გერმანულიდან თარგმნა თამარ კოტრიკაძემ
გაყიდული წიგნების ეგზემპლართა რაოდენობის მიხედვით პოეზიის შეფასებას ნამდვილად ვერ ვუწოდებთ მართებულს, მით უფრო მაშინ, როდესაც საქმე ახალგაზრდა ავტორთან გვაქვს; ერთი გაყიდული წიგნით მეტი თუ ნაკლები, - ეს ავტორის შესახებ ბევრს ვერაფერს გვეუნება. რაოდენობა საკმარისად მცირეა. ის მერყეობს 200-იდან 600 ეგზემპლარს შორის, თუკი წიგნი რომელიმე წესიერ გამომცემლობაშია დასტამბული (როგორიცაა პიპერი, ჰანზერი ან ოტო მიულერი). ზოგიერთი გამომცემლობა, მაგალითად ბეჰტლე, პირველ გამოცემას 500-იანი ტირაჟით შემოსაზღვრავს. უკვე ძალზე ფართო პოპულარობის მაჩვენებელია, თუნდაც, ის, რომ პარიზში მცხოვრებ პაულ ცელანს ანდა ვენელ პოეტს ქრისტინე ბუსტას მათი შემოქმედების 1500-მდე დამფასებელი მოეძებნებათ, ვინც მზადაა ფული მიახარჯოს მათ წიგნებს.
ამ ფონზე სენსაციად გამოიყურება ისეთი წარმატებანი, როგორიცაა ლეგენდარული ლეგიონერის, ჟორჟ ფორესტიეს 18000-იანი ტრაჟით გამოსული კრებული "ჩემს გულს დავწერ შარაგზის მტვერში", ანდა კარინტიელი ინგებორგ ბახმანის წიგნი "დიდი დათვის მოხმობა", რომლის ტირაჟმაც უკვე მეექვსე ათასს მოაღწია. მართალია, მთლად მართებული არ არის ლექსის ფასეულობაზე მსჯელობა მხოლოდ გამოხმაურების საფძველზე, ერთი კი ცხადია: როდესაც ლირიკული კრებული გასაკუთრებული წარმატებით სარგებლობს, ბუნებრივად ჩნდება კითხვა ამ წარმატების მიზეზების შესახებ; და მეორე კითხვა: რამდენ ხანს გასტანს ეს წარმატება? ფორესტიეს შემთხვევაში გადამწყვეტი როლი "საზღვრით შუაზე გულგაპობილი" ამ "ელზასერის" მიერ გენიალურად შეთხზულმა იგავმა ითამაშა, რითაც ის ფაქტობრივად ჩვენი დროის არქეტიპულ ფიგურად იქცა. მაგრამ მხოლოდ ამის ხარჯზე ვერაფერს გახდებოდა, მისი ლექსები სრულიად უვარგისი რომ ყოფილიყო. რაც შეეხება ინგებორგ ბახმანს, მისმა ლექსებმა მკითხველი ალბათ თავიანთი ქალწულებრივი თუ ქალური სიმშვიდით მოხიბლა, ასე მკვეთრად რომ ემიჯნება ჩვენს შფოთიან დროს.
ოცდაჩვიდმეტი წლის ვენელმა პოეტმა ჰანს კარლ არტმანმა კი მოახერხა, ერთი წლის განმავლობაში დაეკავებინა პოპულარობით მეორე ადგილი 1945 წლის შემდგომ პოეზიაში. გასულ შემოდგომაზე მისი წიგნი "med ana schwoazzn dntn – gedichta aus bradnsee" ("შავი მელნით ნაწერი - ლექსები ბრაითენზეედან", ოტო მიულერის გამომცემლობა) ბორის პასტერნაკის "დოქტორ ჟივაგოს" შემდეგ ყველაზე პოპულარულ წიგნად დასახელდა ვენაში, ზალცბურგსა და ავსტრიის სხვა ქალაქებში; ამას მოჰყვა ასეთივე წარმატებული აუდიო-ფირფიტა (med schwoazzn blodn). ამგვარად, არტმანი - საბედნიეროდ, სიცოცხლეშივე, - იმეორებს ყველას მიერ მასხრად აგდებული ფრიც ფონ ჰერცმანოვსკი-ორლანდოს ბედს, ვისაც ათწლეულები დასჭირდა, რათა მის წიგნებს უკვე სულ სხვაგვარი ღიმილითა და მოულოდნელი აღტაცებით ჩაღრმავებოდნენ.
