნაჭამი. აბაზანის მიღების შემდეგ ავადმყოფი განიკურნება. თუ ურინაში განბანთ სუსტი აღნაგობის ბავშვებს, ისინი გაკაჟდებიან სამუდამოდ. სუსტი მხედველობის ადამიანები უკეთ დაინახავენ, თუკი თვალებს ამ სითხით დაიზელენ. თავის ტკივილი და ტვინის დაავადება გაგივლით, თუკი მტკივან ადგილს ურინათი ჩამოიბანთ.“
ცხოველთა სამყაროში კოპროფაგია გავრცელებულია ძაღლებში, ღორებსა და მღრღნელებში. კოფროფაგიას ასევე ადგილი აქვს ბალახისჭამია ძუძუმწოვრებში დედის რძიდან ბუნებრივ კვებაზე გადასვლის პერიოდში (პატარა სპილოები დედა-სპილოებს ანუსში ხორთუმს უყოფენ და ამ გზით იმდიდრებენ ნაწლავურ ფლორას, რომელმაც მცენარეული საკვების ათვისება უნდა გაადვილოს. საკვების უკეთ ათვისების მიზნით მღრღნელებში (მათ შორის კურდღლებში) ადგილი აქვს ავტოკოპროფაგიასაც.
კოპროფაგია მიღებულია კულინარიაშიც. საქმე ისაა, რომ კუნძულ სუმატრაზე ყავის პლანტაციებში ბინადრობს კატა, რომლის განავლისგან საუკუთესო ხარისხის ყავა მიიღება. ცხოველი იკვებება მცენარის ნაყოფით, რომლის გადამუშავებისას ნაყოფს სცილდება რბილი ქსოვილი და განავალში მხოლოდ მარცვლების მკვრივი სუბსტანცია რჩება, სწორედ მათგან მზადდება მსოფლიოში ყველაზე ძვირადღირებული ყავა kopi luwak-ი.
კოპროფაგია, კოპროფილიასთან (სექსუალური დევიაცია, რომლის დროსაც ფეტიშის როლს ასრულებს ადამიანის ექსკრემენტები) ერთად, ადამიანებში ფისიქიკური აშლილობის ერთ-ერთ ნიშნად მიიჩნევა. ადამიანთა აბსოლუტურ უმრავლესობაში ფიზიკური კონტაქტი სკორესთან იწვევს ზიზღსა და გულისრევას, თუმცა უნდა ითქვას, რომ ეს არაა გადაულახავი ზიზღი. კოპროლოგია (განავლის ლაბორატორიული კვლევა) იქით იყოს. ფიზიკური კონტაქტის გარეშე (ჰიგიენის საშუალებათა დახვეწის მიუხედავად) შეუძლებელია უმწეოთა - ახალშობლი ბავშვებისა და ლოგინად ჩავარდნილი მოხუცების მოვლა. დიდი ამერიკელი მწერლის, ფილიპ როტის ავტობიოგრაფიულ რომანში „მემკვიდრეობით“ (Patrimony) გვხვდება ეპიზოდი, რომელშიც ავტორი სასიკვდილოდ განწირული მამის (90-ს მიტანებული მოხუცის) ექსკრემენტებისგან წმენდს იატაკს, ხალიჩას, აბაზანას...
„საკმარისია გადალახო ზიზღი, უგულებელყო გულისრევა, თავიდან მოიშორო ფობიები, რომლებიც ტაბუს მსგავსად გვაქვს გამჯდარი და ცხოვრება თვალს აგვიხელს ბევრ ისეთ რამეზე, რისი გაფრთხილებაც გვმართებს“ - ამბობს მწერალი.
როგორც წესი, მხატვრულ ტექსტებში კოპროფაგია (კოპროფილია, კოპროლოგია) ეპატაჟის მიზნით ან მეტაფორად გამოიყენება.
კოპროფილია ყველაზე უხვადაა დოზირებული მარკიზ დე სადის „სოდომის 120 დღეში“, სადაც ადამიანის სკორე გვხვდება თითქმის ყველგან: ანალურ, ვაგინალურ და ორალურ ღრუებში.
