მალხაზ ხარბედია – ზაზა ბურჭულაძის ფრთები

ქართულ ლიტერატურულ ჟარგონში ახალი სიტყვა გაჩნდა, adibas-ი. მართალია სიტყვა მანამდეც არსებობდა ყოფაში, მაგრამ ახლა იგი უკვე ლიტერატურაში გაფორმდა, სულ მალე კი ალბათ მოვა დრო, როდესაც ლევან ბრეგაძე ან ჟარგონის სხვა მკვლევარები თავიანთ ნაშრომებშიც შეიტანენ ამ სიტყვას. მითუმეტეს, ავტორს უკვე აკადემიური განმარტებაც აქვს მზად, რომელიც ეპიგრაფივით უძღვის წიგნს: “ადიბასი – 1. ყალბი ადიდასი. 2. ზოგადად სუროგატი, იმიტაცია. 3. ნებისმიერი ყალბი, ფალსიფიცირებული რამ: ნივთი, საგანი, სიტუაცია, მოვლენა, და ა.შ.”.
ჩემთვის წიგნის ასეთი შესავალი ძალიან საყურადღებო იყო, რადგან, როგორც მის ნაწერებს ხშირად ვატყობდი ხოლმე, ზაზა ყოველთვის ბევრს (ზოგჯერ ზედმეტად ბევრსაც) მუშაობდა ლექსიკონებთან.
მას აქვს წიგნები, რომლებიც სავარჯიშოები უფრო გეგონება, სადაც იგი თვეების თუ წლების მანძილზე ლექსიკონებიდან ან რომელიმე ენამახვილი მთარგმნელის მარაგიდან ამოკრებილი სიტყვებითაა აწყობილი.
ზაზა თავიდანვე ძალიან ბევრს მუშაობდა ენაზე, ბევრს ეძებდა, გაუთავებლად არჩევდა სიტყვებს, შედეგად კი ხშირად სრულიად კარიკატურული და დამღლელი კონსტრუქციები გამოსდიოდა, რომელიც ერთი მხრივ ღვლარჭნილი ფსევდო-ქართული იყო, მეორე მხრივ კი, აზრის გადმოცემის ფსევდოაკადემიური, უმწიფარი მცდელობები.
მაგალითად, მისი პირველი რომანი, “სულთათანა” (2000) სავსეა ასეთი ენობრივი “სამშობიარო ტკივილებით”. ნებისმიერ გვერდზე შეგიძლიათ გადაშალოთ და ასეთ რამეებს შეხვდებით: “მახსოვრობის სკივრიდან ერთბაშად ამოაგონდა დედის მომუშტული ხელის მტევანში მოჭმუჭნილი ოფლით მონამული ზეწარი როგორ მოიმჩვარა, როგორც კი მომუშტვას დედამ თავი ანება...”, “ისედაც მბჟუტავმა შუქმა სულ მთლად ჩაქრობისკენ ქნა პირი”, “ბუნებრივ კანონზომიერებათა აშკარა უგულებელყოფისა და შეუფარავი დაცინვის თვალსაჩინო ნიმუშია ის, რასაც სპილოს ძვლის კუნძულის აბორიგენები სჩადიან თავიანთ მიცვალებულებთან”.