რაში მდგომარეობს არტმანის უეცარი წარმატების მიზეზი? ახალი და თვითმყოფადი მის ჟარგონულ ლექსებში ის გახლავთ, რომ იგი ახერხებს ენის მოხელთებას მისი ქმნადობის პროცესშივე, - იქ, სადაც ის ენად იქცევა, სადაც ის ყველაზე ცოცხალი და დასაბამიერია. იგი ჩასწვდა დიალექტის ფესვს, იმ წიაღს, სადაც ის ითხზება და იქსოვება, სადაც სინამდვილესთან შეხვედრისას იბადება ხატოვანი და პლასტიკური გამოთქმა, რომელშიც ეს სინამდვილე თავის სიცოცხლეს განაგრძობს. ამ კუთხით თუ შევხედავთ, მისი ყველა გამოგონება და აღმოჩენა სრულიად ბუნებრივ ხასიათს ატარებს: პოეტის მაგიერ ენა გვევლინება შემოქმედად, თავად მას კი მხოლოდ პირის გაღებაღა უწევს.
ახლა, როდესაც ვიცნობთ არტმანის მიერ ვენურ დიალექტზე დაწერილ ლექსებს, რომელთა წყალობითაც ეს დიალექტი მხატვრული ლიტერატურისათვის ახალ აღმოჩენად იქცა, უნებლიეთ ვეკითხებით საკუთარ თავს: რატომ გვეჩვენებოდა აქამდე დიალექტზე დაწერილი ლექსები ასე ამაზრზენად? მიზეზი ის უნდა იყოს, რომ აქამდე დიალექტი მუდამ ნაძალადევად იყო მოქცეული პოეზიაზე მცდარ და უგემოვნო წარმოდგენათა ჩარჩოებში ("ლექსი ისაა, რაც გარითმულია"). გარდა ამისა, ამა თუ იმ დიალექტით შემოფარგვლა იმთავითვე ნიშნავდა გარკვეულ გონებრივ შეზღუდულობასაც და თემატურ შემოფარგლულობასაც. ასე რომ, დიალექტი ერთგვარ გეტოში იყო გამოკეტილი და მხოლოდ ერთსა და იმავე ბილიკებს ტკეპნიდა. დიალექტზე წერისას ავტორი რატომღაც დარწმუნებული იყო იმაში, რომ მხოლოდ ლიტეატურული სქემა კი არა, - უბრალო ხალხის მენტალიტეტიც უნდა მოირგოს. შედეგად მიღებული ტექსტები მათი ობივატელურ-მდაბიური სტილის გამო სულელურ შთაბეწდილებას ტოვებს, თანაც, ერთი და იმავე გაცვეთილი მოტივების გამო ერთფეროვანია.
ამის საპირისპიროდ არტმანი, - სიახლეც სწორედ ამაშია, - მუდამ საკუთარ თავად რჩება, მაშინაც კი, როდესაც დიალექტზე წერს. იგი დიალექტს გეტოდან ათავისუფლებს და სურეალიზმისა და შავი იუმორის იალაღებზე ანავარდებს; შედეგად ყოვლად უცნაური შეხვედრებისა და დაწყვილებების მომსწრენი ვხდებით. თემატიკა ხშირად ძალზე შავბნელია, გავიხსენოთ, თუნდაც, ლექსები კარუსელის მეპატრონის შესახებ, რომელიც, ამასთანავე, გარეუბნის მაცხოვრებელი ლურჯწვერა გახლავთ და რომელსაც დახოცილი ქალების გვამები ისეთ შიშს ჰგვრიან, რომ მთელი ღამე სინათლეს არ აქრობს. ჩვენს წინაშეა აქამდე უცნობი, აჩრდილებითა და ლანდებით დასახელბული ვენა, რომლის ატმოსფეროს გადმოცემა "მესამე კაცის" მსგავსმა ფილმებმაც კი ვერ შეძლო. არტმანი ენობრივი საშუალებებით ახორციელებს ყოველდღიურობის კოშმარულ, საშინელ რეალობად გადაქცევას. ასე მაგალითად, ზამთრის ნავსაბმელი მდინარე დუნაიზე, რომლის ქვეშაც წყალმა გვამი გამორიყა (ლექსში "dod en wossa" ("სიკვდილი წყალში"), ელიოტის "ფლებასის სიკვდილის" პერიფრაზი), ფრაზის "en heabst" ("შემოდგომაზე") სრულიად მოულოდნელი წამძღვარების გამო მეტაფიზიკური ალაგის სახეს იძენს. არტმანს არ სჭირდება მთელი კოსმოსისა და ირმის ნახტომის გამოხმობა: ის ყოველდღიურობის მიწიერ დეტალებს სჯერდება "წარღვნის შემდგომი" ("noch ana sindflut") განწყობის აღსაწერად: დამპალი ფანჯრის რაფები, ერთი-ორი დამხრჩვალი ხოჭო და კინოთეატრის დარბაზი, რომელსაც სუნით შეატყობ, რომ მის ყოველ რიგში ზვიგენები და ვეშაპები ისხდნენ. მეორე ლექსში პატიოსან-ბიურგერული კვირადღის სიმშვიდე დაკეტილი სასურსათო და საყოფაცხოვრებო მაღაზიების, გამქრალი "ნივეას" საპნების, "მაგის" მშრალი სუფების თუ მჟავე კიტრის ქილების წყალობით ლამის ეგზისტენციური სიცარიელის ხატად გვევლინება.
