დავით წერედიანი

"ედგარი მესამედ"

ჩვენ მივდიოდით ტაძრისკენ ორი.

იყო საღამო. ლოცვები. ზარი.

და ჩვენს საოცარ გზაზე, ლენორა,

რტოებს ტირილით ამტვრევდა ქარი.

ენატრებოდა ფრთებს სითამამე

უზრუნველობის, შენი სიშორის!

მაგრამ უეცრად ვიღაც მესამე,

ვიღაც მახინჯი ჩადგა ჩვენს შორის.

და ჩვენ გვესმოდა ყრუ საუბარი:

საცაა, მოვა სიკვდილის წამი!

ტიროდა ქარი, კვდებოდა ქარი

და მივდიოდით ტაძრისკენ სამი.

* * *

გალაკტიონის მეორე წიგნი, დღეს ამას აღარავითარი მტკიცება აღარ სჭირდება, სიმბოლიზმის აშკარა ნიშნებით არის აღბეჭდილი. როგორც არ უნდა გადაწყდეს თითოეული ჩვენგანისათვის მრავალწლოვანი დავა, იყო თუ არა გალაკტიონ ტაბიძე სიმბოლისტი, ვერავინ ეცდება იმის უარყოფას, რომ სიმბოლიზმის პოეტიკამ მასზე ღრმა გავლენა მოახდინა და მისი მრავალი და მრავალი ლექსი სიმბოლისტურ განწყობილებათა წიაღიდან იშვა. ამ პერიოდის გალაკტიონი, თუ სრული გულახდილობით ვიტყვი ჩემს თვალსაზრისს, უფრო წიგნითა და საკუთარი ფანტაზმებით შთაგონებული პოეტია, ვიდრე გარემომცველი სინამდვილით. რეალური, უმეტეს შემთხვევაში, შეგრძნებათა გამაა, უფრო იშვიათად – ანტურაჟი. ოდნავი გადაჭარბებით იმის თქმაც კი შეიძლება, რომ აზრიცა და შეგრძნებაც მხოლოდ იმპულსი დ საბაბია, მიზანი კი არსებითად სულის წამიერი შეთრთოლებაა, მუსიკალური აკორდი. ამგვარი ლექსის აზრობრივი ინტერპრეტაცია ყოველთვის სათუო საქმეა, ერთ მნიშვნელამდე ძნელად დაიყვანება და უკეთეს შემთხვევაში მხოლოდ განყენებული არსებობის უფლებას ინარჩუნებს: "სულის წამიერ შეთრთოლებას" ვერც გააძლიერებს და ვერც ხელს შეუშლის.

* * *

ლექსი იდუმალ, გაუხსნელ მინიშნებათა პრინციპზეა აგებული. ბუნდოვან ასოციაციათა მწკრივი, რომელიც თანდათანობით ტრაგიკულ შეფერილობას იღებს, და შესაბამისივე ტონალობის ფაქიზი სიტყვიერი ქსოვილი, მაღალ ვერსიფიკაციულ ოსტატობასთან შერწყმული, შთაბეჭდილების სისრულისათვის სავსებით საკმარისია. ჩაძიება, დაკონკრეტება, ქარაგმების გახსნა აუცილებელი სულაც არ არის, რომ ლექსმა სათანადო ზემოქმედება მოახდინოს. ყოფიერების სიმძიმე, გამოუვალობის შეგრძნება ნელი, გაწონასწორებული ლირიზმით ლბილდება. მაგრამ ბუნდოვან ასოციაციათა მწკრივს ამ შემთხვევაში მკვიდრი შინაგანი კარკასიც აქვს და შევეცდები – რამდენად დამაჯერებლად, ამის თქმა თავადვე გამიჭირდება – მის ჩვენებას. უკვე სათაურიც ერთგვარად საგონებელში გვაგდებს. ედგარი, ცხადია, ედგარ პოა, ფრანგული და, მის კვალდაკვალ, ყველა სხვა სიმბოლიზმის ერთ-ერთი მთავარი კერპი, ფანტასტიკისაკენ, მისტიკისაკენ, ბნელი განწყობილებებისაკენ მიდრეკილი პოეტი, მას აგრეთვე "სიკვდილის პოეტადაც" მოიხსენიებენ. გალაკტიონს იგი თითქმის ამომწურავად ჰყავს დახასიათებული: "აჩრდილს თანაზიარს მარად საშინელი დასდევს განწირულთა შავი პოეზია". "არტისტული ყვავილების" ზოგიერთი "შავი" და "განწირული" პასაჟისათვის იგი სრულიად ბუნებრივი სტუმარია. მაგრამ რატომ მესამედ?