შემდეგი ძალიან მკვეთრი ნაბიჯი იყო “წერილი დედას” (2002), სადაც პირველ პირში გულახდილად მოთხრობილმა თითქმის რეალურმა ამბავმა ცოტათი დაჩრდილა ეს “ლინგვისტური თამაშები”, თუმცა ზაზამ აღარ განავითარა ეს მიმართულება, და მომდევნო რამდენიმე წელი მან არჩია სრული ტექსტუალობის გზით ევლო, წარმოედგინა წარმოუდგენელი, ეწერა იმის მიუხედავად, სათქმელი ჰქონდა თუ არა. ამ პერიოდში ჩამოყალიბდა ალბათ ზაზას სურვილი თუ ახირება, რომ მისი წიგნები საზრისის ქექვით, და რაღაც კონცეფციებით წაეკითხათ და სწორედ ამიტომაც მოხდა, რომ მის “მინერალურ ჯაზს” (2003) ამდენი “კომენტატორი” დაესია (თუ დაასიეს). რა თქმა უნდა, არც ზაზა იყო რობ-გრიე და არც კომენტატორები იყვნენ ბარტი-ტოდოროვი-კრისტევები, ამიტომ, როგორც ადრეც აღვნიშნე, ახალი ლიტერატურისა და ძლიერი ახალი მწერლის ასპარეზზე გამოყვანის მცდელობა უშედეგოდ დამთავრდა (უფრო სწორად ნაჩქარევი იყო). ზაზა ბურჭულაძის ანცობები, მისი ნაგროვები ლექსიკა, ჩანიშნული სახელები და დასახელებები, ხუმრობები და უხამსობები, ქადაგებები და ხულიგნობები ხშირად ისევ ვერ ეწერებოდა წიგნის საერთო ქსოვილში და ავტორის მცდელობები თავისი მკვეთრად გამოხატული, ძლიერი იდიოლექტი შეექმნა (როგორც ეს თავის დროზე მოახერხეს, ვთქვათ, ჩაკ პალანიკმა ან ვლადიმირ სოროკინმა), უშედეგოდ მთავრდებოდა.
მოკლედ, დროებით ზაზას ნაწერი დაშორდა რეალობასაც, “აუცილებლობისა და ალბათობის” უძველეს, არისტოტელესეულ პრინციპსაც, ენასაც, რომელმაც მოგვიანებით სრულიად უშედეგოდ გაიბრძოლა “სახარება ვირისაში” (2004), ხოლო Enfant terrible-ს ხვედრი, რომელიც მან ჯერ კიდევ “სიმპსონებიდან” და “წერილი დედას”-დან მოყოლებული აირჩია, სულ უფრო ბუნდოვანი, უშედეგო და უინტერესო ხდებოდა. ჯვარცმა და რომაელი ჯარისკაცები არსად ჩანდნენ, ზაზამ მოიწყინა.
გარკვეული პერიოდის მანძილზე, განსაკუთრებით რამდენიმე ტოკ-შოუში მონაწილეობისა და საზოგადოებრივი მაუწყებლის მიერ გადაღებული დოკუმენტური ფილმის პერიოდში, ბურჭულაძე გასცდა კიდეც ლიტერატურის ფარგლებს და ვიტრინაში დაიკავა ადგილი, ხოლო მისი მომდევნო მცდელობები (“ხსნადი კაფკა” (2006) და “ფონოგრამა” (2008)) მოსაცდელში სიგარეტის მოწევას უფრო დაემსგავსა.
ჰოდა, ზუსტად არ ვიცი რომელ ღერზე იყო... და ზაზამ შექმნა ახალი საუკუნის პირველი ათწლეულის დამაგვირგვინებელი, ძალზე ზუსტი, მოქნილი და დასრულებული ტექსტი, რომელიც, მისი ძველი ნაწერებისგან განსხვავებით, სრულყოფილია. ეს მისი საუკეთესო რომანია და მირჩევნია ზაზა ბურჭულაძის ნამდვილი მწერლური ბიოგრაფია “adibas”-იდან დავიწყო.
ამ რომანში ზაზა შესანიშნავად სუნთქავს, თხრობისას არ ქოშინებს, არაფერს ამეტებს, ზუსტად ამთავრებს თავებს, უფრო ლაღია, ვიდრე ადრე. მის ნაწერში მეტია სიმკვეთრე, ყოველი მისი ხუმრობა მიზანში არტყამს: უბრალოდ-უხამსი ხუმრობაც, “ზაუმნი”-უხამსი ხუმრობაც, უკბილოც და უწყინარიც.