არ იქნება მართებული, არტმანი ზოგადად დიალექტის პოეტად მოვნათლოთ მხოლოდ იმის გამო, რომ მისი პირველი წიგნი (თუ არ ჩავთვლით დღეისათვის დაკარგულ პირველ თვითგამოცემულ კრებულს) სახელწოდებით "გამონათქვამები, რითმები, ფორმულები და სასაფლაოს სიმღერები" დიალექტზეა დაწერილი. თავიდან ეს ლექსები თამაშით იქმნებოდა, რაც თანდათან სამეცნიერო ცდებსა და დაკვირვებებში გადაიზარდა და საქმე იქამდეც მივიდა, რომ არტმანმა განსაკუთრებული ბგერითი დამწერლობა შექმნა და ვრცელი ლექსიკონიც შეადგინა. თავისთავად ეს ლექსები სქელტანიანი, ჯერაც გამოუქვეყნებელი ნაწარმოების ფრაგმენტებს წარმოადგენს. არტმანის გატაცება შედარებითი ლიგვისტიკაა; უცხოურ და უძველეს ლიტერატურათა უბადლო ცონის წყალობით მან არა ერთი შემოქმედებითი იმპულსი მიაწოდა თავის გარშემო შეკრებილ ახალგაზრდა ავტორთა ჯგუფს.
სადღაც 1950 წლისათვის დაიწყო ახალგაზდა ლიტერატორების ჯგუფის რეგულარული შეხვედრები; ყველანი საშუალოდ ოცი წლისანი იყვენ, ოცდაათს არც ერთი არ ყოფილა გადაცილებული. ჟურნალი "ახალი გზები" (მას გამოსცემდა "ახალგაზრდული თეატრი", ორგანიზაცია, რომელიც შეღავათიან ფასებში სთავაზობდა სკოლის მოწაფეებს დრამატული და საოპერო თეატრების წარმოდგენებზე დასწებას) მათ პირველ ბეჭდვით ორგანოდ იქცა. ჯგუფს ეკუთვნიან: გერჰარდ ფრიჩი, იმ დროისათვის ოთხი პოეტური კრებულისა და რომანის "ხავსი ლოდებზე" ავტორი; ანდრეას ოკოპენკო, რომლის ლექსებიც ("მწვანე ნოემბერი") ეს-ეს იყო დაესტამბა პიპერის გამომცემლობას; ერნსტ კაინი, რომელმაც 1958 წელს ჰებერტ აიზენრაიჰთან ერთად მიიღო სახელმწიფო პრემია პროზის დარგში; ფრიდრიჰ პოლაკოვიჩი, რომელიც ცნობილი გახდა როგორც არტმანის ინტეპრეტატორი. შეხვედრებს დროდადრო ესწრებოდნენ: ჯენი ებნერი, ვისი მეორე რომანიც ("ადრეული ზაფხული") გასულ შემოდგომაზე გამოსცა კიპენჰოიერისა და ვიჩის გამომცემლობამ; პროზაიკოსი ჰერბერტ აიზენრაიჰი, იმხანად ჯერ კიდევ ენსის შაქრის ქარხანაში რომ მუშაობდა, რათა წერისათვის აუცილებელი პირობები ჰქონოდა; დოცენტი ფსიქოლოგი ვალტერ ტომანი, რომელიც მალევე ამერიკის ერთ-ერთ უნივერსიტეტში მიიწიეს, მისი გროტესკული მოთხრობები ბიერშტაინმა დასტამბა. "ბუსეს პატარა მსოფლიო თეატრი", - აქ ავსტრიული ლიტერატურის ახალგაზრდა წარმომადენელთა დიდი ნაწილი თუ არა, ნახევარი მაინც იკრიბებოდა, - ისინი, ვისაც ჰანს ვაიგელმა 1951-1954 წლებში ალმანახ "თანამედროვეობის ხმებ"-ში მოუყარა თავი.
