თამაზ ბუაჩიძე

დიალექტიკის გენიალური ოსტა­­­­­­­­­­ტი

ჰე­გე­ლის ნა­აზ­რე­ვის გაც­ნო­ბი­სას ის­ე­თი გან­ც­და გვაქვს, თით­ქოს ბრწყინ­ვა­ლე ოს­ტა­ტის მი­ერ აგ­ე­ბულ ტა­ძარ­ში ვიმ­ყო­ფე­ბით: ზღვა ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი მა­სა­ლა აქ არ­აჩ­ვე­უ­ლებ­რი­ვა­დაა მო­წეს­რი­გე­ბუ­ლი და ორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი. ყო­ველ დე­ტალს მო­ძებ­ნი­ლი აქვს მის­თ­ვის ყვე­ლა­ზე შე­სა­ფე­რი­სი ად­გი­ლი, ელ­ე­მენ­ტე­ბის გან­ლა­გე­ბა­ში იგრ­ძ­ნო­ბა მკაც­რი თა­ნა­ზო­მი­ე­რე­ბა, პრო­პორ­ცია, რიტ­მი, ჰარ­მო­ნია, რო­მელ­თა წყა­ლო­ბი­თაც გრან­დი­ო­ზუ­ლი ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი სის­ტე­მა წარ­მოგ­ვიდ­გე­ბა რო­გორც სა­ოც­რად მო­ნო­ლი­თუ­რი, შეკ­რუ­ლი და დას­რუ­ლე­ბუ­ლი ნა­გე­ბო­ბა. და კი­დევ: ჰე­გე­ლის მი­ერ აგ­ე­ბუ­ლი ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი შე­ნო­ბა სავ­სეა სი­ნათ­ლით - ეს არ­ის შუ­ქი გო­ნი­სა, ყოვ­ლის­მომ­ც­ვე­ლი აბ­სო­ლუ­ტი­სა, იდ­ე­ი­სა და ამ ნა­თელ ნა­გე­ბო­ბა­ში, სა­დაც ყვე­ლა­ფე­რი და­ფა­რულ­სა და მა­რა­დი­ულ­ზე მი­ა­ნიშ­ნებს, შე­უძ­ლე­ბე­ლია არ და­გე­უფ­ლოს სა­ზე­ი­მო და ამ­აღ­ლე­ბუ­ლი გან­წყო­ბი­ლე­ბა.

გო­ნის, იდ­ე­ის, აბ­სო­ლუ­ტის ცნე­ბე­ბი ცენ­ტ­რა­ლუ­რია ჰე­გე­ლის ფი­ლო­სო­ფი­ა­ში. სწო­რედ ამ ცნე­ბის თა­ვი­სე­ბუ­რი გა­აზ­რე­ბა ან­ი­ჭებს ჰე­გე­ლის მთელ ნა­აზ­რევს გა­ნუ­მე­ო­რე­ბელ ხა­სი­ათს.