“adibas”-ის ჟანრულ თავისებურებებზე ბევრი რამის თქმა შეიძლება, თუმცა ყველაზე ნაკლებად მასში სწორედ ლიტერატურული ჟანრები იკითხება, უფრო მეტად კი პარალიტერატურა. მაგალითად, ეს წიგნი გრაფიტივითაა, სადაც კედლებზე წარწერილ ფრაზებში მთელი ისტორიები შეგვიძლია ამოვიკითხოთ, დავინახოთ ადამიანები. გრაფიტის და სტენსილებს ახლა ყველგან შეხვდებით, ზაზას ბავშვობის პერიოდშიც ჩვეულებრივი ამბავი იყო კედლებზე უმარტივესი წარწერების გაკეთება, მაგრამ მაშინ სულ სხვა შინაარსები, სულ სხვა სურვილები იწერებოდა კედლებზე.
და რა წარწერები იყო ესენი? უმარტივესი. ესენი იყო უცხოური ფირმების დასახელებები: ადიდასი, პუმა, სონი, ჯივისი და სხვ.
ეს წიგნი სავსეა ასეთი ბრენდებით, სახელებით, დასახელებებით და
ხანდახან მგონია ხოლმე, რომ ზაზამ თავისი ერთ-ერთი ყველაზე ავტობიოგრაფიული წიგნი აღსარებით ტონალობაში კი არ დაწერა, არამედ ფრონტალური, გარეგნული, მყვირალა, ბავშვობიდან გამოყოლილი მოგონებით ააჭრელა, სადაც ყველაფერს რაღაც წარწერა ჰქონდა, ხოლო თუ არ ჰქონდა, ასვამდნენ ამ წარწერა-ნიშანს.
ერთ ჩემს უბნელ მეგობარს ბლოკნოტიც კი ჰქონდა სახლში, სადაც ეს ბრენდები ჰქონდა ჩამოწერილი, ანბანურად, რა თქმა უნდა, სახელები კორექტურებით იყო სავსე.
რომანის მთხრობელებს გართულება აქვთ დასახელებებზე, “ფირმებზე” (როგორც ჩემს ბავშვობაში იტყოდნენ) და ეს 80-იანებიდან გამოყოლილი ქალაქური სენი ზაზა ბურჭულაძის რომანის მამოძრავებელ ძალად იქცევა. ნაწარმოების ცენტრალურ თავში, რომელსაც, ისევე როგორც რომანს, “adibas” ჰქვია, მხოლოდ ბრენდებია ჩამოთვლილი. ყველა ესენი დიდუბის მეორადებშია თავმოყრილი, სადაც ციბრუტივით ტრიალებს ერთ-ერთი მთხრობელი, გაუთავებლად არჩევს ტანსაცმელს და სულხან-საბასავით ალაგებს სიტყვებს და სახელებს: Hermès, Comme des Garçons, Sophia Kokosalaki, Kenzo, Helmut Lang, Hussein Chalayan, Jeremy Scott, Blaak, Fendi და ა.შ.
ამ “ლექსიკოლოგიური” სამუშაოების პარალელურად, თბილისში ომია, რუსის ჯარი ქალაქშია შემოსული, ორმოცდამეორე დივიზიის მოტომსროლელი ბატალიონი მტკვრის მარჯვენა სანაპიროს მიუყვება, ბლოკ-საგუშაგოები პეკინის ქუჩის დასაწყისში და საზოგადოებრივ მაუწყებელთანაა გახსნილი, ბოტანიკური ბაღის ტერიტორიაზე ბომბები ცვივა, ასევე იბომბება გაგარინის მოედნისა და საბურთალოს ბაზრის მიმდებარე ტერიტორიაც.