არტმანის მიმართება ამ წრესთან შეიძლება შევადაროთ იმ ადგილს, რაც პაუნდს ეკავა პირველი მსოფლიო ომის წინა პერიოდის ინგლისურ ლიტერატურაში. ის მამოძრავებელ იმპულსებსა და ახალ იდეებს აწვდიდა ლიტერატორებს. მართალია, რასაც ის ამტკიცებდა, მუდამ ყველასათვის როდი იყო მისაღები და ზოგჯერ კამათსაც იწვევდა. უმრავლესობის წინაშე მის დიდ უპირატესობას ის შეადგენდა, რომ მსოფლიო ლიტერატრის შედევრებს ორიგინალში იცნობდა. ვის ჰქონდა მაშინ წაკითხული გინდ პრუსტი, გინდ "ულისე", "ფინეგანის დატირებაზე" რომ აღარაფერი ვთქვათ? გერმანული თარგმანები თითქმის არ არსებობდა, პაუნდი საერთოდ არ იყო თარგმნილი, ელიოტი ეს-ეს იყო ხდებოდა ცნობილი, ჰემინგუეი კი ლამის სტილის კანონმდებლად გამოეცხადებინათ. ფრანგებს (ელუარს, სენტ-ჯონ პერსს) მხოლოდ სახელით იცნობდნენ. ატმანმა მოგვაწოდა პირველი თარგმანები, პირველ რიგში, ნაკლებად გავრცელებული ენებიდან თარგმნიდა, მაგალითად, ესპანურიდან (გასია ლორკა, რამონ გომეს დე ლა სერნა, რაფაელ ალბერტი, პაბლო ნერუდა). განსაკუთრებული ვნებით უყვარდა ძველკელტური პოეზია. ის სპეციალურად გაემგზავრა ესპანეთსა და ირლანდიაში იმ წიგნების მოსაპოვებლად, ვენაში რომ არ იშოვნებოდა.
ეს თარგმანები და ჯგუფის ის ნამუშევრები, "ახალი გზებისათვის" მეტისმეტად "გაბეული" რომ აღმოჩნდა, იბეჭდებოდა ჰექტოგრაფულ გამოცემაში "პუბლიკაციები", რომელსაც 1953 წლამდე ოკოპენკო, შემდეგ კი არტმანი უძღვებოდა. დროთა განმავლობაში ზოგიერთმა წევრმა აღიარება მოიპოვა, ჯგუფი დაიშალა, "პუბლიკაციების" გამოცემა შეწყდა.
დიალექტური ლექსების გვერდით არტმანს ვენაში აღიარება მოუპოვა მისმა მოთხრობებმა ჰუსარებზე, რომლებიც კანტიკუნტად გამოქვეყნდა, მაგრამ თავად ავტორის მიერ ხშირად იქნა საჯაროდ წაკითხული. აქ არტმანი ბაროკოს ხანის ქრონისტის ნიღაბსაა ამოფარებული; თუკი ზემოთ მოხსენიებულ ლექსებში ბრაიტენზეეს კილოკავი სურეალიზმთანაა შეუღლებული, აქ ძირძველი ავსტრიული მოუხეშავი იუმორი გადახლართვია ფრანსუა ვიიონის ტიპის მოხეტიალე მელექსის სულისკვეთებას (სხვათა შორის, არტმანმა ვიიონის ლექსები ვენურ დიალექტზე გადათარგმნა). შედეგი არაჩვეულებრივად მრავალფეროვანია: ჰუსარების ძალზე საინტერსო სიებით დაწყებული და ბაროკოსდროინდელი არარსებული ძეხვის რეცეპტებით დამთავრებული. მკითხველს (თუ მსმენელს) აქ კვლავაც ენობრივი გადასახვანი ხიბლავს. ასე მაგალითად, რეალური ქალაქი ამსტერდამი ერთადერთი ასოს შეცვლით გადაიქცევა მითიურ ქალაქ ამსტელდამად, შაშვების საპორტო ქალაქად.[1]
რას სურს ამ ტექსტების გზით დღის სინათლეზე გამოსვლა და ჩვენამდე მოღწევა? ყველასათვის ნაცნობ უმარტივეს ადამიანურ განცდებს - სიხარულსა და ტკივილს, სიყვარულსა და სიკვდილს, შიშსა და მიუსაფრობას. როდესაც ნაცნობ და ახლობელ გრძნობებს ახალ სამოსში შემოსილს ვხვდებით, სტრესებისაგან ვთავისუფლდებით; უდიდესი შვებაა, ღიმილით შეხედო იმას, რაც თავად შეგემთხვა.
ამგვარი კოსტუმირებული სახით არტმანი გვევლინება თავგადასავალთა მაძიებელ მომღერლად, გარდასული დროიდან ჩვენთან შესახვერად გამოხმობილ ბარდად, ყველანაირი ენობრივი კომპონენტებით რომ ატარებს ექსპერიმენტებს, უთვალავი ფანდი რომ იცის და მრავალფეროვანი რეპერტუარით აჯადოებს პუბლიკას, რომელიც დარწმუნებულია, რომ უბრალოდ ერთობა.
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
[1] “Amsel” გერმაულად "შაშვს" ნიშნავს.
