ზაზა შათირიშვილი

არტისტული ყვავილებიდან Artყვავილებამდე


რეზო გეთიაშვილის Artყვავილები 2004 წელს გამოიცა - გალაკტიონის არტისტული ყვავილების (1919 წ.) გამოსვლიდან ზუსტად 85 წლის შემდეგ.
XX საუკუნის ქართული პოეზია, ძირითადად, ორ პოეტიკას შორის მერყეობდა: პირველი - ესაა გალაკტიონის აბსოლუტური, ერთადერთი და უნიკალური პოეტიკა, რომელიც ადგილს არ ტოვებს სხვისთვის ("როგორც ერთია ქვეყანა მთელი..."), ხოლო მეორე - ნიკო სამადაშვილის "წამოცარიელებული" (კენოზისური) პოეტიკაა, რომელიც გველაპარაკება ცოდვილ და დაცემულ ადამიანზე - "უკანასკნელ ქრისტიანზე" - რომლის ტანზე ლექსი ამოყრილია როგორც ავადმყოფობა, როგორც დასაბამიერი ცოდვა. გურამიშვილის შემდეგ ქართულმა პოეზიამ ასეთი რამ ნამდვილად არ იცოდა.
გარკვეული აზრით, გალაკტიონი და ნიკო სამადაშვილი რუსთველისა და გურამიშვილის როლებს "იმეორებენ". ცხადია, აქ მე ვსაუბრობ არა "თავისთავად" რუსთველსა თუ გურამიშვილზე, არამედ - მათ გვიანდელ კულტურულ რეცეპციაზე - XIX-XX საუკუნეების ქართული კულტურისათვის რუსთველი ნაციონალური ეპიკური გენიოსია, რომელიც "სრულად გამოხატავს ქართულ ნაციონალურ ხასიათსა და სულს", ხოლო გურამიშვილი - პოეტი "როგორც ასეთი" - ლირიკული პირადი ხმისა და შინაგანი მედიტაციური ჩაღრმავების გამოხატულება.
აქ ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ გალაკტიონის "მრავალფეროვნებისა" და "სიმდიდრის" ფონზე ნიკო სამადაშვილი "ცუდი", "გაურანდავი" პოეტია, ღარიბი მეტრული რეპერტუარითა და ღარიბი რითმებით. აქ, მე მგონი, სავსებით შესაძლებელია XX საუკუნის ინგლისელი ფილოსოფოსის სერ აიასია ბერლინის ერთი ცნობილი დიქოტომიის - მელასა და ზღარბის - გამოყენება. მელამ უამრავი ეშმაკური ილეთი იცის, ხოლო ზღარბმა - ერთი, მაგრამ ძალიან მნიშვნელოვანი რამ. ცხადია, ბერლინისეული დიქოტომიის მიხედვით, გალაკტიონი "მელაა", ხოლო ნიკო სამადაშვილი - "ზღარბი".
გალაკტიონისა და ნიკო სამადაშვილის ამ ორ პოეტიკას შორის მერყეობდა ქართული პოეტური ენა XX საუკუნის 90-იან წლებამდე. ამიტომაც 1960-1990 წლების პოეზიას მიჯნათაშორისიც შეიძლება ვუწოდოთ. ამ 30-წლეულის ყველა მნიშვნელოვანი პოეტი უგამონაკლისოდ მოცემულ ორ პოეტიკას შორის მოძრაობს, ოღონდ - მიჯნებამდე მისვლის გარეშე. მიჯნათაშორისის პირობით ცენტრს მურმან ლებანიძე და ბესიკ ხარანაული ქმნიან: პირველი, ძირითადად, "მაღალ ლიტერატურულ კანონსა" და ნაციონალურ იდეას გამოხატავს, ხოლო მეორე - პირადი საუბრის ინტონაციასა და "კერძო პოეტიკას" ამჯობინებს. საგულისხმოა, რომ ხარანაულის შემთხვევაში საქმე გვაქვს, ასე ვთქვათ, "მთის ლირიკულ პოეტთან", მაშინ როცა ქართული კულტურისათვის მთა, უპირატესად, "ეპოსის ადგილია" (ვაჟა და მისი ძმები), ხოლო ბარი - ლირიკისა (ბარათაშვილი, აკაკი, გალაკტიონი).
