დავით გაბუნია
როცა პირადი პოლიტიკურია და პირიქით
თამთა მელაშვილი, “გათვლა”, თბ. “დიოგენე”, 2010.
არის ასეთი ცნობილი რუსი ჟურნალისტი, სვეტლანა ალეკსეევიჩი, რომელმაც რამდენიმე წლის წინ მთელი რუსეთი მოიარა, მეორე მსოფლიო ომის მონაწილე ქალებთან ინტერვიუები ჩაწერა და სრულიად შესანიშნავი წიგნი გამოსცა: ”ომს ქალური სახე არა აქვს”. წიგნში ერთ-ერთი ყველაზე შემზარავი ეპიზოდი მოგვითხრობს ფრონტის ხაზზე მყოფი ქალების შესახებ, რომელთაც ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში არ ჰქონდათ წყალი და შესაბამისად, ვერც ჰიგიენურ პროცედურებს იტარებდნენ. ბოლოს გამწარებულმა ქალებმა მდინარეზე ჩასვლა გადაწყვიტეს, მდინარეს კი მტრის რაზმი აკონტროლებდა. მობანავე ქალებს ცეცხლი გაუხსნეს. ცოცხალი მხოლოდ ერთი გადარჩა. გადარჩა და სვეტლანა ალეკსეევიჩს ეს ისტორია უამბო.
გამომცემლობა ”დიოგენემ” 2010 წლის ბოლოს გამოსცა დებიუტანტი ავტორის, თამთა მელაშვილის მცირე რომანი ”გათვლა”. ავტორს ლიტერატურის მოყვარულები იცნობენ სხვადასხვა ლიტერატურული კონკურსებიდან (”წერო”, ”პენ-მარათონი”) და მოთხრობების კრებულებიდან თუ ცალკეული პუბლიკაციებიდან ლიტერატურულ პერიოდიკაში (”15 საუკეთესო” და სხვ.). მისი პირველი წიგნი, ”გათვლა” ომზე მოგვითხრობს, უფრო სწორად, გვიჩვენებს ომს ორი 13 წლის გოგონას თვალით. აქ ვერ ნახავთ საბრძოლო მოქმედებებს, სისხლისღვრას და ა.შ. თუმცა, ბლომადაა ის, რაც ომს შედეგად მოსდევს – დაუმარხავი, გახრწნილი გვამი, რომელიც ”ჩვენიანი არაა” და ამიტომაც არ უნდა დაიმარხოს; უკაცებოდ დარჩენილი სოფელი, სადაც ქალები გამეტებით იბრძვიან თავისა და სხვების გადასარჩენად და ელიან მამების, ძმების, ქმრების ომიდან დაბრუნებას. ხშირად – ამაოდ; მშიერი ჩვილი ბავშვი, რომლისთვისაც ხელოვნურ საკვებს ვეღარ შოულობენ; ნარკობიზნესში ჩართული სამხედროები და ა.შ.