გაყიდული წიგნების ეგზემპლართა რაოდენობის მიხედვით პოეზიის შეფასებას ნამდვილად ვერ ვუწოდებთ მართებულს, მით უფრო მაშინ, როდესაც საქმე ახალგაზრდა ავტორთან გვაქვს; ერთი გაყიდული წიგნით მეტი თუ ნაკლები, - ეს ავტორის შესახებ ბევრს ვერაფერს გვეუნება. რაოდენობა საკმარისად მცირეა. ის მერყეობს 200-იდან 600 ეგზემპლარს შორის, თუკი წიგნი რომელიმე წესიერ გამომცემლობაშია დასტამბული (როგორიცაა პიპერი, ჰანზერი ან ოტო მიულერი). ზოგიერთი გამომცემლობა, მაგალითად ბეჰტლე, პირველ გამოცემას 500-იანი ტირაჟით შემოსაზღვრავს. უკვე ძალზე ფართო პოპულარობის მაჩვენებელია, თუნდაც, ის, რომ პარიზში მცხოვრებ პაულ ცელანს ანდა ვენელ პოეტს ქრისტინე ბუსტას მათი შემოქმედების 1500-მდე დამფასებელი მოეძებნებათ, ვინც მზადაა ფული მიახარჯოს მათ წიგნებს.
ამ ფონზე სენსაციად გამოიყურება ისეთი წარმატებანი, როგორიცაა ლეგენდარული ლეგიონერის, ჟორჟ ფორესტიეს 18000-იანი ტრაჟით გამოსული კრებული "ჩემს გულს დავწერ შარაგზის მტვერში", ანდა კარინტიელი ინგებორგ ბახმანის წიგნი "დიდი დათვის მოხმობა", რომლის ტირაჟმაც უკვე მეექვსე ათასს მოაღწია. მართალია, მთლად მართებული არ არის ლექსის ფასეულობაზე მსჯელობა მხოლოდ გამოხმაურების საფძველზე, ერთი კი ცხადია: როდესაც ლირიკული კრებული გასაკუთრებული წარმატებით სარგებლობს, ბუნებრივად ჩნდება კითხვა ამ წარმატების მიზეზების შესახებ; და მეორე კითხვა: რამდენ ხანს გასტანს ეს წარმატება? ფორესტიეს შემთხვევაში გადამწყვეტი როლი "საზღვრით შუაზე გულგაპობილი" ამ "ელზასერის" მიერ გენიალურად შეთხზულმა იგავმა ითამაშა, რითაც ის ფაქტობრივად ჩვენი დროის არქეტიპულ ფიგურად იქცა. მაგრამ მხოლოდ ამის ხარჯზე ვერაფერს გახდებოდა, მისი ლექსები სრულიად უვარგისი რომ ყოფილიყო. რაც შეეხება ინგებორგ ბახმანს, მისმა ლექსებმა მკითხველი ალბათ თავიანთი ქალწულებრივი თუ ქალური სიმშვიდით მოხიბლა, ასე მკვეთრად რომ ემიჯნება ჩვენს შფოთიან დროს.
ოცდაჩვიდმეტი წლის ვენელმა პოეტმა ჰანს კარლ არტმანმა კი მოახერხა, ერთი წლის განმავლობაში დაეკავებინა პოპულარობით მეორე ადგილი 1945 წლის შემდგომ პოეზიაში. გასულ შემოდგომაზე მისი წიგნი "med ana schwoazzn dntn – gedichta aus bradnsee" ("შავი მელნით ნაწერი - ლექსები ბრაითენზეედან", ოტო მიულერის გამომცემლობა) ბორის პასტერნაკის "დოქტორ ჟივაგოს" შემდეგ ყველაზე პოპულარულ წიგნად დასახელდა ვენაში, ზალცბურგსა და ავსტრიის სხვა ქალაქებში; ამას მოჰყვა ასეთივე წარმატებული აუდიო-ფირფიტა (med schwoazzn blodn). ამგვარად, არტმანი - საბედნიეროდ, სიცოცხლეშივე, - იმეორებს ყველას მიერ მასხრად აგდებული ფრიც ფონ ჰერცმანოვსკი-ორლანდოს ბედს, ვისაც ათწლეულები დასჭირდა, რათა მის წიგნებს უკვე სულ სხვაგვარი ღიმილითა და მოულოდნელი აღტაცებით ჩაღრმავებოდნენ.