ერთ-ერ­თი მთა­ვა­რი თე­ზი­სი, რომ­ლი­თაც ჰე­გე­ლი კან­ტი­სა და ფიხ­ტეს ფი­ლო­სო­ფი­ურ სკო­ლას და­უ­პი­რის­პირ­და, იყო თე­ზი­სი გო­ნის აბ­სო­ლუ­ტუ­რი ძლე­ვა­მო­სი­ლე­ბის შე­სა­ხებ. ჰე­გე­ლი ფიქ­რობ­და, რომ კან­ტ­თან და ფიხ­ტეს­თან ერთ­მა­ნე­თი­სა­გან გა­თი­შუ­ლია სი­ნამ­დ­ვი­ლე და იდეა. ის, რაც არ­ის და ის, რაც უნ­და იყ­ოს, არ­სი და ჯე­რარ­სი. იდ­ე­ას აქ არა აქვს სის­ხ­ლ­სავ­სე სი­ცოცხ­ლე, აუც­ი­ლებ­ლო­ბის კა­ნო­ნით შე­პი­რო­ბე­ბუ­ლი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბის უნ­ა­რი. ჰე­გე­ლის თით­ქ­მის ყო­ველ თხზუ­ლე­ბა­ში იპ­ო­ვით ამ თვალ­საზ­რი­სის მი­მართ გა­მოთ­ქ­მულ ირ­ო­ნი­ით სავ­სე სტრი­ქო­ნებს. "ფი­ლო­სო­ფი­ურ მეც­ნი­ე­რე­ბას საქ­მე აქვს მხო­ლოდ იდ­ე­ას­თან, რო­მე­ლიც ის­ე­თი უძ­ლუ­რი არაა, რომ მხო­ლოდ ჯე­რარს იყ­ოს და ნამ­დ­ვი­ლად არ იყ­ოს", - ვკითხუ­ლობთ "მცი­რე ლო­გი­კა­ში". გო­ნი თა­ვის სიძ­ლი­ე­რის წყა­ლო­ბით პო­უ­ლობს რე­ა­ლი­ზა­ცი­ის სა­შუ­ა­ლე­ბებს: რაც გო­ნი­ე­რია, ნამ­დ­ვი­ლია და რაც ნამ­დ­ვი­ლია, ის გო­ნი­ე­რია (ჰე­გე­ლის ეს ცნო­ბი­ლი დე­ბუ­ლე­ბა სრუ­ლი­ა­დაც არ ნიშ­ნავ­და ყო­ვე­ლი არ­სე­ბუ­ლის გა­მარ­თ­ლე­ბას, რო­გორც ეს ზოგს მო­ეჩ­ვე­ნა: სი­ნამ­დ­ვი­ლი­სა და არ­სე­ბო­ბის ცნე­ბე­ბი ჰე­გე­ლის ფი­ლო­სო­ფი­ა­ში არ ემთხ­ვე­ვა ერთ­მა­ნეთს).

რო­გო­რია ამ ყოვ­ლად ძლე­ვა­მო­სი­ლი გო­ნის არ­სე­ბა?

