ჯონ აპდაიკი

რელიგია და ლიტერატურა


ინგლისურიდან თარგმნა თეონა თომაშვილმა


რელიგიაში იმას ვგულისხმობ, რაც კაცობრიობამ ზებუნებრივად მიიჩნია. რელიგიასა და ლიტერატურას შორის კავშირი ძალიან ძველია. ხარჯთაღმრიცხველებმა დამწერლობა შექმნეს, ნავაჭრი საქონელი რომ აღენუსხათ, მაგრამ მალე ამას სასულიერო პირებმაც მიჰყვეს ხელი. ძველი წელთაღრიცხვის დაახლოებით 3100 წელს ჩნდება უძველესი დამწერლობის ენა – შუმერული – ადმინისტრაციული საქმიანი ტექსტებისა და სასკოლო სავარჯიშოების სახით. თუმცა, უფრო ადრეულია ღმერთებისა და მეფეთა ჩამონათვალი. ქრისტეშობამდე მეორე ათასწლეულიდან მოყოლებული შუმერული ტექსტები მოიცავს ვრცელ რელიგიურ ლიტერატურას, რომელიც გვხვდება ძველ აღთქმაშიც. ესენია, გადმოცემები სამყაროს შექმნის შესახებ, თქმულებანი უძველეს მეფეებზე, გოდება, საგალობლები და იგავები. მსოფლიო ლიტერატურის უძველესი ქმნილება „გილგამეშიანი“ სწორედ შუმერული ეპოსი გახლავთ. შუმერულ გადმოცემათა მიხედვით, გილგამეში იყო ურუქის ქალაქსახელმწიფოს უძველესი მეფე, ვინც ამ ქალაქის საარაკო გალავანი ააშენა. არამარტო შუმერების, არამედ ასირიელთა და ბაბილონელთათვისაც, რომელთაც შეითვისეს შუმერული ცივილიზაცია, გილგამეში იყო მეფე-გმირი და ღმერთი. მას თაყვანს სცემდნენ, როგორც ქვესკნელის ღვთაებას. შუმერების მიცვალებულთა აკლდამებში აღმოჩენილია მისი გამოსახულების მსგავსი ფიგურები. არსებობდა მისი ამბის რამდენიმე ვერსია. თუმცა, ზოგიერთი ფრაგმენტი ძვ. წ. აღ-ის მესამე ათასწლეულს ეკუთვნის, შთამომავლობას ძირითადად შემორჩა ძვ. წ. აღ-ის მეშვიდე საუკუნით დათარიღებული თორმეტი დამტვრეული დაფა ტექსტით, რომელიც აქადურ ენაზეა შესრულებული. ეს ამბავი, აქცენტირებული ადამიანურ სიყვარულსა და სიკვდილის შიშზე, გასაოცრად თანამედროვე და მარადიულია. ის თანმიმდევრულად მოიცავს: ველური მამაკაცი ენქიდუს ცდუნებას როსკიპი დიაცი შამხათის მიერ; ძლიერ მეგობრულ სიყვარულს, რომელიც აღმოცენდება მეფე გილგამეშსა და ენქიდუს შორის ორთაბრძოლის შემდეგ, სადაც გილგამეში იმარჯვებს; მათ მოგზაურობას ტყის ურჩხულ ხუმბაბას გასანადგურებლად; სიყვარულის ქალღმერთ იშთარის ტრფობის უარყოფას გილგამეშის მიერ; ენქიდუს სიკვდილს; გილგამეშის უნუგეშო გლოვასა და მის მოგზაურობას უთანაფიშთის სანახავად, ვინც ერთადერთი გადაურჩა ცოცხალი ბაბილონის წარღვნას. იგი გილგამეშს გაანდობს, როგორ აირიდოს სიკვდილი ჯადოსნური ბალახის შემწეობით, რომელიც მას გველმა მოსტაცა. ბაბილონური დაფები მთავრდება ენქიდუს საზარელი ცნობით ქვესკნელის თაობაზე. მოთხრობა ბევრწილად ბუნდოვანია და დანაწევრებული. მასში ძველი მწერლობის რამდენიმე მახასიათებელი შეინიშნება: 1) ეს არის ზღაპრული ელემენტები გულუბრყვილო კოსმოლოგიიდან, რომელმაც ქვეყანა სულებითა და ღვთიური ემისრებით დაასახლა; 2) გმირის ბუნდოვანი არსი, რომელიც არის მეფე, მაგრამ ვერ აღწევს ჭეშმარიტ ღვთაებრივ სიმაღლეს; 3) მეტაფიზიკური ბუნება გმირისა, რომელიც ძიებისას სასტიკ და ულმობელ სამყაროს აღმოაჩენს. მისი ხვედრია მწვავე ტკივილი „ორი-მესამედით ღმერთად, ერთი-მესამედით კაცად, მეფედ“ ყოფნისა. შეიძლება განვაზოგადოთ, რომ გმირი მოკვდავია იმ გზაზე, რომელსაც იგი გაღმერთებამდე მიჰყaვს. ამ მოთხრობის საზღვრებს მიღმა, შუმერულ რელიგიაში გილგამეში ღმერთი გახდა, ხოლო მოთხრობის ფარგლებში იგი განიცდის ორჭოფობას, შიშსა და დაბნეულობას. იგი ადამიანის მოკვდავობის საშინელი საიდუმლოს ამოხსნას ცდილობს. მისი ენითგამოუთქმელი ტანჯვა და ტკივილი ჩვენს თანაგრძნობას იწვევს, მაგრამ მკითხველისა და გადამწერთათვის, რომელთაც ეს ამბავი ჩვენ წერილობითი სახით გადმოგვცეს, გილგამეშის მნიშვნელობა გამომდინარეობდა მისი ლეგენდარული მეფობიდან, მისი ღვთიური წინაპრებიდან (გილგამეშის მამა მოკვდავი ადამიანი იყო, მაგრამ დედა გახლდათ ღმერთქალი ნინსუნა) და მისი ზეადამიანური ბუნებიდან. მეფეთა ბედი უმთავრესად უკავშირდება მგოსანს, რადგანაც ძველი საზოგადოებრივი რწმუნების მიხედვით, მეფის კეთილდღეობა განსაზღვრავს სახელმწიფოს კეთილდღეობას. მონარქის ჯანმრთელობა ჩვენი საკუთარიცაა. რიგ საზოგადოებებში, რომელთაც ანთროპოლოგია შეისწავლის, წლების სვლასთან ერთად, მეფე უნდა მოკვდეს, ასე რომ, სამყარო კვლავ განახლდება. ავადმყოფმა მეფემ უმჯობესია სიცოცხლე შეწყვიტოს, ვიდრე
მოწამლოს ამ სენით თავისი სამეფო. ასეთი მაგიური აზროვნების კვალი შემორჩენილია ბრიტანული საზოგადოების დამოკიდებულებაში საკუთარ ხელისუფლებასთან, განსაკუთრებით საეჭვო რეპუტაციის მქონე პრინც ჩარლზთან. ასევე ამერიკული საზოგადოების მიერ პრეზიდენტ რუზველტისა და პრეზიდენტ კენედის ხასიათის სისუსტის დაფარვაში. მეფეთა ამბები, თუნდაც ქრონოლოგიურად ჩამოთვლილი მათი სახელები, ძალზედ არსებითი ინფორმაციის წყაროა დღევანდელობისათვის. ლიტერატურა კი, თავისი პირვანდელი ზეპირგადმოცემებით, მკითხველს აცნობს მათ ერთობლივ ისტორიას. ჩვენთვის საინტერესოა, რითი გახდა გილგამეში თავისი დროის გმირებს შორის ყველაზე პოპულარული. ჩვენამდე შემორჩენილი მწერლობა ამ ამოცანის ამოხსნის გასაღებს გვაძლევს. გილგამეშმა ქალაქ ურუქის დასაცავი გალავანი ააშენა და ცდილობდა მოკვდავობის პრობლემის გადაჭრას, თუმცა მან ვერ შეძლო უკვდავების ბალახის დაბრუნება. მისი მცდელობა საზოგადოდ მაინც სარგებლობის მომტანი იყო. ისევე, როგორც საუკუნეთა შემდგომ წამებულმა ებრაელთა მეფემ, მანაც თავი გაწირა კაცობრიობის გულისათვის. შემორჩენილ ფრაგმენტებში გილგამეში რამდენჯერმე თავს არიდებს ქალის ტრფობას. მის ცდუნებას ცდილობენ იშთარი და