„მხატვრული (მეტაფორული) კოპროფაგიის“ ნიმუშია ვლადიმირ სოროკინის რომანი „Норма“, რომლის პერსონაჟები (საბჭოთა მოქალაქეები) რეგულარულად მიირთმევენ საბავშვო ბაღებში დაფასოებული განავლის 150-150 გრამიან ულუფებს ანუ „ნორმას“. ფრაგმენტი რომანიდან:
„Cвеклушин вытащил упакованную в целофан ноpму.
- Уx ты,- Тpофименко потянулcя к аккуpатному пакетику. Cмотpи, какие у ваc... А у наc пpоcто в бумажныx упаковкаx такиx. И бумага гpубая. И надпиcь такая оттиcнутая плоxо, кpиво. Cиняя такая. А у ваc cмотpи-ка, во как аккуpатненько. Шpифт такой кpаcивый...
- Cтолица, чего ж ты xочешь, - Cвеклушин pазоpвал пакет, вытpяxнул ноpму на ладонь, отщипнул куcок и cунул в pот.
Тpофименко потpогал ноpму:
- И cвежая... во, мягкая какая. А у наc заcоxшая. Кpошитcя вcя... оpганизатоpы, бля. Не могут оpганизовать...“
კოპროლოგის შრომის აღწერას დასჯერდა ლაშა ბუღაძე, რომლის მოთხრობა „ბრჭყალებში“ (2002 წ.) ფაქტობრივად ერთი გაბმული ნეკროლოგია დაწერილი ცნობილი ექსკრემენტოლოგისა და სხვა ურიცხვი „ღირსების“ მქონე მონუმენტური ფიგურის - ომარ-უფლისწულის პირადი ექიმის უკვდავსაყოფად. ვინც მოთხრობის ტექსტსა და საქართველოს უახლეს ისტორიას იცნობს, არ გაუჭირდება მთავარი პერსონაჟის პროტოტიპის ამოცნობაც, თუმცა დავუბრუნდეთ ტექსტს:
„აგერ უკვე ექვსი ათეული წელიწადი სამეფო გვარის განავალს ყნოსავდა და მისი ხელობაც სწორედ ეს იყო. მეფის განავალს ჯერ კიდევ მეჩვიდმეტე საუკუნეში ყნოსავდნენ ოსტატის დიდი წინაპრები და მონარქის ექსკრემენტის ფერის, სუნისა და მოცულობის მიხედვით იკვლევდნენ ღვთისაგან ხელდასხმულის სხეულში ჩაბუდებული, ამა თუ იმ სენის გაჩენის მიზეზს... ოსტატის წინაპრების – “შავი ზღვის ბრწყინვალე ექსკრემენტოლოგების” ცოდნა თაობიდან თაობაში გადადიოდა. ოსტატს პირველად სწორედ მამამისმა დააყნოსინა განავალი და “ექსკრემენტოლოგთა ლეგენდარული ოთხი მუხლიც” გააცნო: “არ შეჭამო, მხოლოდ დაყნოსე”; “თითი არ ტუცო”; “ქუსლი არ დაჰკრა”; “არ შეინახო”.“
უნდა ითქვას, რომ ლაშა ბუღაძის მიერ ჩამოყალიბებული „ექსკრემენტოლოგთა ლეგენდარული ოთხი მუხლიდან“ არცერთი დაურღვევია იტალიელ კონცეპტუალისტ მხატვარს პიერო მანძონის, რომელმაც სახელი გაითქვა სკორესგან ხელოვნების ნიმუშის შექმნითა და მისი სარფიანად გაყიდვით.
„Merda d'artista“ („არტისტის სკორე“) - ასე ჰქვია 1961 წელს შექმნილ ხელოვნების ნიმუშს, 90 კონსერვის ქილას, რომლებშიც მანძონიმ საკუთარი ექსკრემენტები გაანაწილა და თითოეულს შესაბამისი მასის ოქროს ფასი დაადო. მხატვარი ამტკიცებდა, რომ ამ პროექტით ხელოვნების ნაწარმოებთა მიმნდობი მყიდველების ყურადღების მიპყრობა სცადა.
„მილანელ ბურჟუა-ღორებს მხოლოდ სკორე მოსწონთ“ - განაცხადა მან ნამუშევრის წარდგენისას.