აქ ორი სიტყვით ისიც უნდა ითქვას, რომ, ალბათ, აკაკისა და გალაკტიონის შემდეგ არავის ისეთი დამსახურება არ მიუძღვის ქართული პროსოდიისა (ლექსთწყობის) და, განსაკუთრებით,Y პოეტური სინტაქსის წინაშე - როგორც მურმან ლებანიძეს, რომელიც, ამავე დროს, როგორც დღეს იტყვიან, პოლიტიკურად სრულიად არაკორექტულად, მაგრამ, ამასთანავე, ღიად და გულწრფელად გამოხატავდა ქართულ პლაკატურ ნაციონალიზმს. ამ აზრით, მურმან ლებანიძე ჩვენი პოეზიის რედიარდ კიპლინგია (რომელიც, ასევე, სრულიად გულწრფელად ბრიტანულ განმანათლებლურ იმპერიალიზმს გამოხატავდა). მაგრამ, როგორც XX საუკუნის გენიალური ინგლისელი პოეტი უისტან ჰიუ ოდენი აღნიშნავს უილიამ ბატლერ იეიტსის გარდაცვალებაზე დაწერილ ლექსში - "დრო შეუნდობს კიპლინგსაც / კარგად წერის გამო". ჩემი აზრით, იგივე ითქმის მურმან ლებანიძეზეც.
მიჯნათაშორისის პოეტთა შორის უნდა დავასახელოთ - უკვე მოხსენიებულნი - მურმან ლებანიძე, ბესიკ ხარანაული და, აგრეთვე, - ანა კალანდაძე, ტარიელ ჭანტურია, მუხრან მაჭავარიანი, ოთარ ჭილაძე, იზა ორჯონიკიძე, შოთა ჩანტლაძე, გაბრიელ ჯაბუშანური, გივი გეგეჭკორი... მიჯნათაშორისის პოეტიკაში თავსდება უფრო მოგვიანო პერიოდის პოეტი ანდრო ბუაჩიძე.
XX საუკუნის 90-იან წლებში მიჯნები მოიშალა - კონცეპტუალურმა, მინიმალისტურმა, ვიზუალურმა თუ ცენტონურმა ნაკადებმა ქართული პოეზია ახალ - "გლობალური ფრაგმენტაციის" - პერიოდში შეიყვანა. ამ პოეტიკასაც ჰყავდა თავისი წინამორბედი მიჯნათაშორისის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პოეტის - ტარიელ ჭანტურიას სახით. თუმცა, ტარიელ ჭანტურია თავის რადიკალურ მინიმალიზმს ქართული ნაციონალური პოეტური კანონის (ვგულისხმობთ "შვიდკაცას": რუსთაველი - გურამიშვილი - ბარათაშვილი - ილია - აკაკი - ვაჟა - გალაკტიონი) ფარგლებში ათავსებდა როგორც ირონიულ-პაროდიულ ჟანრულ მიმართულებას. განსხვავებით ამისაგან, 90-იანი წლების ახალი მინიმალისტები და კონცეპტუალისტები კანონს (მაგალითად, "სოფლელ გალაკტიონს”) რადიკალურად უპირისპირდებიან, თუმცა ვერ ახერხებენ წინამორბედი პოეტების ესთეტიკურ სიმაღლეთა დაპყრობას.