სიდური. იგი მტკიცედ იცავდა მამაკაცური მეგობრობის იდეალს, პატრიარქალურ სიწმინდეს. და ამას უპირისპირებდა ძველ მატრიარქალურ წყობილებას. მან დააწესა, რომ მეომარი აუცილებლად უნდა მოშორებოდა აღმზრდელ დედას და შეერთებოდა მამის მეომრულ ცხოვრებას. ჩვენი შეხედულებით, გილგამეში იკვეთება, როგორც ბუნების წინააღმდეგ ამბოხებული და ზებუნებრივის მაძიებელი ადამიანი. პლანეტაზე ცივილიზაციების გაჩენამ გამოიწვია რელიგიური ხასიათის მწერლობის გავრცელება. ეგვიპტური „მკვდართა წიგნი“, სადაც გაერთიანებულია გარდაცვლილთათვის საჭირო შელოცვები და წესები საიქიოს გზაზე, შეიცავს „გილგამეშიანის“ ადრეულ ეპიზოდთა დროინდელ მონაკვეთებს. ვისაც ნილოსზე უმოგზაურია, იცის, რომ ღვთაებებისადმი მიძღვნილი ნახატები და წარწერები ყველა აკლდამაში, სამგლოვიარო ქვასა და ტაძრის კედლებზეა გამოხატული. მიუხედავად ამისა, მხოლოდ რამდენიმე დასრულებული მითიური ამბავი ამოიკითხება ამ ეგვიპტური სარიტუალო ტექსტებიდან და ლექსებიდან. ბერძენი ისტორიკოსი პლუტარქეა წყარო ისიდასა და ოსირისის ცნობილი ლეგენდისა. ინდოეთში სანსკრიტული მწერლობა იწყება ძვ. წ. აღ-ის დაახლოებით 1 500 წელს „ვედებით“ – ეს გახლავთ დამპყრობელი არიელი ხალხის ღმერთთა ქება, რომელსაც აღავლენდნენ რელიგიურ რიტუალთა დროს. რადგანაც მომდევნო ათასწლეულში სანსკრიტი პირწმინდად სალიტერატურო ენა გახდა, რომელზეც განათლებული ელიტა საუბრობდა, შეიქმნა ორი უზარმაზარი ეროვნული ეპოსი „მაჰაბჰარატა“ და „რამაიანა“. ეს ვრცელი ცნობები დინასტიური ბრძოლების შესახებ უხვად შეიცავს ფანტასტიკურ და რელიგიურ ელემენტებს. „რამაიანას“ მოძმე გმირები ერთობლივად ქმნიან ინდუსური ღვთაების ვიშნუს მეშვიდე ავატარას (ღვთაების რეალურ განსხეულებას). „მაჰაბჰარატა“ კი შეიცავს მსოფლიოს ერთ-ერთ ყველაზე დიდ რელიგიურ ტექსტს, „ბჰაგავატგიტა“ (ღმერთის სიმღერა), რომელსაც ბრძოლის წინ ქადაგებს ვიშნუს ღვთაებრივი განსახიერება – კრიშნა. ჩინეთში ჩინი თარიღდება ძვ. წ. აღ-ის მეთორმეტე საუკუნით, ხოლო ლაო-ძის შეგონებანი და კონფუცის „საუბრები და მსჯელობანი“ ძვ. წ. აღ-ის VI საუკუნეს მიეკუთვნება. დიდი განსჯა არა სჭირდება, რომ თითოეული კულტურის უძველეს მწერლობას წარმოადგენს ძირითადად გადმოცემები სამყაროს შექმნის შესახებ, ღმერთების ქება, ლიტურგიკული დოგმები, შელოცვები და თეოსოფიური სიბრძნის ნარკვევები. ჰომეროსის ორ უდიდეს ეპოსში „ილიადასა“ და „ოდისეაში“, რომლებიც დასავლური ჰუმანიზმის პირველწყაროს წარმოადგენენ, სრულიად აშკარად შეიმჩნევა ზებუნებრივი შემადგენელი ის მოვლენები, რომლებზეც შეიქმნა ლეგენდები ტროას ომის შესახებ, ძვ. წ. აღ-ის დაახლოებით 1200 წელს რომ მოხდა. ხოლო ჰომეროსის მონათხრობი 4-5 საუკუნით გვიან შეიქმნა. ჰომეროსს საქმე ჰქონდა იმ სამყაროსთან, რომელიც მისთვის არქაული იყო. მისი დამოკიდებულება ღმერთებისადმი ზოგჯერ ძალზე უდარდელია და ამიტომაც რენესანსის კრიტიკოსებმა რომაელ ვირგილიუსთან შედარებისას იგი უტიფრად შერაცხეს. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ტროას ომი ის მოვლენაა, რომელიც ზეცაში იყო გადაწყვეტილი. განხეთქილების ქალღმერთი ერიდა არ მიიწვიეს მეფე პელევსისა და ზღვის ღმერთქალ თეტიდას ქორწილზე, ამიტომ მან შური იძია: მოზეიმე ხალხში ჩააგდო ოქროს ვაშლი წარწერით – „ყველაზე მშვენიერს“. ჰერას, აფროდიტეს და ათენას – სამივეს სურდა ეს ჯილდო და ამიტომ ზევსს სთხოვეს გადაეწყვიტა. მან პასუხისმგებლობა გადააბარა მოკვდავ ადამიანს – პარისს – პრიამოსის ვაჟსა და ტროას მეფეს. პარისმა კი ეს ჯილდო აფროდიტეს გადასცა იმ პირობით, რომ მას ქვეყნის ყველაზე ლამაზ ქალს შერთავდა ცოლად. ეს კი იყო ელენე, სპარტის მეფის – მენელაოსის – მეუღლე. პარისი მენელაოსის სასახლეში სტუმრობისას ელენეს დაითანხმებს მასთან ერთად გაქცევაზე. მენელაოსი და მისი ძმა – მიკენის მეფე აგამემნონი – მოამზადებენ ბერძენთა თავდასხმას ელენეს დასაბრუნებლად და ტროას ომიც იწყება. ფლოტის შეტევა შეყოვნდება ქალღვთაების მორიგი შეურაცხყოფის გამო: აგამემნონმა არტემიდას წმინდა ირემი მოკლა. ქალღმერთი შეაკავებს ზურგის ქარს და შავ ჭირს გაავრცელებს შეჩერებულ ჯარში, ვიდრე აგამემნონი მას საკუთარ ქალიშვილს – იფიგენიას – შესწირავდეს. ომის შემდგომ ბედ-იღბალზე გავლენასაც ღმერთების სიმპათია ახდენს; ზღვის ღმერთი პოსეიდონი და შეურაცხყოფილი ქალღმერთები ჰერა და ათენა ბერძნებს ეხმარებიან; ხოლო აფროდიტე და მისი სატრფო – ომის ღმერთი არესი – ტროელებს უმართავენ ხელს. ზევსი და აპოლონი ნეიტრალურ პოზიციაზე დგანან. ჰომეროსი თავის მკითხველს მიანდობს ამ თეოლოგიური კონტექსტის გაცნობას. „ილიადა“ იმ ამბით იწყება, თუ როგორ შეურაცხყო აგამემნონმა ღმერთი აპოლონი. ომის შემდგომ მისი ნადავლი აღმოჩნდა აპოლონის ქურუმის ქრიზეს ქალიშვილი. ამ მშვენიერი ტყვე-ქალის დათმობის შემდეგ აგამემნონი დაატყვევებს ბრისეიდას, რომელიც აქილევსის კუთვნილება იყო. განრისხებული აქილევსი ომს გამოეთიშება და საკუთარ კარავში განმარტოვდება. აქილევსის რისხვა და მისი ფინალური ტრიუმფალური შეერთება ბერძენთა ჯარებში გამოიწვევს ჰექტორის, პრიამოსის მეფის ვაჟისა და ტროელთა წინამძღოლის სიკვდილს. აქ იკვრება იმ მოქმედებათა წრე, 40 დღეს რომ მიმდინარეობდა და რომელიც არის საგა ბრინჯაოს ხანის ომისა. „ილიადა“ იმით მთავრდება, რომ ღმერთკაცი აქილევსი (პელევსისა და თეტიდას ვაჟი) საკუთარ ღირსებას აღიდგენს, შეისმენს პრიამოსის ვედრებას, ღირსეულად დაკრძალოს შვილის ცხედარი, და უბრუნებს მას ჰექტორის გვამს. აქილევსი საკუთარ მამასავით მიმართავს მოხუცებულ პრიამოსს:

ნუ განმარისხებ, თვითონ ვიცი, დიდიხანია
მმართებს ჰექტორის დაბრუნება.
ზევსის სურვილი
მაცნობა დედამ, ზღვის მოხუცი მეფის ასულმა.
ვერ დამიმალავ მე, პრიამოს, ღვთაების ნებამ
შენც აქაველთა ხომალდებთან რომ მოგიყვანა.

„ოდისეაში“ უფრო საგრძნობია რელიგიური ზეგავლენა. ოდისევსი მოგზაურობს ხმელთაშუაზღვისპირეთში, რომელიც დასახლებულია ღმერთებითა და ღვთიური ქმნილებებით: სცილა, ქარიბდა, ეოლოსი, პოლიფემოსი, კალიფსო და ცირცე – მათ ყველას ღვთიური წარმოშობა და უფლებანი აქვთ. ეოლოსი ქარების მბრძანებელია, ცირცე
გრძნეულია – რომელიც ადამიანებს ღორებად აქცევს და ოდისევსს გააგზავნის ჰადესში, ქვესკნელში, სადაც იგი გარდაცვლილთა აჩრდილებს შეხვდება, მათ შორის, საკუთარ დედასა და ტროას ალყის დროს დაღუპულ თანამებრძოლებს. ზღვის ღმერთის, პოსეიდონის მტრული განწყობა აყოვნებს ოდისევსის შინ დაბრუნებას, რაც მხოლოდ მისი მფარველი ქალღმერთი ათენას დახმარებით მოხდება. როდესაც ათწლიანი მტანჯველი მოგზაურობის შემდეგ იგი ბოლოსდაბოლოს დაბრუნდება მშობლიურ ითაკაში, ათენა მას ახალგაზრდა მწყემსის სახით შეხვდება. როდესაც მოისმენს ოდისევსის ცრუ მონათხრობს, თუ როგორ მოაღწია მან ამ ნაპირებამდე, ქალღმერთი სხივისმფრქვეველი ქალის გამოსახულებას მიიღებს, დაუყვავებს და ეტყვის:

ყოველთვის ასე შემპარავი, ცბიერი იყავ,
შენებრ მოქცევა ღმერთისთვისაც ძნელია მეტად.
შე ოინბაზო, ტყუილებით გაუმაძღარო,
ცბიერებაზე ხელს არ იღებ მშობელ მხარეშიც…
…ერთი მოკვდავი ვერ გაჯობებს სიტყვით თუ საქმით,
და მეც ვერავინ მომიდგება უკვდავ ღმერთთაგან
ჭკუით და ხერხით. ნუთუ ვერ მცნობ ათენ პალადას?

ასეთი სათუთი მოპყრობა და ხალისიანი გარიგება სიყვარულს ბადებს ქალღმერთსა და მის რჩეულ მოკვდავ ადამიანს შორის. ათენა ნაწარმოებში სხვადასხვა სახეს იღებს, ოდისევსს გაურკვევლობის ბინდში ახვევს, გამოცდას უწყობს მის მეუღლე პენელოპეს, მისი მთხოვნელების სისხლს ღვრის და ბოლოს ოდისევსს თავის საქორწინო სარეცელს უბრუნებს. მიუხედავად იმისა, რომ ოდისევსს ყველა მეზღვაური დაეღუპა მოგზაურობისას და მისი დაბრუნების შემდეგ საშინელი ხოცვა-ჟლეტა მოხდა, „ოდისეა“ საბოლოოდ კომედიაა, სადაც ნაჩვენებია, თუ როგორ შეიძლება გაიმარჯვოს ყველანაირ განსაცდელზე მამაცმა და ჭკვიანმა ადამიანმა, რომელსაც ღვთიური მფარველი ჰყავს. სამოქალაქო და საოჯახო წესრიგი აღდგენილია. „ოდისეას“ ღმერთებისა და ადამიანების ერთობლივი სამყარო კეთილი ოცნებაა, სადაც ბუნების მკაცრი იმპერატივი და ადამიანთა მისწრაფებანი თანხმობას აღწევენ. ბუნების ძალებს, რომელთა პირისპირაც ჩვენ უსუსურნი და უნუგეშონი ვართ, აქ ღმერთები განასახიერებენ. ბუნება აქ ზებუნებრივის სამოქმედო არეა. ამ არეში მოხვედრილი „ოდისეას“ გმირი, არამარტო გილგამეშის ხანმოკლე გამარჯვებებს აღწევს, არამედ პირადი ბედნიერების საფუძველსაც მოიპოვებს. ძვ. წ. აღ-ის V ს-ის სამი უდიდესი ბერძენი დრამატურგი – ესქილე, სოფოკლე და ევრიპიდე – ერთად ადევნებდნენ თვალს ღმერთების რეალურობის დაკნინებას. ბერძნული დრამა თავდაპირველად შეიქმნა, როგორც რიტუალი, მიძღვნილი ღვინისა და მხიარულების ღვთაება დიონისესადმი. ღარიბთა ღმერთი მათ ანუგეშებდა მძვინვარე და გაშმაგებული რიტუალებით. ღმერთისადმი მიძღვნილი დღესასწაულის ნაწილი იყო დითირამბები – არათანაბარი და ამაღლებული საგალობლები, რომელთაც ასრულებდა გუნდი და ასევე იმპროვიზაციები გუნდის სოლისტის შესრულებით. არისტოტელეს შეფასებით, ესქილემ შემოიყვანა მეორე მსახიობი და, მაშასადამე, შექმნა დრამა. მისი დრამები აგებულებით მარტივია, სადაც ქოროს როლი ჯერ კიდევ მნიშვნელოვანია და მოქმედება ისევ ახლოსაა თეოლოგიურ პოლემიკასთან. „მიჯაჭვული პრომეთე“, მაგალითად, გვიხატავს ტიტანის მარადიულ ტანჯვას, რომელმაც ზევსის წინააღმდეგობის მიუხედავად, კაცობრიობას ცეცხლი მოუტანა. ამის გამო დასასჯელად მიჯაჭვულია კავკასიონის ქედზე, სადაც არწივები ღვიძლს უკორტნიან. ეს ზევსი ჰომეროსის მწყალობელი ზევსი აღარაა, იგი სასტიკი ტირანია. პრომეთეს მიმართავენ:

ხშირი გოდებით, საყვედურით სულ უსარგებლოდ
შესძრავ გარემოს. ურყევია ნება ზევსისა
ნიადაგ მოსდგამს სისასტიკე ახალ მბრძანებელს.

მიუხედავად ამისა, თვითონ ზევსია ბედის გამგებელი და პრომეთე თავის საბოლოო გათავისუფლებას წინასწარ ჭვრეტს. სამყაროში, სადაც მმართველი ერთი შეხედვით ულმობელი და თვითნება ღმერთია, სამართლიანობის საკითხი გავლენას ახდენს აგამემნონის ოჯახის ლეგენდარულ ეპიზოდზე. ტროას ომიდან დაბრუნებული აგამემნონი საკუთარმა ცოლმა კლიტემნესტრამ და მისმა სატრფომ ეგისთემ მოღალატურად მოკლეს. ამ თემაზე დრამები შექმნეს სოფოკლემ, ევრიპიდემ და ესქილემ ტრილოგიაში „ორესტეა“. ტრილოგიაში აგამემნონის ვაჟი ორესტე დევნილობიდან ბრუნდება, თავისი დის ელექტრას წაქეზებით შურს იძიებს მამის მკვლელობისათვის და საკუთარ დედასა და მის სატრფოს კლავს. მაგრამ დედის მკვლელობა საზარელი დანაშაულია და წარსულთან დაკავშირებული ბოროტებათა რიგი შეუძლებელს ხდის მარტივი ზნეობრივი განაჩენის გამოტანას. კლიტემნესტრას თავის დასაცავად მოჰყავს ის არგუმენტი, რომ აგამემნონმა მათი ქალიშვილი იფიგენია გასწირა ტროას ლაშქრობის დასახმარებლად და შინ მოიყვანა თავისი ხასა კასანდრა – პრიამოსის ქალიშვილი. ეგისთე თავის გასამართლებლად იხსენებს საკუთარი მამის თიესტეს საზარელ მკვლელობას მისივე ძმის ატრევსის მიერ, ვინც მას მისი დახოცილი ვაჟების ხორცი აჭამა. აგამემნონი და მენელაოსი კი ატრევსის შვილები არიან, მათი სამეფო სახლი დაწყევლილია. კასანდრა ამბობს:

ღვთისმგმობელა ადგილია ეს სრა-პალატი,
მოწმე მკვლელობის და ჯალათობის
განესტილია იატაკი მოყვასის სისხლით.