ვის და პიერო მანძონის კი ნამდვილად შეეძლო ეთქვა, ფული მაქვს ნეხვივითო, როცა 2007 წელს „სოტბის“ აუქციონზე ერთი ქილა „Merda d'artista“ 124 ათას ევროდ გაიყიდა, მაგრამ სამწუხაროდ მხატვარი ამ ღირშესანიშნავ ამბავს ვერ მოესწრო: გარდაიცვალა 1963 წელს... ინფარქტით!
ნაწილი 6
ორი თავი, თუ ორი ბოლო?!
ექსკრემენტებისა და დეფეკაციის აღმწერი სიტყვების გარეშე ღარიბი იქნებოდა არანორმატული ლექსიკა, რომელსაც საქართველოში, სპეციფიკური პოლიტიკური კულტურისა თუ ეროვნული ხასიათის გამო, ხშირად საჯარო გამოსვლების დროსაც იყენებენ. როგორც წესი, ეს გამონათქვამები საზოგადოების მეხსიერებაში ღრმა და უსიამოვნო კვალს ტოვებს.
„ჩასარეცხები არიან!“ - საქართველოს პრეზიდენტის მიერ ოპონენტების მისამართით ნათქვამმა ამ ფრაზამ საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილი განარისხა. როგორც წესი, მარტივი მექანიკური მოქმედებით - ჩარეცხვით სრულდება დეფეკაციის პროცესი, შესაბამისად სიტყვა „ჩასარეცხი“ ადამიანის სკორეს ერთგვარ ევფემიზმად შეიძლება მივიჩნიოთ. მოგვიანებით მ. სააკაშვილმა განმარტა: ეს ალე¬გო¬რი¬უ¬ლად ნათ¬ქ¬ვა¬მი სიტყ¬ვა იყო და არა¬ვის ფი¬ზი¬კუ¬რად ჩა¬რეცხ¬ვას არ ვა¬პირებდი, მან¬კი¬ე¬რი საბ¬ჭო¬თა მენ¬ტა¬ლო¬ბის ჩა¬რეცხ¬ვას ვგუ¬ლის¬ხ¬მობ¬დიო.
„ჩასარეცხი“ - ამ შემთხვევაში - უსარგებლოს, დრომოჭმულსა და, შესაბამისად, სკორესავით დაუნანებლად მოსაშორებელს ნიშნავს. თავის მხრივ, ოპოზიციის ლიდერებსაც არაერთხელ უთქვამთ, რომ საქართველოს პრეზიდენტი ომის დროს (გორში რუსეთის ავიაციის გამოჩენისას) ქვეშაფსიასავით მოიქცა. ქვეშაფსიას (ქვეშაჯვიას, ტრაწიანს) კი იტყვიან მშიშარა და უკანდამხევ კაცზე.
საკითხთან შესაბამისია სკაბრეზულ თქმათა და იდიომათა სხვა ნიმუშები:
მძღნერა, ქაქიოზა - უხასიათო, ყიამყრალი კაცი
გააჯმევინა - უხეში ფორმით თავიდან მოიშორა
მძღნერშია - ძალიან ცუდ დღეშია, გამოუვალ მდგომარეობაშია
ტრაკშია - მიყრუებულ ადგილსაა, საქმის კურსში არაა
თავზე გადაიჯვა - ზედმეტი მოუვიდა, ზედმეტი იკადრა
თავზე დააჯვა - შეურაცხყოფა მიაყენა, უკადრებელი აკადრა
ჩაიჯვა, ჩაიფსა - შეეშინდა, წახდა
საქმეში ჩააჯვა - საქმე გააფუჭა
მძღნერი მომჯმელსა ჰგავსო - იტყვიან ცუდი მშობლის ცუდ შვილზე (ჩამოჰგავს ლათინურ სენტენციას Mala gallina - malum ovum – „ცუდი ქათამი, ცუდი კვერცხი“)
დედიმისისას მიირთმევს - მაგრად მიჰქარავს
გაქცეულს არ მოუჯვია - გაჭირვება არ უნახავს
ტრაკის ტვინი წაიღო (შეჭამა) - თავი მოაბეზრა, უზომოდ შეაწუხა
საინტერესოა ბოლო იდიომა, რომელსაც იაკოვ კროტოვი (პუბლიცისტი, უკრაინის ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელი) თავისა და საჯდომის სიმეტრიის (თუ ერთგვარი ზიარობის) მორიგ არგუმენტად გამოიყენებდა. საჯდომი და თავი ხშირად ჩაანცვლებენ ხოლმე ერთმანეთს. ჭკვიან ადამიანზე იტყვიან, რა თავიაო, უჭკუოზე - ტრაკით ფიქრობსო. ერთგან ბესიკ ხარანაულიც შენიშნავს („სამოცი ჯორზე ამხედრებული რაიონდი…“): აკი თქმულა, კაცს, რომელიც ბუთქავს, თავში ადგილი გაუთავისუფლდებაო.