თუმცა, ომი, როგორც ობიექტური, ადამიანებს გარეთ არსებული რეალობა თავისი სტატისტიკით, გეოგრაფიითა და ეკონომიკით, ამ შემთხვევაში ტექსტის მეორე პლანზე ინაცვლებს. ავტორი ერთხელაც კი არ ასახელებს არცერთ გეოგრაფიულ პუნტქს, არცერთ თარიღს, რაც ტექსტს გარკვეულ დროით ჩარჩოში მოაქცევდა და ა.შ. აქ არის მხოლოდ ორი გოგონას შემზარავი თავგადასავალი, მათი ნაადრევი ”ქალური ინიციაცია”. სიუჟეტს ყველა წინაპირობა აქვს იმისთვის, რომ სენტიმენტალურ, ცრემლიან თხრობაში გადაიზარდოს, მაგრამ თამთა მელაშვილის წიგნი პარადოქსულად დაცლილია ამგვარი ”მგრძნობელობისგან”. სტილის ერთგვარი სიმშრალე, თავშეკავებულობა, რომელიც ირიბი და პირდაპირი ნათქვამის ორიგინალური რეკომბინაციით იქმნება, ერთდროულად დოკუმენტურობის, აღწერილი მოვლენების ზედმიწევნით ავთენტურობის განცდას ბადებს და თან, თხრობის უჩვეულო ფორმის გამო, წაკითხულისგან დისტანცირების საშუალებასაც იძლევა. მცირე ნაწყვეტი ტექსტიდან:
”კაი, კაი, კვერნაძემ თქვა, დაგიტოვოთ სიგარეტი? მაიტა, მე ვუთხარი. აჰა, კოლოფი მომცა, ისევ ნინცოს შეხედა. ხვალ ხუთზე იქა ვარ. არ იქნები და... ნინცომ უთხრა, რაღაცნაირად გაუღიმა. უხ შენი, იმან თქვა, გაიცინა. მიდი, მიდი, გაიარე, მე ვუთხარი. კაი, იქა ვარ ხუთზე, ისევ ნინცოს უთხრა, თვალი ჩაუკრა. ნინცომ ისევ გაუღიმა. ფუჰ, რა ვირია, მე ვთქვი, თვალს რომ მოეფარა მერე. ნინცოს შევხედე, აღარ იღიმებოდა, ძარღვები ისევ ლურჯად აჯდა შუბლზე.”
გადაჭარბებულ შეფასებად რომ არ ჩამეთვალოს, ლინგვისტური თვალსაზრისით ასეთი საინტერესო მასალა, ალბათ, ბოლო წლის ქართულ ლიტერატურაში იშვიათია. მელაშვილის თხრობა არც დიალექტურ ფორმას ეფუძნება, არც მთლიანად რომელიმე კონკრეტული სლენგია და არც ”სალიტერატურო ქართული”. ეს ნეიტრალური ენა კიდევ ერთხელ იცავს ტექსტს, ჩემი აზრით, არასაჭირო კონკრეტიკისგან და მას უფრო ზოგად ჟღერადობას ანიჭებს. თითქოს სულერთია, სად ან რომელი კონფლიქტის ზონაში იცხოვრებდა ეს ორი ბავშვი, მათი პრობლემები უნივერსალურია და მე ვიტყოდი, უნივერსალურად ქალური. სწორედ ამ უკანასკნელს მინდა განსაკუთრებით გავუსვა ხაზი: თამთა მელაშვილი ათასჯერ ნანახსა და წაკითხულს (რომ არაფერი ვთქვათ, რეალურად განცდილზე) ახლებურად წარმოაჩენს. ტრადიციულად მასკულინიზებული მილიტარისტული დისკურსი აქ მთლიანად ქალებს ეთმობა, უფრო ზუსტად კი, ბავშვებს, რომლებიც თამაშობენ ქალებს. წიგნი გულახდილად მოგვითხრობს პუბერტატის ასაკში მყოფი გოგონების ფანტაზიების და მათი მკაცრ რელობასთან შეჯახებით გამოწვეული ტკივილით სავსე ამბავს და ამ ყველაფერს თითქოს სასხვათაშორისოდ, შიგადაშიგ ”მოჰყვება” ეპიზოდური პერსონაჟების მიერ შემოტანილი ომის ამბები. ყველაფერი კი დანაღმული მინდვრებისა და ცაზე მოგუგუნე სამხედრო თვითმფრინავების ფონზე ხდება, როცა