ამ ტანჯვისა და სისასტიკის შეფასებისას ესქილეს ქორო სანუგეშოდ აცხადებს:

უფალი ტანჯვას და რუდუნებას
მოუვლენს მოკვდავთ, რომ აზიაროს
ამრიგად სიბრძნეს და სათნოებას.


ტრილოგია მთლიანობაში ამ პრობლემას რწმენით გადაჭრის, რადგანაც ათენა არწმუნებს ფურიებს, რომ შეწყვიტონ დამნაშავე ორესტეს დევნა და სანაცვლოდ მიიღონ ტაძრები და თაყვანისცემა ათენში. ამრიგად, რელიგიურ სისტემაში გაერთიანდებიან ღმერთებს შორის ყველაზე შავ-ბნელი ძალები. ათენა ფურიებს მიმართავს:

ყოველ პალატში დაიგულეთ კვერთხი და ტახტი,
გეთაყვანებათ მოკრძალებით დაბა-ქალაქნი.

აკრძალვისა და შურისგების მორალის სისხლიანი ქმედებანი სარისკო გარიგებას აღწევენ მოქალაქეობრივ აზროვნებასთან. სოფოკლემ, რომელიც ესქილეზე 30 წლით ახალგაზრდა მაინც იყო, დრამაში შემოიყვანა მესამე მსახიობი და ქოროს როლის შემცირებით ხასიათებს შორის ურთიერთმოქმედების არე გააფართოვა. გმირული ეპოსის გადმოცემების გაცოცხლებით მან აღადგინა ზებუნებრივი ჩარჩო, სადაც კვლავ ჩანს რწმენა. მისი ანტიგონე ასკვნის:

სიბრძნეა, ყველაფერს რომ აღემატება,
არავის უღირსად არ უნდა მოვექცეთ
დიდებულ ღმერთთაგან.

მართლაც, სამ უდიდეს ბერძენ დრამატურგს შორის, ის გვიქმნის ყველაზე ნათელ წარმოდგენას ბერძნული რელიგიის შესახებ – გვიხატავს მის ნესტიან და პირქუშ მღვიმეებს, დანგრეულ ტაძრებს, სისხლიან მსხვერპლშეწირვებს, წინასწარმეტყველებებს, სიწმინდის არსსა და ბიწიერების სიძულვილს, ღვინის შეწირვის რიტუალებს, მის შიშისმომგვრელ წმინდა ადგილებს. სოფოკლეს შემოქმედებაში ღმერთების გამოჩენას თან სდევს სასტიკი ბრალდებები. „ფილოქტეტეს“ მთავარი გმირი სვამს კითხვას:

რაღა უნდა ვთქვა, ვით ვადიდო ჩვენი
ღმერთები? მე მათ ვადიდებ…
მაგრამ ვხედავ: ავია ღმერთი!

„ტრაქინელი ქალები“ შემდეგნაირად მთავრდება:

ხედავ რა ცოტა თანალმობა გამოხატეს
ღმერთებმა ყველაფერში რაც მოხდა: მათ,
ვისაც მამებს ვუწოდებთ, ვინც გვშობეს,
შეუძლიათ უყურონ ამგვარ ტანჯვას…
შენ ნახე საშინელი სიკვდილი
და აგონიები, მრავალი და უცხო, და
არაფერი მომხდარა ზევსის გარეშე.

სოფოკლე არ კიცხავს ღვთიურ მართლმსაჯულებას. მის ორ ბოლო დრამაში – „ფილოქტეტე“ და „ოიდიპოსი კოლონოსში“ – ნაჩვენებია დაწყევლილი დევნილების გათავისუფლება და ღვთის კარგისმომასწავებელი განგება. ორესტეს ამბის მისეული ვერსია „ელექტრა“ მიდის ულმობელ დასასრულამდე და მისი მთავარი გმირი შეიცნობს, რომ „არის ჟამი, როცა თვით სამართალს მოაქვს ვნება“.** არც ორესტეს და არც ელექტრას სხვა ფიქრი და შენიშვნა არ გააჩნიათ; ისინი აიძულებენ ეგისთეს სახეში შეხედოს თავის მოკლულ სატრფოს. მას ორესტე აძევებს და ეუბნება:

უნდა ვიზრუნო, რომ სიკვდილი
მწარე იყოს შენთვის. სამართალი უნდა შეეხოს
ყველას ვინც კანონის ქვეშ მოქმედებს –
სასიკვდილო განაჩენი. და ამით ნაკლები
არამზადები გვეყოლება.