მიუხედავად ამისა, მიჯნათაშორისი მაინც მოიშალა. საგულისხმოა, რომ აქ გარკვეული როლი პროზამაც შეასრულა, რომელიც ბოლო 15 წლის განმავლობაში პოეზიაზე ბევრად საინტერესო თუ "აქტუალური" აღმოჩნდა. კერძოდ, აკა მორჩილაძემ დაამკვიდრა მწერლის ახალი ტიპი და წერისადმი ახალი მიდგომა: თუ აქამდე საქართველოში (და - არა მხოლოდ საქართველოში) მწერალი "იყო უფრო მეტი, ვიდრე მწერალი", აკა მორჩილაძე შეგნებულად წარმოგვიდგენს საკუთარ თავს როგორც - "უფრო ნაკლები, ვიდრე მწერა¬ლი". აქედან - მისი (შესანიშნავი "სტილიზატორისა" და მთხ¬რობელის) სრულიად პოსტმოდერნისტული "გატაცება" სიუ¬ჟეტითა და ჟანრებით, რაც, მოდერნისტული პოზიციიდან, "ბელე¬ტრისტიკისა" და "დაბალი ლიტერატურის" ნიშანია. სწორედ ეს "დაბალი" ლიტერატურა გახდა ახალი ლიტერატუ¬რული პროცესის, მრავალთათვის, ერთადერთი ცოცხალი სიმბოლო, რაც თუნდაც იმით გამოიხატა, რომ 2003 წელს დაარსებული ყოველწლიური ლიტერატურული პრემია "საბა" აკა მორჩილაძეს სამჯერ მიენიჭა.
სამწუხაროდ, აქ არც დროა და არც ადგილი, რომ არსებითად მოვხაზოთ თანამედროვე ქართული პოეზიის სივრცე. მიუხედავად ამისა, მაინც უნდა აღვნიშნო, რომ 90-იანი წლებიდან მოყოლებული ამ პოეტური სივრცის მთავარი მახასიათებელი ფრაგმენტაციაა - ესაა ფრაგმენტაციის ხანა.
ეს ნიშნავს, რომ ერთი მხრივ, ჩვენს წინაშეა ვერშემდგარი "კონცეპტუალიზმი", რომელიც კალამბურსა და უხვსიტყვაობას შორის ირყევა (დავით ჩიხლაძე, დათო ბარბაქაძე, შალვა ბაკურაძე, მამუკა ლეკიაშვილი, კოტე ყუბანეიშვილი, დავით რობაქიძე, შოთა იათაშვილი და სხვ.); მეორე მხრივ, ვხედავთ "ინგლისურენოვან სკოლას" - ზვიად რატიანი და ლელა სამნიაშვილი - პოეტური კულტურის თვალსაზრისით, ალბათ, ყველაზე უფრო დახვეწილი პოეტები, თუმცა "სტერილური ქართულის" მანკიერ ზეგავლენას ისინიც ვერ ასცდნენ ("სტერილური ქართული" ჩვენი პოეზიის ნამდვილ აქილევსის ქუსლად იქცა. აქ მარტო არქაიზმებსა თუ ძველ ქართულ კონსტრუქციებზე პარაზიტიზმს როდი გვულისხმობთ, არამედ ე.წ. შეზღუდულ მწირ "პოეტურ" ლექსიკას, რის გამოც ორიგინალური ლექსი თარგმანის შთაბეჭდილებას ტოვებს); ამავე დროს, ჩვენ ვხედავთ, აგრეთვე, "პოეტურ პოეტებს" (გაგა ნახუცრიშვილი, ნიკა ჯორჯანელი, ელა გოჩიაშვილი...), რომელნიც არსებულ პოეტურ სისტემასა და “პოეტურობის ნიშნებს” ავტომატურად იყენებენ.
მიუხედავად ამ ფრაგმენტებს შორის არსებითი განსხვავებისა, სამივე, პირობითად რომ ვთქვათ, "მიმართულების" პოეტებს ერთი და იგივე ნაკლი ახასიათებს - ისინი თითქოს არ იცნობენ იმ პოეზიას (ვგულისხმობთ ქართულ პოეზიასა და ლიტერატურას), რომლის ენაზეც წერენ, ან, თუ იცნობენ, - საკმაოდ მცირე დოზებით - იცნობენ მხოლოდ ფრაგმენტებს. აქედან ისიც გამომდინარეობს, რომ ყველა ზემოთ აღნიშნული პოეტი, ლამის უგამონაკლისოდ, საკმაოდ შეზღუდულად ფლობს ქართულ პოეტურ (და არა მხოლოდ პოეტურ) ენას.