ყოველ წუთს ელოდები ტრაგიკულ დასასრულს, მაგრამ ცხოვრება მაინც გრძელდება. სწორედ ეს არის თამთა მელაშვილის წიგნის ერთ-ერთი მთავარი ღირსება: ომი გამუდმებით გახსენებს თავს ტექსტში, არის და თან – არ არის, მთავარი კი ორი პერსონაჟის პირადი ცხოვრება, მათი განცდები, გრძნობებია. თითქოს ავტორი ამით მეორე ტალღის ფემინიზმის ცნობილ დევიზს ეხმიანება – ”პირადი პოლიტიკურია”. იმ განსხვავებით, რომ აქ პირიქითაა – პოლიტიკური, საჯარო, ხდება პირადი და იმდენად, რომ მათი გაცალკევება შეუძლებელიცაა. ომის კატასტროფულობა პროეცირდება ორი პერსონაჟის ბედზე, ამ პატარა, მაგრამ ცხოვრებაში უკვე შეუფერებლად გამოცდილი გოგონას ბედი უზარმაზარ ტრაგედიას აირეკლავს. ეს კი ყოველგვარი ძალდატანების, სტილისტური პრანჭვებისა და სენტიმენტალიზმის გარეშე ხდება. წიგნის განსაკუთრებულობა ამაშიც მდგომარეობს: მისი სუბიექტები ქალები არიან, თავად გვიყვებიან ამბავს, მათი თვალით ვხედავთ ყველაფერს. ამბის უჩვეულობას თუ ეფექტურობას, ალბათ, ესეც განაპირობებს: განა ბევრი წიგნი წაგიკითხავთ ქართულ ენაზე და კონკრეტულად, ბოლო წლებში დაწერილი, რომელიც ომის მსხვერპლ ქალებზე გიამბობთ რამეს? ეს პატარა, მაგრამ ძალიან მნიშვნელოვანი ტექსტი კი ერთბაშად გვიხელს თვალს: დიახ, მათი პირადი გამოცდილება ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც სამხედრო მოქმედებების დეტალები; პირველი მენსტრუაცია, მკერდის ზომის გამო წუხილი, სექსუალური მომწიფების მტკივნეული ეტაპები... ეს ყველაფერი უჩვეულო პირდაპირობით, სითამამით და რაც მთავარია, ყოველგვარი სიყალბის გარეშე ერწყმის ორი მთავარი პერსონაჟის მიერ მოთხრობილ ამბებს. სწორედ ამიტომ არის ამ წიგნში დანახული ომი ერთდროულად ასეთი ადამიანური და სასტიკი. შეიძლება ითქვას, ”ომს ქალური სახე არა აქვს”.
დასაწყისში ნახსენები სვეტლანა ალეკსეევიჩი ისევ მინდა მოვიხმო – თუკი მისი უდიდესი დამსახურება წარმოუდგენლად მძიმე შრომა, ძალიან ვრცელი დოკუმენტური მასალის შეგროვება და გადამუშავებაა, თამთა მელაშვილი იმავე ეფექტს მცირე მოცულობის მხატვრული ტექსტით აღწევს. წიგნის კითხვისას ერთხელაც არ გიჩნდება ეჭვი, რომ ეს ყველაფერი ნამდვილი ამბავი არ არის და ავტორმა უშუალოდ პერსონაჟის პროტოტიპისგან არ მოისმინა. მელაშვილი დებიუტანტი ავტორისთვის ერთობ მოულოდნელ გულწრფელობის ხარისხს აღწევს. და ეს ეფექტი იმდენად უჩვეულოდ ძლიერია, რომ ტექსტის სტრუქტურულ თუ სხვა ნაკლოვანებებზე ფიქრის დროს აღარ გიტოვებს.
როგორი გამოხმაურებაც არ უნდა მოჰყვეს ამ წიგნს, ერთი რამ უდავოა – ”გათვლა” არის ახალი ავტორის დაბადება ქართულ თანამედროვე ლიტერატურაში, შეიძლება ითქვას, ახალი, თვითმყოფადი ხმის, რომელიც შემზარავი რეალობის უზუსტეს და ძალიან ლაკონური პროზის ჩარჩოებში მოქცევას წარმატებით ახერხებს.