ნიშანდობლივია ისიც, რომ ძალაუფლების ატრიბუტებია გვირგვინი (თავი) და ტახტი (საჯდომი). ასევე შემთხვევით არაა, რომ ერთი და იმავე გაგებით იტყვიან: „შენს თავს მიხედე“ ან „შენს ტრაკს მიხედე“; „თავი არ აქვს“ ან „ტრაკი არ აქვს“; "ე(პირ)ფერება ან ტრაკში უძვრება" და ა.შ.
თავის (პირის) და საჯდომის (ანუსის) შეპირისპირებას აქვს ადგილი სახარების ტექსტში: „ვერ გაიგეთ, რაც პირში შედის, მუცელს გაივლის და ფეხისალაგში გადაიყრება? პირიდან გამოსული კი გულიდან ამოდის და ეს არის, რომ ბილწავს ადამიანს. რადგან გულიდან ამოდიან ბოროტი ზრახვანი, მკვლელობანი, მრუშობანი, მეძაობანი, ქურდობანი... სწორედ ეს ბილწავს ადამიანს, დაუბანელი ხელით ჭამა კი არ ბილწავს ადამიანს (მათე 15.17-15.20)“
კროტოვის მიხედვით, ხელისუფლება (თავი), რომელიც ადეკვატურად არ ურთიერთობს ხალხთან, საჯდომად ტრანსფორმირდება. რაც უფრო მეტად დესპოტურია ხელისუფლება, მით უფრო საჯდომია. შესაბამისად რასაც ის ამბობს. ჰგავს არა მეტყველებას, არამედ ქარების გაშვებას.
„თავი ტრაკში აქვს“ - ასე იტყვიან OUT-Si myof adamianze, romelic mowyvetilia movlenebs: verafers xedavs (sajdomiviT), araferi esmis (sajdomiviT) da Sesabamisad, arafers ambobs (sajdomiviT)!
ტუალეტის კედლები, როგორც პალიმფსესტები
„...მოვრჩი ტექსტს,
ვაწერ ხელს,
მივაწექი წამკითხველს!“
ასე სრულდება ერთ-ერთი საერთო საცხოვრებლის ტუალეტის კედელზე გაკეთებული წარწერა, რომლის დანარჩენი ნაწილიც უკიდურესად სკაბრეზულია.
კედლებზე წარწერები სამყაროსავით ძველია. წარწერები კეთდებოდა 2 ათასი წლის წინ და კეთდება დღესაც, როცა ადამიანს კომუნიკაციისა და აზრის გამოხატვის გაცილებით მეტი საშუალება აქვს. ჰარი პოტერის მეორე წიგნში („ჰარი პოტერი და საიდუმლო ოთახი“. 1998 წ) მნიშვნელოვანი ამბები საპირფარეშოში (მტირალა მირტლის ტუალეტში) ხდება, ხოლო მთავარ ინტრიგას - საიდუმლო ოთახის გაღების ამბავს - წიგნის მთავარი პერსონაჟები კედელზე გაკეთებული წარწერიდან შეიტყობენ: „საიდუმლო ოთახი გაიღო! ძრწოდეთ, მემკვიდრის მტრებო!“
ცხადია, ტუალეტის კედლები იზოლაციის გარდა, ინფორმაციის გადაცემის ფუნქციასაც ითავსებენ. ამასთან (უცნაური ლოგიკით) აქ გაკეთებული წარწერები არ ითვლება ვანდალიზმად. როგორ შეიძლება მელნით წაბილწო ადგილი, სადაც შეუზღუდავი რაოდენობის ადამიანი მოისაქმებს? ამასთან, ტუალეტის „კაბინაში“ გამოკეტილ ადამიანს აქვს შეუზღუდავი თავისუფლების განცდა. როგორც გერმანელი მწერლის ჰაინც გ. კონზალიკის (Heinz Günther Konsalik) რომანის ("Begegnung in Tiflis"- „შეხვედრა თბილისში“) მთავრი პერსონაჟი ამბობს, ტუალეტი რჩება ერთგვარ თავისუფალ სივრცედ: „სხვაგან არსად გაცხადდება ადამიანი ისე მკაფიოდ და ნათლად, როგორც ტუალეტში. იქ იგი თავისუფალია ყოველგვარი საზოგადოებრივი ფორმებისგან, იქ გენერალური დირექტორი საწყობის მუშის გვერდით დგას, ორივე ასველებს მოპირკეთებულ კედელს და კმაყოფილია (თარგმ. ნ. ხუციშვილი).“