მიუხედავად ამისა, ქართულმა კონცეპტუალიზმმა მაინც მოახერხა ერთი საგულისხმო ნაწარმოების შექმნა, რომელიც კარგად გამოხატავს ფრაგმენტაციის ხანის სულისკვეთებას - ესაა დათო ბარბაქაძის ტრფობა წამებულთა. ყველაზე მნიშვნელოვანი ისაა, რომ ეს პროზაული (და არა - პოეტური) ნაწარმოები ძველი ქართული ლიტერატურის კლიშეთა "დეკონსტრუირებას" ცდილობს.
დაბოლოს, უნდა აღვნიშნო პოეტი, რომელმაც მოახერხა ფრაგმენტაციის ხანისათვის ყველაზე "კანონიკური" (დასამახსოვრებელი) ლექსის დაწერა - ესაა რატი ამაღლობელი და მისი სეკვენცია (“ანი, ბანი და განი და..." ), რომელმაც XVII-XVIII საუკუნეების ანბანთქება და ვახტანგ VI-ის შედევრი (“რანი და მოვაკანი და...”) ადეკვატურად გაუცოცხლა თანამედროვე მკითხველს (მსმენელს).
რატი ამაღლობელს იდეალური პროსოდიული სმენა და სანიმუშო ბგერწერა აქვს. ამ თვისებებს თან რომ დართვოდა საკმარისი ცინიზმი და კლასიკური ტრადიციის დეკოსტრუირების სურვილი, მისგან აწ გარდაცვლილი დმიტრი ალექსანდროვიჩ პრიგოვის მსგავს ჩინებულ კონცეპტუალისტ პოეტს მივიღებდით (სწორედ ცინიზმი და პოეტური ტრადიციის ცოდნა არ ყოფნით ჩვენს კონცეპტუალისტებს და - არა ოდენ მათ); მაგრამ, საქმეც ისაა, რომ ამაღლობელის სახით ჩვენ საქმე ნამდვილ პარადოქსთან გვაქვს - ბრწყინვალე მონაცემების მინიმალისტი-კონცეპტუალისტი, ამავე დროს, სპირიტუალურ-მედიტაციური მგრძნობელობის პოეტია. თუ ის მოახერხებს ამ ორი საწინააღმდეგო ტენდენციის "ბუნებრივად" შედუღაბებას, ის შეიძლება დიდ პოეტად იქცეს.
ფრაგმენტაციის ხანის ეს ორივე საგულისხმო პოეტური (ფართო გაგებით) ნაწარმოები (ბარბაქაძის ტრფობა წამებულთა და ამაღლობელის სეკვენცია) კარგად გვიჩვენებს, რომ მხოლოდ პოეტურ ტრადიციასთან მუშაობით შეიძლება მნიშვნელოვანი შედეგის მიღწევა - გნებავთ მისი დეკონსტრუქციისა, თუ - პირიქით - ამ ტრადიციის განახლებისა თუ გაგრძელების გზით. კიდევ ერთხელ მსურს გავიმეორო, რომ ფრაგმენტაციის ხანის პოეტთა ნაკლი ტრადიციასთან დაპირისპირება კი არაა, არამედ - ქართული სალიტერატურო ენისა და ამ ენაზე შექმნილი ლიტერატურის არცოდნა (ან - შეზღუდული ცოდნა), ერთი მხრივ, ხოლო მეორე მხრივ, - “სტერილური ქართული” და პოეტური რეფლექსიის (თვითცნობიერების) ნაკლებობა. სწორედ ამის გამო ვერ ქმნიან ისინი ესთეტიკურად მნიშვნელოვან ნაწარმოებებს.
აი, ამგვარ კონტექსტში გამოქვეყნდა რეზო გეთიაშვილის Artყვავილები 2004 წელს, რომელიც, ფაქტობრივად, თუ შეუმჩნეველი არა, - "წაუკითხავი" მაინც დარჩა. აქ, ცხადია, მე მხოლოდ იმას როდი ვგულისხმობ, რომ ამ კრებულს პრემია "საბა" არ მიენიჭა, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, იმას, რომ Artყვავილები 2005 წლის "საბას" კანდიდატთა ე.წ. "შორთ-ლისტშიც" ვერ მოხვდა და ამის შემდეგ არც რაიმე რეცენზია ღირსებია (თუმცა, ისიც უნდა ითქვას, რომ literatura.ge-ს ინტერნეტ-გვერდზე რეზო გეთიაშვილი საკმაოდ მაღალი რეიტინგით სარგებლობს).