გო­ნი კონ­კ­რე­ტუ­ლია. სიტყ­ვა კონ­კ­რე­ტუ­ლი ჰე­გე­ლის მი­ერ თა­ვი­სე­ბუ­რი მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბით არ­ის ნახ­მა­რი: კონ­კ­რე­ტუ­ლი ნიშ­ნავს გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბულ, სა­პი­რის­პი­რო გარ­კ­ვე­უ­ლო­ბა­თა მთლი­ა­ნო­ბას. ეს კი მო­ას­წა­ვებს იმ­ას, რომ მოძ­რა­ო­ბა გო­ნის სფე­რო­ში იქ­ნე­ბა დი­ა­ლექ­ტი­კუ­რი გა­დას­ვ­ლა ერ­თი გარ­კ­ვე­უ­ლო­ბი­დან მის სა­პი­რის­პი­როს­კენ, თე­ზი­სი­დან ან­ტი­თე­ზი­სის­კენ და აქ­ე­დან კი სინ­თე­ზის­კენ, რო­მელ­შიც წი­ნა ორი გარ­კ­ვე­უ­ლო­ბა მო­იხ­ს­ნე­ბა და შე­ი­ნა­ხე­ბა და­მორ­ჩი­ლე­ბუ­ლი მო­მენ­ტე­ბის სა­ხით. მწყობრ დი­ა­ლექ­ტი­კურ ტრი­ა­და­თა მო­ნაც­ვ­ლე­ო­ბა­ში ჰე­გელ­მა ცნე­ბა­თა ურ­თი­ერ­თ­და­პი­რის­პი­რე­ბის ურ­თი­ერ­თ­გა­პი­რო­ბე­ბუ­ლო­ბის, ურ­თი­ერ­თ­მოხ­ს­ნა-შე­ნახ­ვის, კა­ტე­გო­რი­ა­თა დი­ნა­მი­კის ჭეშ­მა­რი­ტად გრან­დი­ო­ზუ­ლი სუ­რა­თი მოგ­ვ­ცა, ხო­ლო ფი­ლო­სო­ფი­ურ პრობ­ლე­მა­თა - რა­ო­დე­ნო­ბი­სა და თვი­სებ­რი­ო­ბის, უარ­ყო­ფის, წი­ნა­აღ­მ­დე­გო­ბის, არ­სე­ბი­სა და მოვ­ლე­ნის, ში­ნა­არ­სი­სა და ფორ­მის და სხვა­თა - დი­ა­ლექ­ტი­კუ­რი გა­აზ­რე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე მა­თი გა­დაწყ­ვე­ტის სრუ­ლი­ად ახ­ა­ლი, ტრა­დი­ცი­უ­ლი ფი­ლო­სო­ფი­ის მე­ტა­ფი­ზი­კუ­რი აზ­როვ­ნე­ბის წე­სი­სათ­ვის უც­ნობ და უჩ­ვე­უ­ლო გზებს მი­აგ­ნო.