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
როცა პირადი პოლიტიკურია და პირიქით
თამთა მელაშვილი, “გათვლა”, თბ. “დიოგენე”, 2010.
არის ასეთი ცნობილი რუსი ჟურნალისტი, სვეტლანა ალეკსეევიჩი, რომელმაც რამდენიმე წლის წინ მთელი რუსეთი მოიარა, მეორე მსოფლიო ომის მონაწილე ქალებთან ინტერვიუები ჩაწერა და სრულიად შესანიშნავი წიგნი გამოსცა: ”ომს ქალური სახე არა აქვს”. წიგნში ერთ-ერთი ყველაზე შემზარავი ეპიზოდი მოგვითხრობს ფრონტის ხაზზე მყოფი ქალების შესახებ, რომელთაც ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში არ ჰქონდათ წყალი და შესაბამისად, ვერც ჰიგიენურ პროცედურებს იტარებდნენ. ბოლოს გამწარებულმა ქალებმა მდინარეზე ჩასვლა გადაწყვიტეს, მდინარეს კი მტრის რაზმი აკონტროლებდა. მობანავე ქალებს ცეცხლი გაუხსნეს. ცოცხალი მხოლოდ ერთი გადარჩა. გადარჩა და სვეტლანა ალეკსეევიჩს ეს ისტორია უამბო.
გამომცემლობა ”დიოგენემ” 2010 წლის ბოლოს გამოსცა დებიუტანტი ავტორის, თამთა მელაშვილის მცირე რომანი ”გათვლა”. ავტორს ლიტერატურის მოყვარულები იცნობენ სხვადასხვა ლიტერატურული კონკურსებიდან (”წერო”, ”პენ-მარათონი”) და მოთხრობების კრებულებიდან თუ ცალკეული პუბლიკაციებიდან ლიტერატურულ პერიოდიკაში (”15 საუკეთესო” და სხვ.). მისი პირველი წიგნი, ”გათვლა” ომზე მოგვითხრობს, უფრო სწორად, გვიჩვენებს ომს ორი 13 წლის გოგონას თვალით. აქ ვერ ნახავთ საბრძოლო მოქმედებებს, სისხლისღვრას და ა.შ. თუმცა, ბლომადაა ის, რაც ომს შედეგად მოსდევს – დაუმარხავი, გახრწნილი გვამი, რომელიც ”ჩვენიანი არაა” და ამიტომაც არ უნდა დაიმარხოს; უკაცებოდ დარჩენილი სოფელი, სადაც ქალები გამეტებით იბრძვიან თავისა და სხვების გადასარჩენად და ელიან მამების, ძმების, ქმრების ომიდან დაბრუნებას. ხშირად – ამაოდ; მშიერი ჩვილი ბავშვი, რომლისთვისაც ხელოვნურ საკვებს ვეღარ შოულობენ; ნარკობიზნესში ჩართული სამხედროები და ა.შ.