არადა, რეზო გეთიაშვილი არა უბრალოდ კარგი ან საინტერესო, არამედ - ნამდვილად დიდი პოეტია ახალი პოეტიკითა და სრულიად განუმეორებელი პიროვნული ხმით. ესაა პოეტი, რომელსაც, მაგალითისათვის, მე არათუ უბრალოდ ველოდი, არამედ რომლის გამოჩენაზეც ვოცნებობდი - ესაა სწორედ ის დიდი ქართველი პოეტი, რომელმაც დაასრულა "გალაკტიონის ეპოქა" და ახალი მრავალფეროვანი პოეტიკა შემოგვთავაზა.
სანამ ვიტყოდე, თუ რას ნიშნავს ჩემთვის "გალაკტიონის ეპოქის" დასასრული, ერთი-ორი სიტყვით - თუ რატომაა რეზო გეთიაშვილი დიდი პოეტი და, საზოგადოდ, - რას ნიშნავს "დიდი პოეტი" და რით განსხვავდება ის “მცირე პოეტისაგან”? "მცირე პოეტი" არ ნიშნავს "უმნიშვნელოს" ან "ცუდს" - პირიქით - "მცირე პოეტი" შეიძლება ბევრად უფრო დახვეწილი და ვურტუოზული იყოს, ვიდრე - "დიდი". "მცირე პოეტი" ნიშნავს პოეტს, რომელიც არსებული პოეტიკის ფარგლებში მუშაობს და ორგანულად გრძნობს თავს უკვე მის გამოჩენამდე შემუშავებულ პოეტურ სისტემაში. "მცირე პოეტის" მაგალითია თითქმის გენიალური ბესიკი, რომელმაც ქართულ პროსოდიას "14-მარცვლიანი" მეტრი (საზომი) და რუსთველისეულზე არანაკლებად დახვეწილი ბგერწერა აჩუქა.
მაგრამ "დიდ პოეტს", განსხვავებით "მცირე პოეტისაგან", პოეტურ ენაში შეუქცევადი ცვლილებები შეაქვს - მაგალითად, აკაკი დიდი პოეტია, რადგან მან, ფაქტობრივად, შექმნა ახალი პოეტური სინტაქსი. ბარათაშვილმა, რომელსაც არ შეუქმნია ახალი პოეტური სინტაქსი, ე.წ. "10-" და "14-მარცვლიან" ლექსს ახალი თემა შესძინა - ბესიკის სახოტბო ლექსს პოეტური მედიტაციისა და პიროვნული თვითჩაღრმავების "სემანტიკური შარავანდედი" მიანიჭა ("სემანტიკური შარავანდედის" კონცეპტი რუსი ფილოლოგების კირილ ტარანოვსკისა და მიხაილ გასპაროვის მიერაა შემოთავაზებული. მათი აზრით, თითოეულ მეტრს აქვს თემატური მეხსიერება - მაგალითად, რუსულ ხუთტერფიან ქორეს ლერმონტოვიდან მოყოლებული გზის თემა განსაზღვრავს); და, ბოლოსდაბოლოს, შექმნა ქართული კულტურის ახალი სიმბოლური ფიგურა/პერსონაჟი - მერანი (ამგვარი ფიგურები XIX-XX საუკუნის პოეზიაში არცთუ ხშირია. მაგალითად, რუსული კულტურისათვის მსგავსი ფუნქცია სპილენძის მხედარმა იტვირთა, რომელმაც მთელი "მეტაფიზიკა" წარმოშვა. მერანშიც "იდო" მთელი მეტაფიზიკა, რომელიც, სამწუხაროდ, ქართულმა ინტელექტუალურმა აზრმა ბოლომდე ვერ გამოიყენა). რაც შეეხება ვაჟას, მან ევროპული “ამაღლებულის იდეა” (ფსევდო-ლონგინე - ბუალო - ედმუნდ ბერკი - კანტი - ჰეგელი...) იმგვარ “ადგილობრივ” და მოულოდნელ კონტექსტში მოათავსა, რომ სრულიად წარმოუდგენელი შედეგი მიიღო - ქართული მთა ბერძნული ეპოსისა და ტრაგედიის ხელმეორე დაბადების ქრონოტოპოსად იქცა.