რაში მდგომარეობს არტმანის უეცარი წარმატების მიზეზი? ახალი და თვითმყოფადი მის ჟარგონულ ლექსებში ის გახლავთ, რომ იგი ახერხებს ენის მოხელთებას მისი ქმნადობის პროცესშივე, - იქ, სადაც ის ენად იქცევა, სადაც ის ყველაზე ცოცხალი და დასაბამიერია. იგი ჩასწვდა დიალექტის ფესვს, იმ წიაღს, სადაც ის ითხზება და იქსოვება, სადაც სინამდვილესთან შეხვედრისას იბადება ხატოვანი და პლასტიკური გამოთქმა, რომელშიც ეს სინამდვილე თავის სიცოცხლეს განაგრძობს. ამ კუთხით თუ შევხედავთ, მისი ყველა გამოგონება და აღმოჩენა სრულიად ბუნებრივ ხასიათს ატარებს: პოეტის მაგიერ ენა გვევლინება შემოქმედად, თავად მას კი მხოლოდ პირის გაღებაღა უწევს.
ახლა, როდესაც ვიცნობთ არტმანის მიერ ვენურ დიალექტზე დაწერილ ლექსებს, რომელთა წყალობითაც ეს დიალექტი მხატვრული ლიტერატურისათვის ახალ აღმოჩენად იქცა, უნებლიეთ ვეკითხებით საკუთარ თავს: რატომ გვეჩვენებოდა აქამდე დიალექტზე დაწერილი ლექსები ასე ამაზრზენად? მიზეზი ის უნდა იყოს, რომ აქამდე დიალექტი მუდამ ნაძალადევად იყო მოქცეული პოეზიაზე მცდარ და უგემოვნო წარმოდგენათა ჩარჩოებში ("ლექსი ისაა, რაც გარითმულია"). გარდა ამისა, ამა თუ იმ დიალექტით შემოფარგვლა იმთავითვე ნიშნავდა გარკვეულ გონებრივ შეზღუდულობასაც და თემატურ შემოფარგლულობასაც. ასე რომ, დიალექტი ერთგვარ გეტოში იყო გამოკეტილი და მხოლოდ ერთსა და იმავე ბილიკებს ტკეპნიდა. დიალექტზე წერისას ავტორი რატომღაც დარწმუნებული იყო იმაში, რომ მხოლოდ ლიტეატურული სქემა კი არა, - უბრალო ხალხის მენტალიტეტიც უნდა მოირგოს. შედეგად მიღებული ტექსტები მათი ობივატელურ-მდაბიური სტილის გამო სულელურ შთაბეწდილებას ტოვებს, თანაც, ერთი და იმავე გაცვეთილი მოტივების გამო ერთფეროვანია.
ამის საპირისპიროდ არტმანი, - სიახლეც სწორედ ამაშია, - მუდამ საკუთარ თავად რჩება, მაშინაც კი, როდესაც დიალექტზე წერს. იგი დიალექტს გეტოდან ათავისუფლებს და სურეალიზმისა და შავი იუმორის იალაღებზე ანავარდებს; შედეგად ყოვლად უცნაური შეხვედრებისა და დაწყვილებების მომსწრენი ვხდებით. თემატიკა ხშირად ძალზე შავბნელია, გავიხსენოთ, თუნდაც, ლექსები კარუსელის მეპატრონის შესახებ, რომელიც, ამასთანავე, გარეუბნის მაცხოვრებელი ლურჯწვერა გახლავთ და რომელსაც დახოცილი ქალების გვამები ისეთ შიშს ჰგვრიან, რომ მთელი ღამე სინათლეს არ აქრობს. ჩვენს წინაშეა აქამდე უცნობი, აჩრდილებითა და ლანდებით დასახელბული ვენა, რომლის ატმოსფეროს გადმოცემა "მესამე კაცის" მსგავსმა ფილმებმაც კი ვერ შეძლო. არტმანი ენობრივი საშუალებებით ახორციელებს ყოველდღიურობის კოშმარულ, საშინელ რეალობად გადაქცევას. ასე მაგალითად, ზამთრის ნავსაბმელი მდინარე დუნაიზე, რომლის ქვეშაც წყალმა გვამი გამორიყა (ლექსში "dod en wossa" ("სიკვდილი წყალში"), ელიოტის "ფლებასის სიკვდილის" პერიფრაზი), ფრაზის "en heabst" ("შემოდგომაზე") სრულიად მოულოდნელი წამძღვარების გამო მეტაფიზიკური ალაგის სახეს იძენს. არტმანს არ სჭირდება მთელი კოსმოსისა და ირმის ნახტომის გამოხმობა: ის ყოველდღიურობის მიწიერ დეტალებს სჯერდება "წარღვნის შემდგომი" ("noch ana sindflut") განწყობის აღსაწერად: დამპალი ფანჯრის რაფები, ერთი-ორი დამხრჩვალი ხოჭო და კინოთეატრის დარბაზი, რომელსაც სუნით შეატყობ, რომ მის ყოველ რიგში ზვიგენები და ვეშაპები ისხდნენ. მეორე ლექსში პატიოსან-ბიურგერული კვირადღის სიმშვიდე დაკეტილი სასურსათო და საყოფაცხოვრებო მაღაზიების, გამქრალი "ნივეას" საპნების, "მაგის" მშრალი სუფების თუ მჟავე კიტრის ქილების წყალობით ლამის ეგზისტენციური სიცარიელის ხატად გვევლინება.