გალაკტიონის ლექსთა არეულ-დარეულ ქრონოლოგიაში გარკვევა საკმაოდ რთული საქმეა, მაგრამ რევაზ თვარაძის გამოთვლით ეს სტუმრობა არანაირად მესამე არ გამოდის, რევაზ თვარაძე კი ამ შემთხვევაში სავსებით საიმედო მოწმეა. მიუხედავად ამისა, მაინც მიმაჩნია, რომ არაზუსტი სათვალავი ამ წაკითხვას არ აუქმებს. თუ პოეტი ამბობს, რომ ესა და ეს ლანდი მესამედ ეწვია მის ფანტაზმებს, რითი შეგვიძლია დავუპირისპირდეთ ამ სათვალავს? ამას გარდა, არსებობს არამტკიცებადი, მაგრამ არსებითად გასაგები მიზეზი. ტექსტში ედგარ პოს სახელი ნახსენები არ არის, მისი ხსენება კი პოეტს აუცილებლად ესახება და იგი სათაურში გააქვს. პირდაპირ "ედგარი" ან სულაც "ედგარ პო" შინაარსეულად გაუმართლებელი იქნებოდა, სათქმელს არ შეესატყვისება. ეს არის ედგარ პოსა და მისეული ბნელის შემოჭრა სუბიექტის წარმოსახვასა თუ პოეტურ სამყაროში, რასაც სათაური – "ედგარი მესამედ" – სრული სიცხადით ამბობს. რიცხვი სამი ამ შემთხვევაში, ვფიქრობ, ყველაზე მართებული არჩევანია. "პირველი" არაფრისმთქმელია, "მეორე" ამბისმიერ ახსნას მოითხოვს, შემდგომი რიცხვები კი აშკარად მეტისმეტია... არსებობს წაკითხვის კიდევ ერთი, ჩემთვის სრულიად გამორიცხული ვარიანტი – "ედგარი მესამე კაცად" ანუ სასიყვარულო სამკუთხედის მესამე წევრად. თავი რომ დავანებოთ გრამატიკულ შეუძლებლობას, გალაკტიონის მიერ ედგარ პოს მოხსენიება "ვიღაც მესამედ" და "ვიღაც მახინჯად" ღირებულებათა მისეულ სკალაში დანამდვილებით არ თავსდება.