გალაკტიონის სიდიდე იმით გამოიხატება, რომ მან ქართული პროსოდია (ლექსთწყობა) სრულიად გადაახალისა - ერთმა შემოიტანა იმდენი ახალი ქართული მეტრი (საზომი), რამდენიც იქმნებოდა მთელი წინა რვა საუკუნის მანძილზე; - აღარაფერს ვამბობ რუსთველისა და ბესიკის შემდეგ ყველაზე უფრო დახვეწილ ბგერწერასა და პოეტური სინტაქსის ვირტუოზულ ფლობაზე - მას თანაბრად შეეძლო როგორც ნორმატიული, ისე პოსტპოზიციური წყობის გამოყენება (იგულისხმება მსაზღვრელ-საზღვრულის ორგვარი წყობა: "წითელი სახლი", "სახლი წითელი". პოსტპოზიციური წყობის მაგალითია - "წელიწადები წავლიან ძველი..."). გალაკტიონზე კიდევ ბევრი რამის თქმა შეიძლება, მაგრამ აქ აღარ გავაგრძელებთ. უბრალოდ შევნიშნავთ, რომ "გალაკტიონის ეპოქა" ნიშნავს გალაკტიონის "მასტერ-კლასს", "გალაკტიონის სკოლას", როცა პოეტური ენის ათვისება გალაკტიონის "ცოდნის" გარეშე შეუძლებელია. ამ აზრით, მიჯნათაშორისის პოეტების ლამის ერთადერთი მასწავლებელი გალაკტიონია.
რატომ არის რეზო გეთიაშვილი დიდი პოეტი? - უპირველეს ყოვლისა, პოეტური ენისადმი სრულიად ახალი და ცოცხალი დამოკიდებულების გამო. მის ლექსებში მნიშვნელოვანია არა იმდენად ხატწერა და სტილი (რიტორიკის სიბრტყე), რამდენადაც - ფრაზეოლოგიზმებისა და იდიომებისადმი დამოკიდებულება - პოეზიის გრამატიკა. რეზო გეთიაშვილმა გაქვავებული ენობრივი შრეები აამოძრავა, ამოაბრუნა და სრულიად ახალი პოეტიკა მიიღო.
საგულისხმოა, რომ გეთიაშვილმა იმ მნიშვნელოვანი ტენდენციის მოხელთება და მოთვინიერება მოახერხა, რაც უკვე მის გამოჩენამდე “ჰაერში დაფრინავდა” - ვგულისხმობ იდიომებისა და ფრაზეოლოგიზმების “ამობრუნებასა” და მათი ავტომატიზმის შეჩერებას. ამ მხრივ, ძალიან საყურადღებო ექსპერიმენტი განხორციელდა ისევ პროზაში: ზურაბ ქარუმიძის რომანი ღვინომუქი ზღვა სწორედ ენის “გაქვავებული შრეების” გაცოცხლებასა და ამობრუნებას შეეცადა ამბის მაქსიმალურად შეზღუდვის ხარჯზე, ხოლო ზაზა ბურჭულაძემ მინერალურ ჯაზში ეს ხერხი იმგვარ უკუდურესობამდე მიიყვანა, რომ ამბავი საერთოდ “გააქრო”. ორივე შემთხვევაში ეს რადიკალური ანტინარატიულობა (ამბის მოყოლის წინააღმდეგ ბრძოლა) იდიომებისა და ფრაზეოლოგიზმების “ბუკვალიზაციითა” და ამოძრავებით მოხდა. ფრაგმენტაციის ხანის პოეზიაშიც დროდადრო სპონტანურად ჩნდებოდა ეს ტენდენცია (ზვიად რატიანი, ზურაბ რთველიაშვილი, დავით რობაქიძე...), მაგრამ რეალური შედეგის მიღწევა მხოლოდ გეთიაშვილმა შეძლო Artყვავილებში.