ომი ვერაფერს ცვლის ქალაქში, გმირები ისევ ისე დადიან ზეპურთა სახინკლეებში (სახინკლეს “ლურჯი ხავერდი” ჰქვია და კედლებზე ძველი ტფილისის ხედები და დევიდ ლინჩის ფილმებიდან კადრების ფოტოები კიდია), ტკბილ კაფეებში, საკონდიტროებში, სადაც გაჩხერილზე (მოწეულზე, ნაყნოსზე, ნაყლაპზე...) შეგიძლია უზომოდ ჭამო კრუასანები ალუბლის ჯემით, ქიშმიშით, ვანილის კრემით, მარციპანით, შოკოლადით, ხაჭოთი. ვაკის საცურაო აუზი სავსეა: “ბანდიტების ქვრივები სილიკონის მკერდით, ბიზნესმენების ცოლები წელზე ცელულიტით, თესლიყლაპია ბარბი-გოგონები მზის უზარმაზარი სათვალეებით, რეივის მოყვარული გეები ჭიპში პირსინგით, დედიკოს ბიჭები ახდენილი ოცნებებით...”. აქ, ამ ქვეყანაში მამაომ თავის მრევლს სენაკში შეიძლება კარაოკეც მოატანინოს და დიდი გრძნობით იმღეროს ბრიტნი სპირსის toxic. აქ არასდროს გავიწყდება, რომ ქართულ იოგაში მხოლოდ ერთი პოზა არსებობს – მხართეძოზე წოლა.
ზაზა ბურჭულაძე ბოლო რომანში კიდევ ერთხელ გადაიხარა უელბეკისკენ (“წერილი დედას” შემდეგ), სექსი და პორნოგრაფია “ადიბას”-შიც ბლომადაა, ნაირ-ნაირი ხვრელები, გაჯგიმული გენიტალიები... თუმცა უელბეკისგან განსხვავებით, სექსს აქ ისეთი მწვავე მელანქოლია არ ახლავს თან. თუკი უელბეკი პიეროს სახით ეძლევა სექსს, ბურჭულაძის გმირები უფრო ჯგუფ Gorillaz-ის ანიმაციური პერსონაჟებივით გამოიყურებიან.
რომანში რა თქმა უნდა ინტერტექსტებსაც შეხვდებით. ერთ-ერთი ყველაზე ცხადი ციტატაა პოლონეთის პრეზიდენტის, ლეხ კაჩინსკის მოტაცების სცენა, რომელსაც თბილისის აეროპორტის გზაზე დახვდებიან, ჩემოდანში ჩასვამენ და სადღაც გააქანებენ ჩეჩნები (ბევრს შეიძლება კშიშტოფ კიშლოვსკის “სამი ფერი - წითელი”-ს ეპიზოდი გაახსენდეს).
ერთგან მთხრობელი არარსებულ ფილმს წარმოიდგენს, ეროტიკულ ვესტერნს, რომლის რეჟისორებიც ტინტო ბრასი და სერჯიო ლეონე იქნებოდნენ. ფილმში მორიკონეს მუსიკა იჟღერებდა, ბლომად ფართო პლანები იქნებოდა, რომელსაც საერთო ხედები ჩაენაცვლებოდა, შემდეგ თვალები, ბლომად ხორცები და ა.შ. როცა ამ მონაკვეთს ვკითხულობდი, მაშინ მომივიდა აზრად, რომ ზაზას ეს ბოლო, საუკეთესო რომანიც ასეთი უცნაური ნაზავია. აბა წარმოიდგინეთ, მიშელ უელბეკსა და ლაშა ბუღაძეს რომ ერთად დაეწერათ რომანი, გამოცემაზე (გნებავთ პროდუსირებაზე) კი პოპ-არტის მამას, ენდი უორჰოლს ეზრუნა. რა გამოვიდოდა? რა და “adibas”-ი.
ადრე ვხუმრობდი ხოლმე, “ერთ მშვენიერ დღეს გრეგორ ზამზამ (ზაზა ბურჭულაძის ძველი ფსევდონიმი იყო) გაიღვიძა და აღმოაჩინა, რომ საშინელ მწერლად გადაქცეულიყო”-მეთქი. ახლა კი ცოტა სხვანაირად ვიტყოდი: ხოჭომ, სახელად გრეგორ ზამზა, აღმოაჩინა, რომ ბაკანქვეშ ფრთებიც აქვს და ლაღად ფრენა შეუძლია.

პირველად გამოქვეყნდა რადიო თავისუფლების ვებსაიტზე
tavisupleba.org