ქორო აქ ჩნდება და აცხადებს, რომ დღევანდელი დღის ნამოქმედარით ატრევსის სახლმა თავისუფლებას მიაღწია. თუ სოფოკლე ადამიანური გმირობის აუცილებელ დამხმარე ძალად ღვთიურ სამყაროს ირჩევს, მასზე 10 წლით ახალგაზრდა ევრიპიდე რელიგიას წარმოგვიდგენს, როგორც კოშმარს. მის 19 ტრაგიკულ დრამაში, ძველი ლეგენდებიდან აღებული ბარბაროსული ძალადობები უფრო მკაფიოდაა წარმოჩენილი ადამიანური ფსიქოლოგიის ფონზე და ისეთი სიღრმითაა დახატული, რომ მარადიულად თანამედროვე რჩება. მის ორ საუკეთესო დრამაში „იპოლიტოსი“ და „ბაკხიქალები“ ნაჩვენებია, თუ როგორ დასაჯეს აფროდიტემ და დიონისემ ორი მოკვდავი – იპოლიტოსი და პენთევსი, რადგანაც მათ ღმერთებს თაყვანი არ სცეს. მომაკვდავი იპოლიტოსი ამბობს: ”ეჰ, ნეტავ ადამიანები ღმერთების წყევლა იყვნენ.** ქორო დასტირის რწმენის დაკარგვას, რომელიც გამოიწვია:

ღმერთების შეუძვრელმა გულებმა.
ღმერთის ზრუნვა ჩვენზე დიადი რამ იქნებოდა
კაცს რომ გულით სჯეროდეს:
დარდის ტვირთს აიცილებდა ამით.
ასე რომ საიდუმლო იმედი მაქვს
იმის, ღმერთის, ბრძენისა ვინც გეგმავს;
მაგრამ ჩემი იმედები ბუნდოვანდება როცა
ვხედავ კაცის საქმეებს
და მის ბედისწერას.

რელიგიური იმპულსი გესლიანად არის განმარტებული:

ცხოვრება კაცობრიობისა ტანჯვაა:
ვერ ჰპოვებს მოსვენებას, ვერც სამოთხეს
ტანჯვის გამო.
მაგრამ მაინც რაღაც ძვირფასს ცხოვრების
სიბნელე მალავს და ნისლი ბურავს;
ჩვენ ვართ უიღბლო შეყვარებულნი იმისა
რაც კაშკაშებს ქვესკნელში.

ევრიპიდეს დრამაში გაღმერთებული ფურიების ადგილი იდუმალმა დემონებმა დაიკავეს. რადგანაც ბერძნულ რელიგიაში ღმერთები ბუნების ძალებს განასახიერებენ, ისინი პასუხისმგებელნი არიან ამ ძალთა სისასტიკის გამო. ათენასა და ოდისევსს შორის გარიგებას სხვა მსგავსება არ მოეძებნება, რადგანაც უმეტეს შემთხვევაში ღმერთები ჩვენ გვანადგურებენ. დრამებში „ელექტრა“ და „ორესტე“ ევრიპიდე მგზნებარედ მოგვითხრობს შურისმაძიებლური მკვლელობის ამბავს, რომელსაც დაჟინებით მოითხოვდნენ აპოლონი და გარყვნილი მამინაცვლის ტყვეობაში მყოფი პრინცესა. საკუთარი დედის მკვლელობის შემდეგ გამოფხიზლებული ორესტე აპოლონს ადანაშაულებს მომხდარ ტრაგედიაში. როდესაც მენელაოსი კითხულობს, რატომ არ დაგეხმარა აპოლონი განსაცდელის ჟამსო, ორესტე ღვთისგმობით მიუგებს:

ჰო, ინებებს. როცა ამის დრო დადგება.
ღმერთები ნელნი არიან ბუნებით.

მთლიანად დიადი „ტროას საკითხი“ პაროდიას ემსგავსება მიწიერ ნერვულ აშლილობასთან კავშირში. მენელაოსსა და ელენეს ეგოისტური და აუღელვებელი განწყობა აქვთ, როცა აცნობიერებენ რამდენი სიცოცხლე იმსხვერპლეს. ის შურისმგებლური მკვლელობებით სავსე ციხე-სიმაგრე, რომელიც გადაეცა ტანჯულ ორესტეს ატრევსისაგან და ატრევსს კი თავისი პაპის – ტანტალოსისაგან, კარგავს თავის ბარბაროსულ მნიშვნელობას იმ ანაქრონული განცხადების შემდეგ, რომ სამართალი არსებობს:

სამართლიანი აქტი, არა მკვლელობა
აი, რა უნდა მომხდარიყო.

მოურიდებელი ავტორი ყველა სახის საზარელ ინტერპრეტაციას ახდენს. პირველად ბერძნული დრამის განვითარების გზაზე ჩვენ დრამატურგის პიროვნების შეცნობა შეგვიძლია, რომელიც უდარდელია კონსტრუქციაში და სენსაციურია შედეგებში. ევრიპიდეს აღარ ესაჭიროებოდა ღმერთები, როგორც ზნეობრივი გზის მაჩვენებლები და მათ თეატრალური გამოყენება მოუძებნა. ძალიან ხშირად გამოიყენება „deus eqs maxina“ (ღვთიური მექანიზმი), სადაც ღმერთი უბრალო მანქანაა, რომელმაც გადაუჭრელი სიუჟეტი უნდა დაასრულოს. მის ორ დრამაში „ელენე“ და „იფიგენია ტავრიდელი“ ტროას ტრაგედიის მთავარი მოქმედი გმირები ტოვებენ ძველ როლებს და ახლად გამოგონილი ჟანრის – რომანტიკული კომედიის მონაწილენი ხდებიან. ევრიპიდე აღწევს იმ თავისუფლებას, რაც თანამედროვე ავტორებისთვისაა ნიშანდობლივი, რადგანაც მან გზა გაუხსნა პირწმინდად ადამიანურ ბუნებას და ძველი რელიგიურ-ალეგორიული გამოხატულებანი კერძო ბოროტებამდე ჩამოაქვეითა. უღმერთებოდ პიროვნების თავგადასავალს რა მნიშვნელობა და რა მიმართულება უნდა ჰქონდეს? ევრიპიდეს მერყევი, მოჯადოებული, სასტიკი და მძვინვარე ორესტე აღარ არის გმირი ძველი გაგებით, აღარ არის მეფე გაღმერთებისაკენ მიმავალ გზაზე. ადამიანთა ქმედებებში აღარ არის ზეაღმართული ისარი, მხოლოდ ჰორიზონტალური ისრებია მოყვარულებსა და მოძულეებს შორის, მეგობრებსა და მეტოქეებს შორის, მონადირესა და ნანადირევს შორის. ორესტე ბევრ სხვადასხვა თვისებას ამჟღავნებს, მაგრამ არა თავისი ძველი პროტოტიპის დიდებულებას, ღვთისგან ბოძებულს. „ელექტრაში“ იგი განმარტავს:

ეჰ,
სიკეთეს ვეძებთ დედამიწაზე და ვერ ვცნობთ
როცა ვნახულობთ, ამიტომაა საკაცობრიო
მემკვიდრეობა ძაღლური…
როგორ გაარჩიოს კაცმა კაცი, რა გამოცდა
მოუწყოს?