არ იქნება მართებული, არტმანი ზოგადად დიალექტის პოეტად მოვნათლოთ მხოლოდ იმის გამო, რომ მისი პირველი წიგნი (თუ არ ჩავთვლით დღეისათვის დაკარგულ პირველ თვითგამოცემულ კრებულს) სახელწოდებით "გამონათქვამები, რითმები, ფორმულები და სასაფლაოს სიმღერები" დიალექტზეა დაწერილი. თავიდან ეს ლექსები თამაშით იქმნებოდა, რაც თანდათან სამეცნიერო ცდებსა და დაკვირვებებში გადაიზარდა და საქმე იქამდეც მივიდა, რომ არტმანმა განსაკუთრებული ბგერითი დამწერლობა შექმნა და ვრცელი ლექსიკონიც შეადგინა. თავისთავად ეს ლექსები სქელტანიანი, ჯერაც გამოუქვეყნებელი ნაწარმოების ფრაგმენტებს წარმოადგენს. არტმანის გატაცება შედარებითი ლიგვისტიკაა; უცხოურ და უძველეს ლიტერატურათა უბადლო ცონის წყალობით მან არა ერთი შემოქმედებითი იმპულსი მიაწოდა თავის გარშემო შეკრებილ ახალგაზრდა ავტორთა ჯგუფს.
სადღაც 1950 წლისათვის დაიწყო ახალგაზდა ლიტერატორების ჯგუფის რეგულარული შეხვედრები; ყველანი საშუალოდ ოცი წლისანი იყვენ, ოცდაათს არც ერთი არ ყოფილა გადაცილებული. ჟურნალი "ახალი გზები" (მას გამოსცემდა "ახალგაზრდული თეატრი", ორგანიზაცია, რომელიც შეღავათიან ფასებში სთავაზობდა სკოლის მოწაფეებს დრამატული და საოპერო თეატრების წარმოდგენებზე დასწებას) მათ პირველ ბეჭდვით ორგანოდ იქცა. ჯგუფს ეკუთვნიან: გერჰარდ ფრიჩი, იმ დროისათვის ოთხი პოეტური კრებულისა და რომანის "ხავსი ლოდებზე" ავტორი; ანდრეას ოკოპენკო, რომლის ლექსებიც ("მწვანე ნოემბერი") ეს-ეს იყო დაესტამბა პიპერის გამომცემლობას; ერნსტ კაინი, რომელმაც 1958 წელს ჰებერტ აიზენრაიჰთან ერთად მიიღო სახელმწიფო პრემია პროზის დარგში; ფრიდრიჰ პოლაკოვიჩი, რომელიც ცნობილი გახდა როგორც არტმანის ინტეპრეტატორი. შეხვედრებს დროდადრო ესწრებოდნენ: ჯენი ებნერი, ვისი მეორე რომანიც ("ადრეული ზაფხული") გასულ შემოდგომაზე გამოსცა კიპენჰოიერისა და ვიჩის გამომცემლობამ; პროზაიკოსი ჰერბერტ აიზენრაიჰი, იმხანად ჯერ კიდევ ენსის შაქრის ქარხანაში რომ მუშაობდა, რათა წერისათვის აუცილებელი პირობები ჰქონოდა; დოცენტი ფსიქოლოგი ვალტერ ტომანი, რომელიც მალევე ამერიკის ერთ-ერთ უნივერსიტეტში მიიწიეს, მისი გროტესკული მოთხრობები ბიერშტაინმა დასტამბა. "ბუსეს პატარა მსოფლიო თეატრი", - აქ ავსტრიული ლიტერატურის ახალგაზრდა წარმომადენელთა დიდი ნაწილი თუ არა, ნახევარი მაინც იკრიბებოდა, - ისინი, ვისაც ჰანს ვაიგელმა 1951-1954 წლებში ალმანახ "თანამედროვეობის ხმებ"-ში მოუყარა თავი.