თავისუფლების ამგვარი შეგრძნება, რასაკვირველია, ილუზორული და სწრაფადწარმავალია. ალბათ ამის გამოა, რომ საპირფარეშოში შესული ადამიანი კალამსაც შეავლებს ხელს და თავისუფლების მატერიალიზებას ცდილობს. ირკვევა, რომ წარწერების შინაარსსა და რაოდენობაზე გავლენას ახდენს დრო და სივრცე, ეკონომიკური და პოლიტიკური ვითარება, რაც, ხშირ შემთხვევაში, გამოხატულებას ჰპოვებს სოციალურ უსამართლობაში, ტაბუირებული თემების სიმრავლეში, გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვასა და ა.შ. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ წარწერათა აბსოლუტური უმეტესობა უხამსობაა და დაცლილია ინტელექტუალური შემადგენლისგან. ამას შენიშნავს იაროსლავ ჰაშეკიც, როცა „შვეიკის“ („ყოჩაღი ჯარისკაცი შვეიკი და მისი თავგადასავალი მსოფლიო ომში“) პირველი ნაწილის ბოლოთქმაში „მკვეთრი გამონათქვამების“ მოწაანღმდეგეთა კრიტიკისას ასეთ შედარებას იყენებს: „ეს ტიპები ხალხში ყოფნისას აღშფოთებას გამოთქვამენ, მაგრამ უდიდესი სიამოვნებით დაიარებიან საზოგადოებრივ საპირფარეშოებში და კითხულობენ კედლებზე გაკეთებულ უხამს წარწერებს“.
უხამსი წარწერებითაა დაფარული სკოლის ტუალეტების კედლები. მათი ავტორები (როგორც წესი, თინეიჯერი უფროსკლასელები) მოითხოვენ ბრუტალურ სექსს კონკრეტულ ადამიანთან ან ადამიანების ჯგუფთან და ხელის ერთი მოსმით ხატავენ ფალოსსა და ვაგინას, რომელსაც, რატომღაც ხატვის გაკვეთილზე ნასწავლი ცხრათვალა მზის ფორმა აქვს. სექსი ტუალეტის კედლებს განდობილი სტუდენტების საყვარებლი თემაცაა.
''ვარკეთელი დიდია, გლდანი Yლეზე ჰკიდია" - ეს წარწერა ერთ-ერთმა ჩვენმა თანამემამულემ ვენის აეროპორტის ტუალეტში დატოვა.
უხამსობასთან ბრძოლის ყველაზე ეფექტიანი საშუალება, ცხადია, კედლების შეთეთრებაა, თუმცა, ხშირ შემთხვევაში, სხვა ზომებსაც მიმართავენ ხოლმე. ცნობლია, რომ რომის საზოგადოებრივ ტუალეტებში, ვანდალიზმის პრევენციის მიზნით, გამოკრული იყო წარწერა: Deus vidit omnia (ღმერთი ყველაფერს ხედავს). უნდა ითქვას, რომ მსგავს გაფრთხილება-ინსტრუქციებს (გაჯერებულს სპეციფიუცრი ლექსიკითა და იუმორით) მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია ტუალეტის კედლების გაფორმებაში.