ამავე დროს, მან თამამად ისესხა სამეტყველო ცოცხალი ენისაგან პროზაიზმები, გამოიყენა სრულიად არაპოეტური კავშირებითი ფორმები თუ სხვა "ტრივიალური" სამეტყველო კლიშეები და, რაც მთავარია, ერთი ჩამონათვალის ("რეესტრის") ფარგლებში განათავსა როგორც იდიომის შემადგენელი, ისე - "ჩვეულებრივი" სიტყვები. ყოველივე ამან მოგვცა სრულიად ახალი და განუმეორებელი პოეტიკა:

...მხოლოდ სითეთრე უშვებს ესოდენ
მსუბუქ სურათებს, მსუბუქ საჩივარს -
მკაცრი ხართ, თქვენო უშორესობავ,
მაშინაც, როცა მე შუაში ვარ ...
"მე შუაში ვარ..."

...სულაც იხდიდე, გუშინდელს და ნებაყოფლობითს,
სახადებს, კაბებს, ნათითურებს, ვალებს, ნარცისებს.
"დაკავებული ადგილები..."

მხოლოდ და მხოლოდ ყოველივე ამასთან ერთად
შენ წვიმამდე ხარ გალუმპული და პირველ დღემდე
და შეგვიძლია დავანებოთ თავი და ბოლო
გასეირნება მოიწყინო და ასე შემდეგ.
"მხოლოდ და მხოლოდ ყოველივე ამასთან ერთად..."

...და სინდისს ქენჯნით, საღამოა და რამდენს გთხოვენ,
როცა უბრალო თოჯინა ხართ და ასე მოგრთეს,
28 ა-ში რეალურად იზრდება ხევი
და შაბათამდე ელოდებით ინგლისელ ლორდებს

და ასე შემდეგ... დროს მიჰყვებით, ატარებთ, მისდევთ
და გრჩებათ, რაღაც, ძირითადი, მცირედი, თითქმის
არარსებული, რის გარეშეც, შემინდეთ, მისტერ,
თქვენ ვერასოდეს შეიყვარებთ საკუთარ სიკვდილს.
მეორე მიძღვნა
სიკვდილი იქნევდა ხელებს,
სიფრთხილეს სტკიოდა თავი...
... ... ...
ცა ჰგავდა დობერმან პინჩერს,
დარჩენილს მშრალზე და გარეთ.
იაფფასიანი გასეირნება

არის მარტი და არანაკლებ არტისტულ ქოხთან
დგას ღამის არასასურველი მღილი სიბერე,
მაგრამ რა მოხდა?
ვთქვათ, რა მოხდა?
ჰო, ვთქვათ: რა მოხდა...
მოხდა?
ვთქვათ, მოხდა...
მოხდა, მაგრამ რა მოხდა მერე?!
სიტყვა და საქმე

მერე სიბერეს მარტოობა საფუძვლად უდევს
და გენატრება შიგადაშიგ ძვირფასი დედა,
რომელიც დღეებს ასხვავებდა - კარგებს და ცუდებს,
მხოლოდ და მხოლოდ ყოველივე იმასთან ერთად.
"მხოლოდ და მხოლოდ ყოველივე ამასთან ერთად..."

რას გვაძლევს ეს ყოველივე? - სრულიად ცოცხალ სამეტყველო ინტონაციებს, უნიკალურ პიროვნულსა და პოეტურ ხმას, პოეტური ენის გათავისუფლებას "პოეტიზმებისაგან", მრავალსიტყვიანი რიტორიკისაგან, არამოტივირებული მეტაფორებისაგან, "სტერილური ქართულისაგან" - ანუ ყოველივე იმისაგან, რითაც, სამწუხაროდ, სავსეა თანამედროვე ქართული პოეზია.