რელიგიამ დაბადა ბერძნული მწერლობა და მის წიაღშივე გაქრა. ახლა უკვე ქრისტიანულ და ისლამურ ხმელთაშუაზღვისპირეთის რეგიონებში, სადაც ზევსი (იგივე იუპიტერი) და სხვა ღმერთები ორი ათასწლეულის მანძილზე მხიარულ დღესასწაულთა და მგზნებარე ლოცვის ობიექტები იყვნენ, ტაძრები ცარიელ ნანგრევებად იქცა. ღმერთები და გმირები მხოლოდ ლიტერატურაში ცოცხლობენ, სადაც შთაგონების წყარო ხდებიან სხვადასხვა ავტორთათვის, მაგალითად, ჯეიმს ჯოისის „ულისე“ და იტალიელი რობერტო კალასოს „კადმოსისა და ჰარმონიას ქორწილი“. ისინი გვაჯადოებენ მხატვრობასა და საბავშვო წიგნებში. იუდეველ-ქრისტიანული რელიგიის ლიტერატურა საკუთარ თავზე თვითონ მეტყველებს, მიუხედავად იმისა, რომ ბიბლიასთან მჭიდრო სიახლოვე თაობიდან თაობამდე იკლებს. ჩემი ბავშვობის სახლში, სადაც უმრავლესობა პროტესტანტი ღვთისმოშიში ცხოვრობდა, ბიბლიური პერსონაჟები ისეთი ნაცნობები იყვნენ ჩვენთვის და ისე ხშირად მოიხსენიებდნენ, როგორც ნათესავებს შორეული მამულიდან. ელიას ცეცხლოვანი ეტლი და იოსების ფერადი მოსასხამი ჩვენს წარმოსახვას აცისკროვნებდა. ქრისტეს იგავი ტალანტებზე და პავლეს შეგონება ქალთა ადგილის შესახებ ჩვენი ოჯახური საუბრების თემა იყო. ბიბლიური გმირები მტკიცენი არიან რწმენაში: აბრაამი, მოსე, დანიელი, დავითი, იობი, იესო ქრისტე, პეტრე და პავლე არ კარგავენ ღვთის რწმენას. ქრისტიანული რელიგიის სიღრმეში აბრაამის სურვილი, შესწიროს ღმერთს თავისი ვაჟი ისააკი, და ღვთის სურვილი, რომ მისი შვილი იესო ჯვარს ეცვას, ეხმაურება ბერძნული ლეგენდების ოჯახურ სისხლისღვრას – მაგრამ ორივე შემთხვევაში ეს გადარჩენისა და ხსნის მიზნით ხდება. იმპერატორ კონსტანტინე I-ის ეპოქიდან მოყოლებული დანტე ალიგიერის „ღვთაებრივი კომედიის“ შექმნამდე მთელს ევროპას ქრისტიანული სარწმუნოება მართავდა და მორწმუნე გმირები სხვადასხვა სახით გვევლინებოდნენ, მაგალითად: ელ სიდი და წმ. ფრანცისი. როდესაც გამოჩნდნენ გმირები, რომელთა რწმენაც გადაჭარბებული, თუმცაღა მიმზიდველი და საინტერესო იყო, სრულიად ახალი, შეიძლება ითქვას, პოსტქრისტიანული ეპოქა დაიწყო. ასეთი გმირი გახლდათ პროტაგონისტი მიგელ დე სერვანტესისა „დონ კიხოტიდან“, რომელიც ორ ნაწილად გამოიცა 1605 წელს და მიჩნეულია პირველ თანამედროვე რომანად. რადგანაც დონ კიხოტი მხოლოდ რაინდული ოცნების საგმირო საქმეებს სჩადის, მისი რწმენა მხოლოდ რიგი ბრძოლებისას იმარჯვებს, მაგრამ ის რწმენა ეხმარება მას მხნედ შეხვდეს ყველა განსაცდელს. სერვანტესის თანამედროვე უილიამ შექსპირი – რომელიც თაობით გვიან დაიბადა, მაგრამ საყოველთაო აღიარებას ესპანელ ავტორზე ადრე მიაღწია – ის დრამატურგია, რომელიც ევრიპიდეს აცოცხლებს თავისი ფსიქოლოგიური ალღოთი, გამოგონებათა სიუხვით და სკეპტიკური დამოკიდებულებით თავისი დროის რელიგიური მრწამსის მიმართ. აქ ღმერთს მოუხმობენ, ჩნდებიან აჩრდილები, წყევლა მოქმედებს, მაგრამ მოვლენები შექსპირთან ღრმად ადამიანურია, ადამიანური ბუნებისათვის ნიშანდობლივი ურთიერთსაწინააღმდეგო განცდებით მდიდარი. აქ ჩანს პიროვნების მნიშვნელობის წარმავალობა. ამოუცნობი ზეცის ქვეშ ზოგჯერ, ისევე, როგორც ევრიპიდე, შექსპირიც გადამეტებულ სიძულვილს ავლენს ადამიანის ქმედების შემხედვარე და დრამაც ვეღარ აღწევს მიზანს: მაგალითად, „ტროილოსსა და კრესიდაში“ და „მეფე ლირში“ ურიცხვი უბედურებაა ნაჩვენები. პირველში ბერძნული გარემოა დახატული, მეორე კი ევრიპიდეს ციტატებს შეიცავს. მაგრამ შექსპირის ტონი არ არის მხოლოდ ეს სკეპტიციზმი და პესიმიზმი, ეს არ გულისხმობს, რომ ამ თვისებებს იგი პირად ცხოვრებაშიც ავლენდა. იმჟამად, როცა ათეიზმი სიკვდილით ისჯებოდა, ის, სავარაუდოდ, კანონმორჩილი ადამიანი იყო, რადგანაც იყო მემამულე ბურჟუა და „გლობუსის“ თეატრალური დასის წევრი. მწერლის რელიგიური მრწამსი არ გულისხმობს მისი შემოქმედების რელიგიურ შინაარსზე უცილობელ გავლენას. ჯონათან სვიფტი ანგლიკანური სარწმუნოების მიმდევარი მღვდელი გახლდათ, მაგრამ ეს ხელს არ უშლიდა მწვავე სატირის შექმნაში. ალექსანდრე პოუპი კათოლიკე იყო, მაგრამ თავის პოეზიაში გამოდიოდა მელიორისტული დეიზმის მხარდამჭერად. ჯონ მილტონი „დაკარგულ სამოთხეში“ წმინდა სულს მიმართავს: შეძლება მომეც, დავამტკიცო განგების მადლი და ღმერთის გზები, ურთხეული, გაჩვენო კაცთა.