* * *

ედგარის ხსენება ნათლის მომასწავებელი რომ არ იქნება, იმთავითვე ვხვდებით. და, მართლაც, სულ მალე სიკვდილის საუფლოს მივეახლებით, მაგრამ დასაწყისი ამას არაფრით ამჟღავნებს. იგი თითქმის იდილიურია – "ჩვენ მივდიოდით ტაძრისკენ ორი"... სიტყვაში "ტაძარი" ყოველთვის საგუმანოა სიმბოლურ მინიშნებათა შესაძლებლობა, თუმცა ეს ჯერხნობით არ იგრძნობა. ქალ-ვაჟი ეკ-ლესიისკენ მიდის. როგორც ჩანს, მწუხრის ლოცვაზე. "იყო საღამო. ლოცვები. ზარი". მაგრამ მესამე სტრიქონიდანვე ყოფითი სინამდვილე სულ სხვა პოეტურ განზომილებაში გადადის. "და ჩვენს საოცარ გზაზე, ლენორა"... სიტყვა "საოცარი" სიტუაციის პირდაპირი მნიშვნელობით გაგებას უკვე საეჭვოდ აქცევს. მართლაცდა, რა უნდა იყოს საოცარი იმაში, რომ ქალ-ვაჟი საღამოთი ტაძრისკენ მიემართება? ეს სიტყვა უთვალავ სხვა ლექსში გვხვდება და, როგორც წესი, არაფრის აღმნიშვნელი არ არის, ზუსტი სიტყვით შეუვსებელი ადგილია. აქ კი მნიშვნელოვან ესთეტიკურ ფუნქციას ასრულებს. ხდება ყოფითი სინამდვილისაგან აბსტრაჰირება, და ტაძარი განყენებულ მნიშვნელობას იძენს, დაახლოებით ისეთს (თუ სწორედ ისეთს?), როგორც ბარათაშვილთან – "ვპოვე ტაძარი" (თუმცა ბოლო სტრიქონში სულ სხვა სიმბოლური დატვირთვით შემოტრიალება). ლენორას სახელის გამოჩენა ემოციურად უკვე შემზადებულია, ედგარითა და სინამდვილისაგან აბსტრაჰირებით. იგი, რასაკვირველია, ისევ ისე სატრფოს ხატებაა, მაგრამ პოეტური რემინისცენცია მას მთლად ხორციელ ქალად აღარ განგვაცდევინებს. ვთქვათ, "მერის" მსგავსად მზერა რომ პროტოტიპის ძიებისაკენ გაგვისხლტეს.

* * *

ალბათ საჭიროა იმის აღნიშვნა, რომ ეს სახელი ედგარ პოს "ყორნიდან" მომდინარეობს. დღეს ინგლისურ ფორმას – ლინორს – ეძლევა უპირატესობა. ორივე ფორმა მართებულია, ერთს ინგლისური პრონონსი უჭერს მხარს, მეორეს – საერთოევროპული ტრადიცია. ედგარ პომ იგი, როგორც ვარაუდობენ, გერმანელ პოეტ ბიურგერის ცნობილი ბალადიდან აიღო, რომელიც იმხანად ძალზე პოპულარული იყო და სავსებით მოსალოდნელია, ედგარ პოსაც სცნობოდა. "სიკვდილის როკვის" მისტიკურ-ფანტასტიკური განწყობილებითაც ედგარ პოს პოეტურ სამყაროსთან ძალიან ახლოა. დღეს ქართველის ყურისათვის ლენორა რომ უფრო კეთილხმოვნად ისმის, მე მგონი, სადავო არ უნდა იყოს. გალაკტიონის სტრიქონში – "და ჩვენს საოცარ გზაზე, ლენორა" – ეს კეთილხმოვნება ლამის მომნუსხველ ძალას იძენს, მიზეზს კი ვერ მივაგენი. იქნებ ზედმეტად სუბიექტური ვარ და მხოლოდ მეჩვენება?

და ჩვენს საოცარ გზაზე, ლენორა,

რტოებს ტირილით ამტვრევდა ქარი...