არტმანის მიმართება ამ წრესთან შეიძლება შევადაროთ იმ ადგილს, რაც პაუნდს ეკავა პირველი მსოფლიო ომის წინა პერიოდის ინგლისურ ლიტერატურაში. ის მამოძრავებელ იმპულსებსა და ახალ იდეებს აწვდიდა ლიტერატორებს. მართალია, რასაც ის ამტკიცებდა, მუდამ ყველასათვის როდი იყო მისაღები და ზოგჯერ კამათსაც იწვევდა. უმრავლესობის წინაშე მის დიდ უპირატესობას ის შეადგენდა, რომ მსოფლიო ლიტერატრის შედევრებს ორიგინალში იცნობდა. ვის ჰქონდა მაშინ წაკითხული გინდ პრუსტი, გინდ "ულისე", "ფინეგანის დატირებაზე" რომ აღარაფერი ვთქვათ? გერმანული თარგმანები თითქმის არ არსებობდა, პაუნდი საერთოდ არ იყო თარგმნილი, ელიოტი ეს-ეს იყო ხდებოდა ცნობილი, ჰემინგუეი კი ლამის სტილის კანონმდებლად გამოეცხადებინათ. ფრანგებს (ელუარს, სენტ-ჯონ პერსს) მხოლოდ სახელით იცნობდნენ. ატმანმა მოგვაწოდა პირველი თარგმანები, პირველ რიგში, ნაკლებად გავრცელებული ენებიდან თარგმნიდა, მაგალითად, ესპანურიდან (გასია ლორკა, რამონ გომეს დე ლა სერნა, რაფაელ ალბერტი, პაბლო ნერუდა). განსაკუთრებული ვნებით უყვარდა ძველკელტური პოეზია. ის სპეციალურად გაემგზავრა ესპანეთსა და ირლანდიაში იმ წიგნების მოსაპოვებლად, ვენაში რომ არ იშოვნებოდა.
ეს თარგმანები და ჯგუფის ის ნამუშევრები, "ახალი გზებისათვის" მეტისმეტად "გაბეული" რომ აღმოჩნდა, იბეჭდებოდა ჰექტოგრაფულ გამოცემაში "პუბლიკაციები", რომელსაც 1953 წლამდე ოკოპენკო, შემდეგ კი არტმანი უძღვებოდა. დროთა განმავლობაში ზოგიერთმა წევრმა აღიარება მოიპოვა, ჯგუფი დაიშალა, "პუბლიკაციების" გამოცემა შეწყდა.
დიალექტური ლექსების გვერდით არტმანს ვენაში აღიარება მოუპოვა მისმა მოთხრობებმა ჰუსარებზე, რომლებიც კანტიკუნტად გამოქვეყნდა, მაგრამ თავად ავტორის მიერ ხშირად იქნა საჯაროდ წაკითხული. აქ არტმანი ბაროკოს ხანის ქრონისტის ნიღაბსაა ამოფარებული; თუკი ზემოთ მოხსენიებულ ლექსებში ბრაიტენზეეს კილოკავი სურეალიზმთანაა შეუღლებული, აქ ძირძველი ავსტრიული მოუხეშავი იუმორი გადახლართვია ფრანსუა ვიიონის ტიპის მოხეტიალე მელექსის სულისკვეთებას (სხვათა შორის, არტმანმა ვიიონის ლექსები ვენურ დიალექტზე გადათარგმნა). შედეგი არაჩვეულებრივად მრავალფეროვანია: ჰუსარების ძალზე საინტერსო სიებით დაწყებული და ბაროკოსდროინდელი არარსებული ძეხვის რეცეპტებით დამთავრებული. მკითხველს (თუ მსმენელს) აქ კვლავაც ენობრივი გადასახვანი ხიბლავს. ასე მაგალითად, რეალური ქალაქი ამსტერდამი ერთადერთი ასოს შეცვლით გადაიქცევა მითიურ ქალაქ ამსტელდამად, შაშვების საპორტო ქალაქად.[1]
რას სურს ამ ტექსტების გზით დღის სინათლეზე გამოსვლა და ჩვენამდე მოღწევა? ყველასათვის ნაცნობ უმარტივეს ადამიანურ განცდებს - სიხარულსა და ტკივილს, სიყვარულსა და სიკვდილს, შიშსა და მიუსაფრობას. როდესაც ნაცნობ და ახლობელ გრძნობებს ახალ სამოსში შემოსილს ვხვდებით, სტრესებისაგან ვთავისუფლდებით; უდიდესი შვებაა, ღიმილით შეხედო იმას, რაც თავად შეგემთხვა.
ამგვარი კოსტუმირებული სახით არტმანი გვევლინება თავგადასავალთა მაძიებელ მომღერლად, გარდასული დროიდან ჩვენთან შესახვერად გამოხმობილ ბარდად, ყველანაირი ენობრივი კომპონენტებით რომ ატარებს ექსპერიმენტებს, უთვალავი ფანდი რომ იცის და მრავალფეროვანი რეპერტუარით აჯადოებს პუბლიკას, რომელიც დარწმუნებულია, რომ უბრალოდ ერთობა.
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
[1] “Amsel” გერმაულად "შაშვს" ნიშნავს.
.jpg)
No comments:
Post a Comment