* მაგრამ ამას ხელი არ შეუშლია მისთვის, ხოტბა შეესხა ღმერთის მოწინააღმდეგე ლიუციფერისათვის, რომელიც ამ რელიგიური ეპოსის ყველაზე თვალსაჩინო ფიგურაა. მეოცე საუკუნის მკითხველი ვერ იგრძნობს ქრისტიანულ ნუგეშს ისეთ ქრისტიან მწერალთა შემოქმედებაში, როგორებიც არიან გრემ გრინი, მურიელ სპარკი, ივლინ ვო, ფლანერი ო’კონორი, ფრანსუა მორიაკი. ისინი ხატავენ უფერულ სამყაროს, რომელიც სიცარიელითა და ალოგიკურობით ხშირად კომიკურია. ეს არ არის ანთებული რწმენითა და ნუგეშით სავსე სამყარო, არამედ განადგურებული სამყაროა, რომლის სიცარიელემაც ავტორთა რწმენაც შეარყია. ჰაგიოგრაფია ვიწრო საზღვრებში მოაქციეს რომანისტებმა და შედეგად მიიღეს ასეთი სამყარო, თავისი ტკივილითა და შელახული სიდიადით. ნუთუ ეს არ არის ის ყველაფერი, რასაც ისინი მოელოდნენ? გრემ გრინმა კრიტიკულ ნარკვევში დახატა სხვაობა ამ საუკუნესა და წინა საუკუნეს შორის: „ჰენრი ჯეიმზის გარდაცვალების შემდეგ ინგლისურმა რომანმა მარცხი განიცადა, რადგანაც ჯეიმზის სიკვდილთან ერთად გაქრა რელიგიური ცნობიერება ინგლისური რომანის მიმართ, და რელიგიური ცნობიერების გაქრობამ გამოიწვია ადამიანის ნამოქმედარის მნიშვნელობის გაქრობა. ჩვენ დიდ რომანისტებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი მატერიალისტის – ტროლოპის – შემოქმედებაშიც კი ვეცნობით განსხვავებულ სამყაროს, რომლის წინააღმდეგ მიმართული პერსონაჟთა ქმედებებიც ნუგეშისმომგვრელია“. ჯეიმზი თვითონ არ ყოფილა მორწმუნე, მაგრამ იგი ინარჩუნებდა უნებურ რელიგიურობას, რამაც მის რომანებს ზნეობრივი დრამის სიღრმე და ინტერესი მიანიჭა. ინგლისელმა ვიქტორიანელებმა შეაჯამეს ერთიანი ქრისტიანული მგრძნობელობა, რომელიც ესადაგება არამარტო ჩარლზ დიკენსის კეთილ და ბოროტ პერსონაჟთა წინააღმდეგობას და მის ბედნიერ დასასრულს, არამედ ასევე ჯორჯ ელიოტის უფრო მეტად აგნოსტიკურ კვლევას ადამიანური გულისწადილისა და მისი აღსრულების შესახებ. მოდერნისტები აღმოჩნდნენ იმ ნანგრევების პირისპირ, რომელიც დარვინის, მარქსის, ფროიდისა და მაღალი კრიტიციზმის მიერ ვიქტორიანული ქრისტიანობის საფუძვლების შერყევამ დატოვა. მათ სცადეს შეექმნათ თვითონ ხელოვნების რელიგია. იეზუიტმა ჯეიმზ ჯოისმა „ოდისეას“ მონახაზზე დაყრდნობით 1904 წელს შექმნა ბუმბერაზი რომანი დუბლინის ბანალური ცხოვრების შესახებ, რომელიც აღსავსეა იდუმალი რემინისცენციებითა და ზუსტი სქემატიკით. მარტოხელა და დაუძლურებულმა მარსელ პრუსტმა მთელი ცხოვრება ჩაღვარა მოგონებათა სიტყვიერ ტაძარში. პრუსტისა და ფრანც კაფკას ტანჯვა და მღელვარება ძალიან ჰგავდა წმინდანთა თვითგვემას. მწერალი გაიგივებულია მოძღვართან, რომელიც გვაზიარებს სასწაულებსა და ღირებულებებს. ეს იდეა ბრუნდება ფლობერთან და შესაძლოა უორდსუორთან, რომელმაც საკუთარი რელიგიური შეხედულებანი გამოხატა პირად გრძნობათა საფუძველზე. ერთი რამ უდავოა, ხელოვანმა, მწერალმა სრულ წარმატებას რომ მიაღწიოს, უნდა გაითვალისწინოს გონების რელიგიური მდგომარეობა, რომელიც ამქვეყნიური წარმატებისა და მარცხის მიღმა იხედება. ენა უნდა მოიცვას ამაღლებულმა განწყობამ. თუნდაც ისეთი ტრაგიკული ხედვა, როგორიც ნაჩვენებია „მეფე ლირში“, სემუელ ბეკეტსა და ჰერმან მელვილთან, გადმოცემული უნდა იყოს გარკვეული სადღესასწაულო ელფერით. სამწერლობო ხელოვნების ნიმუში სამყაროში იქმნება და აქვე რჩება, მაგრამ სრულიად განსხვავებულია თავისი განზომილებით. ჩვენ, როგორც მკითხველი, შევდივართ ამ სამყაროში და ვეძებთ იმ სიღრმეებსა და პროტოტიპებს, რაც ჩვენს ცხოვრებას აკლია. ჩვენს წინ იშლება სამყარო, რომელიც ბუნების მიღმა არსებობს – მოკლედ, ეს ზებუნებრივი სამყაროა. ესთეტიკური სიამოვნება, ისევე, როგორც რელიგიური განწყობილება სულიერების, ამაღლების და გადარჩენის გზაა.

© “ჩვენი მწერლობა”