* * *

მკვეთრი ალიტერაციით შემოჭრილი ქარის ტირილი შემთხვევითი არ არის, რაღაც ავბედითის მიმანიშნებელია ქალ-ვაჟის "საოცარ გზაზე". ეს მრავლისშემგრძნობელი და თანამგრძნობელი ქარი, თქმა არ უნდა, რომანტიზმის სანახებიდან უბერავს, მაგრამ მას სიმბოლიზმისთვის დამახასიათებელი ფუნქციაც აკისრია, – ხედავს იმას, რასაც მოკვდავის თვალი ჯერ ვერ ხედავს. ქარი რომანტიკულ-სიმბოლისტურ ტრიდიციაში ძალიან ხშირად სიცოცხლის ქროლვას განასახიერებს –"დამბერე, ქარო"! "სიცოცხლე ვცადოთ, ქარი ადგა, ნუ ვზრახავთ ნურას"! – მაგრამ აქ იგი სულიერი განახლების ქარი აღარ არის, რტოებს ტირილით ამტვრევს და ბოლოსწინა სტრიქონში კიდევაც კვდება. უსასოობის, გამოუვალობის დასტურად. ფრთებს კი "ენატრებოდათ სითამამე" უზრუნველობისა და, რა გასაკვირიც არ უნდა იყოს, "შენი სიშორისა". აბსტრაქტულ სიტყვათა ეს რიგი ბუნდოვან მინიშნებებში იკარგება. საერთო აზრი ძნელი გასაგებიც არ არის, დაახლოებით იგივეა, რაც ერთ უფრო ადრინდელ, სიმბოლიზმამდელ ლექსში სენტენციური პირდაპირობით იყო ნათქვამი: "რაც უფრო შორს ხარ, მით უფრო ვტკბები, მე შენში მიყვარს ოცნება ჩემი"... მსგავსი მიმართება კი აქ, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, ერთგვარ გაუგებრობას იწვევს. გვერდით იყო და შენი სიშორე მენატრებოდეს. ამას ღრმა ფსიქოლოგიური ახსნა სჭირდება, დაე, თუნდაც მეტაფორის დონეზე. ასევე მოულოდნელია მაპირისპირებელი კავშირი "მაგრამ" – ფრთებს შენი სიშორე ენატრებოდათ, "მაგრამ უეცრად ვიღაც მესამე"... ჩვენი მოლოდინის მიხედვით ეს "მაგრამ" სასურველსა და არასასურველ მდგომარეობას უნდა აპირისპირებდეს. ყოველივე ამას არც აღვნიშნავდი, აქ რომ ერთგვარ პოეტურ პარადოქსთან არ გვქონდეს საქმე. ლექსი ლოგიკური სილოგიზმი არ არის, რომ ყველაფერი ერთმანეთისაგან მათემატიკური სიზუსტით გამომდინარეობდეს. სტროფის რიტმულ ხვეულში აბსტრაქტულ სიტყვათა ეს რიგი ამბობს იმას, რასაც სინამდვილეში, თავისი პროზაული მნიშვნელობით, არ ამბობს, – მან რაღაც ნათელს, ლაღს, თავისუფალს მიგვაახლოვა და უცებ ბნელად, ავბედითად შემოდის ვიღაც მახინჯი მესამე, განსახილველი ლექსის მთავარი პრობლემა.

* * *

მაგრამ უეცრად ვიღაც მესამე,

ვიღაც მახინჯი ჩადგა ჩვენს შორის.

აქ ძალიანაც ნუ მივენდობით სასიყვარულო სამკუთხედების ლიტერატურულ ტრადიციას. ეს მახინჯი მესამე არავითარ შემთხვევაში რაყიფი არ არის. ამაზე ბევრი რამ მეტყველებს. მისი უხმო თანამგზავრობა წყვილის სვლას ტაძრისაკენ არ აფერხებს. თან ძალზე ნიშანდობლივია, რომ მესამის გამოჩენა ბედისწერის გამომხმობელი ხდება – "საცაა, მოვა სიკვდილის წამი". ქარი კი ტირის და კვდება, რასაც ქარის ჩვეულებრივ ჩადგომასთან ვერასგზით ვერ გავათანაბრებთ. ისიც გავიხსენოთ, ვინ დგას ედგარ პოს "ყორანში" პოეტსა და ლენორას შორის. ეს ერთ-ერთი უორიგინალურესი ლირიკული შედევრი შემდეგი სიტყვებით მთავრდება: "ძირს, იატაკზე მისი ჩრდილი გაწოლილა, და ჩემი სული ამ ჩრდილიდან, ძირს, იატაკზე რომ გაწოლილა, ვეღარ წამოდგება ვეღარასოდეს." ტომას ელიოტის პოემაში, რომელსაც ქართულად რატომღაც "უნაყოფო მიწა" ჰქვია, ასეთ სტრიქონებს