ჰე­გელ­მა გო­ნი წარ­მო­ად­გი­ნა არა რო­გორც მყა­რი სუბ­ს­ტან­ცია, არ­ა­მედ რო­გორც მო­უს­ვენ­რო­ბა, აქ­ტი­უ­რო­ბა. გო­ნი ჰე­გე­ლი­სათ­ვის არა მარ­ტო სუბ­ს­ტან­ცია, არ­ა­მედ სუ­ბი­ექ­ტი­ცაა. ის არ­ის სუ­ბი­ექ­ტი, რო­მე­ლიც თა­ვი­სი თა­ვის წვდო­მას ესწ­რაფ­ვის, თა­ვის თავს ეძ­ებს, თვით­შე­მეც­ნე­ბა თვით­რე­ა­ლი­ზა­ცი­ას, პო­ტენ­ცი­ა­ლუ­რად მო­ცე­მულ შე­საძ­ლებ­ლო­ბა­თა რე­ა­ლი­ზა­ცი­ას გუ­ლის­ხ­მობს, ეს რე­ა­ლი­ზა­ცია კი დი­ა­ლექ­ტი­კუ­რი პრო­ცე­სია. აბ­სო­ლუ­ტი წმინ­და სა­ხით "წმინ­და აზ­როვ­ნე­ბის ელ­ე­მენ­ტ­ში" წარ­მოდ­გე­ნი­ლია "ლო­გი­კის მეც­ნი­ე­რე­ბა­ში". ყო­ვე­ლი გარ­კ­ვე­უ­ლო­ბა აქ გა­მო­ხა­ტუ­ლია კა­ტე­გო­რი­ე­ბის სის­ტე­მა­ში. ყო­ვე­ლი კა­ტე­გო­რია აბ­სო­ლუ­ტის პრე­დი­კა­ტია, იდ­ე­ის ერთ მხა­რეს გა­მო­ხა­ტავს. კა­ტე­გო­რი­ა­თა მარ­ტი­ვი­დან რთუ­ლის­კენ, აბს­ტ­რაქ­ტუ­ლი­დან კონ­კ­რე­ტუ­ლი­სა­კენ ურ­თი­ერ­თ­გა­დას­ვ­ლის პრო­ცესს აგ­ვირ­გ­ვი­ნებს აბ­სო­ლუ­ტუ­რი იდ­ე­ის ცნე­ბა. ამ­ით გო­ნის ზო­გა­დი სქე­მა მო­ხა­ზუ­ლია. ამ სქე­მამ უნ­და შე­ის­ხას ხორ­ცი, უნ­და ჰპო­ვოს თა­ვი­სი სი­ნამ­დ­ვი­ლე. გო­ნი გა­ნას­ხ­ვა­ვებს თა­ვის თავს ბუ­ნე­ბა­ში, მაგ­რამ ინ­ერ­ტუ­ლი ბუ­ნე­ბა ვერ არ­ის ად­ეკ­ვა­ტუ­რი აბ­სო­ლუ­ტის ჭეშ­მა­რი­ტი არ­სე­ბი­სა. ბუ­ნე­ბის გავ­ლით რე­ლი­ზა­ცი­ის გზა ად­ა­მი­ა­ნი­სა­კენ მი­დის. სწო­რედ ად­ა­მი­ა­ნი, კა­ცობ­რი­ო­ბის კულ­ტუ­რის პრო­დუქ­ტე­ბი, ად­ა­მი­ა­ნე­ბის აზ­როვ­ნე­ბა და მოქ­მე­დე­ბაა ის სა­ბო­ლოო წერ­ტი­ლი, რო­მელ­შიც გო­ნი თა­ვის თავს პო­უ­ლობს. ად­ა­მი­ა­ნის ძი­რი ღვთა­ებ­რი­ვია. ამ­ი­ტომ ად­ა­მი­ა­ნის არ­სე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა ღმერ­თის არ­სე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბაც იქ­ნე­ბა. ჰე­გე­ლის ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი სის­ტე­მის უკ­ა­ნას­კ­ნელ ეტ­აპ­ზე - აბ­სო­ლუ­ტუ­რი გო­ნის სა­ფე­ხურ­ზე - ად­ა­მი­ა­ნი აღ­წევს უმ­აღ­ლეს თა­ვი­სუფ­ლე­ბას იმ­ით, რომ ყო­ვე­ლი სპე­ცი­ფი­კურ-ად­ა­მი­ა­ნუ­რი ითქ­ვი­ფე­ბა ფი­ლო­სო­ფი­ა­ში, რო­მელ­შიც ღმერ­თი თა­ვის თავს იაზ­რებს და იმ­ეც­ნებს.