ტუალეტში გაკეთებული წარწერები ინტერნეტ-ფორუმების ერთგვარ წინაპრადაც შეიძლება მივიჩნიოთ, რადგანაც. ხშირია შემთხვევა, როცა წარწერას რამდენიმე ადამიანი გამოეხმაურება და ამგვარი ურთიერთობა რამდენიმე კვირასა და თვეს გასტანს ხოლმე. კომუნიკაციის ასეთი ფორმა ყველაზე მეტად ჩაკეტილ, არათავისუფალ საზოგადოებებშია გავრცელებული. ავსტრიელი ფსიქოლოგი, ნორბერტ ზიგელი (Norbert Siegel) ამტკიცებს, რომ ტუალეტის გრაფიტის პიკი გასული საუკუნის 80-იან წლებზე მოდის და, რომ 21-ე საუკუნეში ტუალეტის კედლებს სულ უფრო იშვიათად იყენებენ ინფორმაციის გადასაცემად.
ვიღაცისთვის კედელზე წარწერა უკვდავებასთან ზიარების საშუალებაცაა. მათთვის საკმარისი არაა არც კულტურული (ან სხვა სახის მემკვიდრეობა) და არც წარწერა საფლავის ქვაზე. პარიზში პერ ლაშეზის (Pere Lachaise) სასაფლაოს საპირფარეშოში ასეთ წარწერებს შეხვდებით: “Jim Morrison”, “Oscar Wild forever”, “Viva Nestor Makhno!”.
„მოვXნავდი ელექტრო ქიმიის მასწავლებელს, მაგრამ რეაქციის მეშინია!“ - ასეთი წარწერა ამშვენებდა თბ. სახელმწიფო უნივერსიტეტის მეორე კორპუსის ტუალეტის კედელს ამ ორი ათეული წლის წინ. იქვე ფიზიკის ფაკულტეტის ტუალეტში, ტენზორული აღრიცხვისა და მათანალიზის ფორმულების გვერდით, ამოიკითხავდით წარწერას: „ვაშლი მსოფლიო მიზიდულობის კანონის აღმოჩენის კორექტული ვერსიაა! კაკას ვშვეობოდიო, ხომ არ იტყოდა?“
ფილოლოგი ბიძინა რამიშვილი იხსენებს: „70-იანებში ლიტვაში ვისვენებდით ხოლმე. ერთ-ერთი საკურორტო ქალაქის ტუალეტს ზეთის საღებავით, მსხვილი ასოებით შესრულებული წარწერა ამშვენებდა: Здесь русский дух, здесь Русью пахнет... (А.С.Пушкин).
როცა 80-იანი წლების ბოლოს გეტინგენში ჩავედი, ცხადია, კულტურული შოკი მქონდა, განსაკუთრებით, უნივერსიტეტთან დაკავშირებით. ყველაფერი საინტერესო იყო, მათ შორის, ტუალეტებიც. მაგალითად, კლასიკური ფილოლოგიის ფაკულტეტის ტუალეტში წარწერების დიდი ნაწილი ბერძნულად და ლათინურად იყო. თანაც გარდა ანტიკური ტექსტებიდან ციტატებისა, დიდი ადგილი ეკავა ტუალეტის სტუმართა შორის მიმოწერას კლასიკურ ენებზე. ფილოსოფიის ფაკულტეტის ტუალეტიდან კი ასეთი წარწერა დამამახსოვრდა: "Immanuel Can't. He never could." (სიტყვათამაში „იმანუელს არ შეუძლია. მას არასოდეს შეეძლო“, „"Immanuel Cant - იმანუელ კანტი“).
ცხადია, პროფესია გავლენას ახდენს წარწერების შინაარსზე. ბრიტანეთის საზოგადოებრივი მაუწყებლის (BBC) თანამშრომელი სევა ნოვგოროდცევი ამბობს, რომ ოქსფორდის უნივერსიტეტის საპირფარეშოში შემდეგი წარწერები ნახა: "God is dead. Nietzsche“ („RmerTi mokvda. nicSe“). odnav qvemoT ki : "Nietzsche is dead. God.“ (“ნიცშე მოკვდა. ღმერთი“).
ნიცშე მართლაც მოკვდა, მაგრამ ცოცხალია რიგითი ადამიანი, რომლის დიდებულ კვალსაც ყველაგან შეხვდებით, მათ შორის საპირფარეშოებშიც! შეხვდებით რა, ნანახი გექნებათ უთუოდ...
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
No comments:
Post a Comment