ვხვდებით: "ვინ არის ის მესამე, მუდამ რომ შენს გვერდით მოდის? როცა ვითვლი, მხოლოდ ორნი ვართ, შენ და მე. მაგრამ წინ როცა ვიყურები, მაღლა, თეთრი გზისკენ, ყოველთვის არის ვიღაც სხვა, შენ გვერდით მავალი, მორიალებს ყავისფერმოსასხამიანი, კაპუშონჩამოწეული. არ ვიცი, ქალია თუ კაცი, მაგრამ ვინ არის ის სხვა, იქითა მხარეს, შენს გვერდით"? გალაკტიონის ლექსი რამდენიმე წლით ადრე დაიწერა, ამ მხრივ საძიებელი არაფერია. პარალელი თუმცა ინტერესს მოკლებული არ მეჩვენება, მისი მოხმობისაგან მაინც თავს შევიკავებდი, პასაჟს ავტორისეული შენიშვნა რომ არ ახლდეს. "ამ სტრიქონებს, – წერს ელიოტი, – ბიძგი მისცა ერთ-ერთი ანტარქტიკული ექსპედიციის ანგარიშმა (ვეღარ ვიხსენებ რომლისამ, მე მგონი, შაკელტონისა უნდა ყოფილიყო). ექსპედიციის ჯგუფს უკიდურესი დაძაბულობის წუთებში განუწყვეტლივ ეჩვენებოდა, რომ იქ იყო კიდევ ერთი წევრი სათვალავს ზევით". ეს უკვე პოეტური ხილვა აღარ არის, რეალური შეგრძნებაა. ამ მშრალი კომენტარის წაკითხვაზე, თუ სიტუაციას ცხადად წარმოიდგენ, შეიძლება ცივმა ჟრუანტელმა დაგიაროს. ელიოტი სხვათა ჩანაწერს დაჰყრდნობია, მასზე მეტს ვერაფერს ვიტყვი, მის ფსიქოლოგიურ წყობაზე არავითარი წარმოდგენა არა მაქვს, გალაკტიონს კი, რომლისთვისაც ნერვების უკიდურესი დაძაბულობის წუთები უცხო არ იყო, სავსებით შესაძლებელია, მსგავსი გამოცდილება თვითონვე ჰქონოდა. "და როცა ბედით დაწყევლილ გზაზე სიკვდილის ლანდი მომეჩვენება"... სამკუთხედის მესამე წევრი სიკვდილის ლანდია. ბოლო სტროფი ამაში ეჭვს აღარ ტოვებს. მიღმიერი ხმები ცხადად ამბობენ, რომ "საცაა, მოვა სიკვდილის წამი", და სამნი ტაძრისკენ მიემართებიან. ელიოტთანაც თითქმის იგივეა ნათქვამი: "წინ, მაღლა, თეთრი გზისკენ". როგორც ჩანს, ირეალურ შეგრძნებებსაც თავიანთი მკაცრი ლოგიკა აქვთ. ტაძარი, თეთრი გზა, ამაღლება...

* * *

გალაკტიონის ამ ლექსში აშკარად ბიოგრაფიული არაფერი იკითხება. ამდენად "ბედით დაწყევლილი" და "საოცარი" გზა ისევე პარადიგმულია, როგორც პარადიგმულია ედგარ პოს ლენორაც, ულალუმიც, ანაბელ ლიც. პოეტსა და სატრფოს შორის სიკვდილი დგას. გალაკტიონის "მე" და ედგარის "თანაზიარი აჩრდილი" აქ ერთმანეთს ერწყმის და დანამდვილებით ვეღარ გაგვირჩევია, ეს მხოლოდ გალაკტიონის ხმაა, თუ გალაკტიონის ხმით ამავე დროს ედგარიც ალაპარაკდა...

P.S. იქნებ უადგილოც იყოს, მაგრამ, ჩემი ნამდვილი დამოკიდებულების გამოსახატავად, მინდა ეს ჩანაწერები ასეთი დასკვნით დაბოლოვდეს: ერთი რამის თქმა დარწმუნებით შეიძლება, – თვითონ გალკტიონი ყველა ამგვარ

ახსნაზე მხოლოდ ორჭოფულად ჩაიღიმებდა: "არ ვიცი, ძამიკოებო, არ ვიცი".

© “ჩვენი მწერლობა“