თუმცა, ომი, როგორც ობიექტური, ადამიანებს გარეთ არსებული რეალობა თავისი სტატისტიკით, გეოგრაფიითა და ეკონომიკით, ამ შემთხვევაში ტექსტის მეორე პლანზე ინაცვლებს. ავტორი ერთხელაც კი არ ასახელებს არცერთ გეოგრაფიულ პუნტქს, არცერთ თარიღს, რაც ტექსტს გარკვეულ დროით ჩარჩოში მოაქცევდა და ა.შ. აქ არის მხოლოდ ორი გოგონას შემზარავი თავგადასავალი, მათი ნაადრევი ”ქალური ინიციაცია”. სიუჟეტს ყველა წინაპირობა აქვს იმისთვის, რომ სენტიმენტალურ, ცრემლიან თხრობაში გადაიზარდოს, მაგრამ თამთა მელაშვილის წიგნი პარადოქსულად დაცლილია ამგვარი ”მგრძნობელობისგან”. სტილის ერთგვარი სიმშრალე, თავშეკავებულობა, რომელიც ირიბი და პირდაპირი ნათქვამის ორიგინალური რეკომბინაციით იქმნება, ერთდროულად დოკუმენტურობის, აღწერილი მოვლენების ზედმიწევნით ავთენტურობის განცდას ბადებს და თან, თხრობის უჩვეულო ფორმის გამო, წაკითხულისგან დისტანცირების საშუალებასაც იძლევა. მცირე ნაწყვეტი ტექსტიდან:
”კაი, კაი, კვერნაძემ თქვა, დაგიტოვოთ სიგარეტი? მაიტა, მე ვუთხარი. აჰა, კოლოფი მომცა, ისევ ნინცოს შეხედა. ხვალ ხუთზე იქა ვარ. არ იქნები და... ნინცომ უთხრა, რაღაცნაირად გაუღიმა. უხ შენი, იმან თქვა, გაიცინა. მიდი, მიდი, გაიარე, მე ვუთხარი. კაი, იქა ვარ ხუთზე, ისევ ნინცოს უთხრა, თვალი ჩაუკრა. ნინცომ ისევ გაუღიმა. ფუჰ, რა ვირია, მე ვთქვი, თვალს რომ მოეფარა მერე. ნინცოს შევხედე, აღარ იღიმებოდა, ძარღვები ისევ ლურჯად აჯდა შუბლზე.”
გადაჭარბებულ შეფასებად რომ არ ჩამეთვალოს, ლინგვისტური თვალსაზრისით ასეთი საინტერესო მასალა, ალბათ, ბოლო წლის ქართულ ლიტერატურაში იშვიათია. მელაშვილის თხრობა არც დიალექტურ ფორმას ეფუძნება, არც მთლიანად რომელიმე კონკრეტული სლენგია და არც ”სალიტერატურო ქართული”. ეს ნეიტრალური ენა კიდევ ერთხელ იცავს ტექსტს, ჩემი აზრით, არასაჭირო კონკრეტიკისგან და მას უფრო ზოგად ჟღერადობას ანიჭებს. თითქოს სულერთია, სად ან რომელი კონფლიქტის ზონაში იცხოვრებდა ეს ორი ბავშვი, მათი პრობლემები უნივერსალურია და მე ვიტყოდი, უნივერსალურად ქალური. სწორედ ამ უკანასკნელს მინდა განსაკუთრებით გავუსვა ხაზი: თამთა მელაშვილი ათასჯერ ნანახსა და წაკითხულს (რომ არაფერი ვთქვათ, რეალურად განცდილზე) ახლებურად წარმოაჩენს. ტრადიციულად მასკულინიზებული მილიტარისტული დისკურსი აქ მთლიანად ქალებს ეთმობა, უფრო ზუსტად კი, ბავშვებს, რომლებიც თამაშობენ ქალებს. წიგნი გულახდილად მოგვითხრობს პუბერტატის ასაკში მყოფი გოგონების ფანტაზიების და მათი მკაცრ რელობასთან შეჯახებით გამოწვეული ტკივილით სავსე ამბავს და ამ ყველაფერს თითქოს სასხვათაშორისოდ, შიგადაშიგ ”მოჰყვება” ეპიზოდური პერსონაჟების მიერ შემოტანილი ომის ამბები. ყველაფერი კი დანაღმული მინდვრებისა და ცაზე მოგუგუნე სამხედრო თვითმფრინავების ფონზე ხდება, როცა ყოველ წუთს ელოდები ტრაგიკულ დასასრულს, მაგრამ ცხოვრება მაინც გრძელდება. სწორედ ეს არის თამთა მელაშვილის წიგნის ერთ-ერთი მთავარი ღირსება: ომი გამუდმებით გახსენებს თავს ტექსტში, არის და თან – არ არის, მთავარი კი ორი პერსონაჟის პირადი ცხოვრება, მათი განცდები, გრძნობებია. თითქოს ავტორი ამით მეორე ტალღის ფემინიზმის ცნობილ დევიზს ეხმიანება – ”პირადი პოლიტიკურია”. იმ განსხვავებით, რომ აქ პირიქითაა – პოლიტიკური, საჯარო, ხდება პირადი და იმდენად, რომ მათი გაცალკევება შეუძლებელიცაა. ომის კატასტროფულობა პროეცირდება ორი პერსონაჟის ბედზე, ამ პატარა, მაგრამ ცხოვრებაში უკვე შეუფერებლად გამოცდილი გოგონას ბედი უზარმაზარ ტრაგედიას აირეკლავს. ეს კი ყოველგვარი ძალდატანების, სტილისტური პრანჭვებისა და სენტიმენტალიზმის გარეშე ხდება. წიგნის განსაკუთრებულობა ამაშიც მდგომარეობს: მისი სუბიექტები ქალები არიან, თავად გვიყვებიან ამბავს, მათი თვალით ვხედავთ ყველაფერს. ამბის უჩვეულობას თუ ეფექტურობას, ალბათ, ესეც განაპირობებს: განა ბევრი წიგნი წაგიკითხავთ ქართულ ენაზე და კონკრეტულად, ბოლო წლებში დაწერილი, რომელიც ომის მსხვერპლ ქალებზე გიამბობთ რამეს? ეს პატარა, მაგრამ ძალიან მნიშვნელოვანი ტექსტი კი ერთბაშად გვიხელს თვალს: დიახ, მათი პირადი გამოცდილება ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც სამხედრო მოქმედებების დეტალები; პირველი მენსტრუაცია, მკერდის ზომის გამო წუხილი, სექსუალური მომწიფების მტკივნეული ეტაპები... ეს ყველაფერი უჩვეულო პირდაპირობით, სითამამით და რაც მთავარია, ყოველგვარი სიყალბის გარეშე ერწყმის ორი მთავარი პერსონაჟის მიერ მოთხრობილ ამბებს. სწორედ ამიტომ არის ამ წიგნში დანახული ომი ერთდროულად ასეთი ადამიანური და სასტიკი. შეიძლება ითქვას, ”ომს ქალური სახე არა აქვს”.
დასაწყისში ნახსენები სვეტლანა ალეკსეევიჩი ისევ მინდა მოვიხმო – თუკი მისი უდიდესი დამსახურება წარმოუდგენლად მძიმე შრომა, ძალიან ვრცელი დოკუმენტური მასალის შეგროვება და გადამუშავებაა, თამთა მელაშვილი იმავე ეფექტს მცირე მოცულობის მხატვრული ტექსტით აღწევს. წიგნის კითხვისას ერთხელაც არ გიჩნდება ეჭვი, რომ ეს ყველაფერი ნამდვილი ამბავი არ არის და ავტორმა უშუალოდ პერსონაჟის პროტოტიპისგან არ მოისმინა. მელაშვილი დებიუტანტი ავტორისთვის ერთობ მოულოდნელ გულწრფელობის ხარისხს აღწევს. და ეს ეფექტი იმდენად უჩვეულოდ ძლიერია, რომ ტექსტის სტრუქტურულ თუ სხვა ნაკლოვანებებზე ფიქრის დროს აღარ გიტოვებს.
როგორი გამოხმაურებაც არ უნდა მოჰყვეს ამ წიგნს, ერთი რამ უდავოა – ”გათვლა” არის ახალი ავტორის დაბადება ქართულ თანამედროვე ლიტერატურაში, შეიძლება ითქვას, ახალი, თვითმყოფადი ხმის, რომელიც შემზარავი რეალობის უზუსტეს და ძალიან ლაკონური პროზის ჩარჩოებში მოქცევას წარმატებით ახერხებს.
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
.jpg)
No comments:
Post a Comment