რე­ლი­გი­ურ-მის­ტი­კუ­რი ხა­სი­ა­თის მი­უ­ხე­და­ვად, ჰე­გელ­მა შეძ­ლო სამ­ყა­რო ყვე­ლა მის გან­ზო­მი­ლე­ბა­ში წარ­მო­ედ­გი­ნა რო­გორც დი­ა­ლექ­ტი­კუ­რი ქმნა­დო­ბა, კა­ნონ­ზო­მი­ე­რი გან­ვი­თა­რე­ბის პრო­ცე­სი. იქ, სა­დაც ერ­თი შე­ხედ­ვით წმინ­და შემ­თხ­ვე­ვი­თო­ბა ბა­ტო­ნობს, ჰე­გე­ლი ეძ­ებს და პო­უ­ლობს კა­ნონს, ში­ნა­გან ლო­გი­კას. გან­სა­კუთ­რე­ბით ნათ­ლად გა­მოჩ­ნ­და ეს ჰე­გე­ლის მი­ერ ის­ტო­რი­ის ფი­ლო­სო­ფი­ი­სა და ფი­ლო­სო­ფი­ის ის­ტო­რი­ის და­მუ­შა­ვე­ბი­სას.

კა­ცობ­რი­ო­ბის ის­ტო­რია ხში­რად წარ­მო­უდ­გე­ნი­ათ რო­გორც ხდო­მი­ლე­ბა­თა უბ­რა­ლო თან­მიმ­დევ­რო­ბა. ას­ეთ თვალ­საზ­რისს ჰე­გე­ლი ზე­და­პი­რუ­ლად თვლის. ად­ა­მი­ა­ნე­ბი პი­რად მიზ­ნებს ის­ა­ხა­ვენ და კერ­ძო ინ­ტე­რე­სე­ბი­დან გა­მო­სუ­ლი მოქ­მე­დე­ბენ, მაგ­რამ ეს სრუ­ლი­ა­დაც არ ნიშ­ნავს იმ­ას, რომ ვნე­ბა­თა შე­ჯა­ხე­ბა­ში არ ვლინ­დე­ბა გო­ნის კა­ნო­ნი. ის­ტო­რია, ფიქ­რობს ჰე­გე­ლი, გო­ნის მი­ერ თა­ვი­სი თა­ვის გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბის პრო­ცე­სია. და რად­გან გო­ნის არ­სე­ბა თა­ვი­სუფ­ლე­ბაა, კა­ცობ­რი­ო­ბის ის­ტო­რია არ­ის ზე­აღ­მა­ვა­ლი გზა, პრო­ცე­სი თა­ვი­სუფ­ლე­ბის გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბა­ში. აღ­მო­სავ­ლე­თის ხალ­ხებ­მა იც­ოდ­ნენ, რომ თა­ვი­სუ­ფა­ლია ერ­თი. ას­ე­თი თა­ვი­სუფ­ლე­ბა თვით­ნე­ბო­ბაა. ბერ­ძ­ნებ­მა და რო­მა­ე­ლებ­მა იც­ოდ­ნენ, რომ თა­ვი­სუ­ფა­ლია ზო­გი­ერ­თი. მხო­ლოდ ქრის­ტი­ა­ნო­ბა მი­ვი­და იმ ცნო­ბი­ე­რე­ბამ­დე, რომ თა­ვი­სუ­ფა­ლია ად­ა­მი­ა­ნი სა­ერ­თოდ. აქ ხდე­ბა სწო­რედ გო­ნის მი­ერ თა­ვი­სი თა­ვი­სუფ­ლე­ბის გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბა.

უდ­ი­დე­სი რო­ლი ით­ა­მა­შა ჰე­გელ­მა ფი­ლო­სო­ფი­ის ის­ტო­რი­ის არ­სის მეც­ნი­ე­რუ­ლი გა­გე­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა­შიც. ის­ტო­რი­კოსს აქ­აც ქა­ო­სი ხვდე­ბა: ერ­თი ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი სის­ტე­მა ცვლის მე­ო­რეს, მე­ო­რე - მე­სა­მეს და ა.შ. ყო­ვე­ლი ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი სის­ტე­მა თა­ვი­სას, სხვა სის­ტე­მის­გან გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბულს ამ­ბობს, და შემ­თხ­ვე­ვი­თი არ იყო, რომ ფი­ლო­სო­ფი­ის ის­ტო­რია გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და რო­გორც ცდო­მი­ლე­ბა­თა, შემ­თხ­ვე­ვით შე­ხე­დუ­ლე­ბა­თა თავ­მოყ­რა. ჰე­გე­ლი იყო ერთ-ერ­თი პირ­ველ­თა­გა­ნი, რო­მე­ლიც შე­ე­ცა­და მი­ეგ­ნო იმ ძა­ფი­სათ­ვის, ფი­ლო­სო­ფი­ის ის­ტო­რი­ის სიღ­რ­მე­ში რო­მაა და­ფა­რუ­ლი და ურ­თი­ერ­თ­გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბულ ფი­ლო­სო­ფი­ურ სის­ტე­მებს ერ­თი­ა­ნო­ბას აძ­ლევს, მა­თი მო­ნაც­ვ­ლე­ო­ბის კა­ნონ­ზო­მი­ერ ხა­სი­ათს ნა­თელ­ყოფს.

ჰე­გელ­მა ფი­ლო­სო­ფი­ის ის­ტო­რი­აც წარ­მო­ად­გი­ნა, რო­გორც გო­ნის მი­ერ თა­ვი­სი თა­ვის შე­მეც­ნე­ბის პრო­ცე­სი, გაშ­ლი­ლი დრო­ში. გო­ნი გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბულ მხა­რე­თა ერ­თობ­ლი­ო­ბაა, ამ­ი­ტომ, ბუ­ნებ­რი­ვია, რომ ის­ტო­რი­ა­ში არ­სე­ბუ­ლი ცალ­კე­უ­ლი სის­ტე­მე­ბი, რომ­ლე­ბიც გო­ნის რო­მე­ლი­ღაც ერთ ას­პექტს გა­მო­ხა­ტა­ვენ, გან­ს­ხ­ვავ­დე­ბი­ან ერთ­მა­ნე­თი­სა­გან. ყო­ვე­ლი სის­ტე­მა იდ­ე­ის გარ­კ­ვე­უ­ლი მო­მენ­ტის გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბაა, ამ­ი­ტომ ის არც შე­იძ­ლე­ბა უარ­ი­ყოს. უარ­ი­ყო­ფა არა რო­მე­ლი­მე ფი­ლო­სო­ფი­ის პრინ­ცი­პი, არ­ა­მედ ის შე­ხე­დუ­ლე­ბა, რომ ეს პრინ­ცი­პი სრუ­ლად გა­მო­ხა­ტავს მთელ იდ­ე­ას, გონს. ამ­რი­გად, ყო­ვე­ლი ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი სის­ტე­მა აბ­სო­ლუ­ტუ­რი­ცაა და შე­ფარ­დე­ბი­თიც. ყო­ვე­ლი შემ­დ­გო­მი სის­ტე­მა მოხ­ს­ნის წი­ნა სის­ტე­მის პრე­ტენ­ზი­ას აბ­სო­ლუ­ტუ­რო­ბა­ზე, მაგ­რამ ით­ვი­სებს ჭეშ­მა­რიტ პრინ­ცი­პებს. აქ­აც, ის­ე­ვე, რო­გორც სა­ერ­თოდ ის­ტო­რი­ა­ში, გან­ვი­თა­რე­ბა მი­დის მარ­ტი­ვი­დან რთუ­ლის­კენ, აბს­ტ­რაქ­ტუ­ლი­დან - კონ­კ­რე­ტუ­ლის­კენ. ფი­ლო­სო­ფია წარ­მო­ი­შო­ბა არა ფი­ლო­სო­ფი­ის ის­ტო­რი­ის ბო­ლო­ში, არ­ა­მედ თვი­თონ ფი­ლო­სო­ფი­ის ის­ტო­რიაა გარ­კ­ვე­უ­ლი აზ­რის ფი­ლო­სო­ფია: აბ­სო­ლუ­ტუ­რი ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა რე­ა­ლიზ­დე­ბა შე­ფარ­დე­ბით ჭეშ­მა­რი­ტე­ბებ­ში და არა მათ მიღ­მა. ის­ტო­რია თა­ვის გან­ვი­თა­რე­ბა­ში გა­მო­ხა­ტავს ლო­გი­კურს, ლო­გო­სის სა­ფე­ხურ­თა მო­ნაც­ვ­ლე­ო­ბას.

ჰე­გე­ლის ფი­ლო­სო­ფი­ას ბევ­რი მტე­რი ჰყავ­და. ბევ­რი მო­ძუ­ლე ჰყავს მას დღე­საც - გან­სა­კუთ­რე­ბით ნე­ო­პო­ზი­ტი­ვიზ­მის ბა­ნაკ­ში. მაგ­რამ ნი­შან­დობ­ლი­ვია: რო­გორც წე­სი, ჰე­გე­ლის მტე­რი სა­ერ­თოდ ფი­ლო­სო­ფი­ის მტე­რი­ცაა. სხვაგ­ვა­რად შე­უძ­ლე­ბე­ლი­ცაა, რად­გან ჰე­გე­ლი და ჭეშ­მა­რი­ტი ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი აზ­როვ­ნე­ბა მო­უ­ცი­ლე­ბე­ლია ერთ­მა­ნე­თი­სა­გან. ჰე­გელს უყ­ვარ­და გა­მოთ­ქ­მა: კა­მერ­დი­ნე­რი­სათ­ვის არ არ­სე­ბობს გმი­რი. მაგ­რამ, - უმ­ა­ტებს ჰე­გე­ლი, - არა იმ­ი­ტომ, რომ ეს უკ­ა­ნას­კ­ნე­ლი გმი­რი არ არ­ის, არ­ა­მედ იმ­ი­ტომ, რომ პირ­ვე­ლი კა­მერ­დი­ნე­რია. ჰე­გე­ლის სი­დი­ა­დე არ არ­სე­ბობს მხო­ლოდ სუ­ლით კა­მერ­დი­ნე­რე­ბი­სათ­ვის.

© ”არილი”