რეზო გეთიაშვილის პოეტური სინტაქსი თითქმის უზადოა. მისი სინტაქსი ფლობს ყველაფერს - ანჟამბმანს (გადატანას - "ისეთი ღია ფანჯრებია, წვიმით ავსებენ / ოთახს, არა ვარ მოწყენილი და მითუმეტეს / რომანტიული... - კრიზისი; "სხუად წარსულ ხარ და ღიმილი არაორგანულ / მონატრებებში უფრო ცდაა... - თეთრი ბერეტი: "იყო გაგება. უცნაური. ხოლო შორიდან / მოგონებებიც რბილდებოდნენ რაღაც განგებით" - არქივიდან; "როგორც არასოდეს, ასეთი გაუ- / თვლელი გაორება მიჰყვებათ კუდში / ყურებჩამოშვებულ ბასენტს და გაუნდს" - ბასენტგაუნდის მთვარე); რთულ ქვეწყობილსა თუ თანწყობილ წინადადებებს ("სამეგობროში შენ იკისრე ერთი საფლავი, / რომ შევიკრიბოთ და ყველანი ერთად მოვიდეთ, / გაზეპირებულ სიჩუმეში ღამე გავფლანგოთ, / ან სტუდენტობა გავიხსენოთ ასე შორიდან // და ალიონზე ორგანიზმში სულის ჩაქცევა... - ხუბჩევს, რომელიც მოკვდა); პოსტპოზიციურ წყობას ("ერთგვარი ფარსი, მუსიკაა უთუოდ სხვისი, /თემაა ჩვენი და გაქცევა - ბოღმად და დინჯად... - გასეირნების მერე) და ა.შ.
ცალკე თემაა ნეოლოგიზმები - "ნალარნაკალი გვირილები და წახნაგები", "გეაცინტები... გეაჯები... რათქმაუნდები...", "მოწამლულია ოთახები ამის მერეთი...", "და უზოგიერთიმათგანოდ, უცხოდ და პონოდ...", "დაკარგულ სულში შოფ-ტურებზე იჩუმკისკისებ...", "გაჭიმულია ექსტრემული დაბერებისთვე..."
ცალკე თემაა ბგერწერა - "გეაცინტები... გეაჯები...", "მოკლე ფრაზებით, მოკლებული ყველა სიფითრეს...", "სუსხი ჩემს ოთახში უნდა ასისხამო...", "რა ისეთია შეღამება და შეგამება..."
მაგრამ დავუბრუნდეთ სინტაქსს, რომელსაც, ამავე დროს, შეუძლია გამოხატოს ინტონაციათა მთელი წყება - ყოვლისმომცველი და გადამდები ლირიკული მელანქოლიით დაწყებული და რისხვიანი პოლიტიკური ინვექტივით დამთავრებული:

სახლშია ბელა და ჩემს სახლში იზრდება დარდი
და დარდი უკვე იმხელაა რომ მინებს ამტვრევს
და მოჩანს ღამე. უამური ფიქრის ბასტარდი.
რკინის მესრამდე. ესე იგი - ჰორიზონტამდე.
შინდაბრუნება

რაც შეეხება პოლიტიკურ ინვექტივას, Artყვავილების წინამდებარე გამოცემაში (როგორც უკვე აღვნიშნე, Artყვავილები პირველად 2004 წელს კავკასიური სახლის მეცადინეობით გამოიცა. წინამდებარე გამოცემა, არსებითად, ეყრდნობა პირველს, ოღონდ შევსებულია ბოლო 3 წლის ლექსებით, ერთი მხრივ, ხოლო, მეორე მხრივ, კრებული ციკლებადაა დაყოფილი) არის ლექსი, რომელმაც ააღორძინა ქართული სამოქალაქო პოლიტიკური ლირიკა. აქვე შევნიშნავ, რომ ჩვენი პოლიტიკური პოეზიის სათავეში, რა თქმა უნდა, გურამიშვილია (რომელიც XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან მოყოლებული სრულიად თანამედროვედ ჟღერს). XIX საუკუნეში სამოქალაქო პოლიტიკური ლირიკის შესანიშნავი ნიმუშები მოგვცეს ბარათაშვილმა ("ძრწოდე კავკაზო!..."), აკაკიმ ("დღეს მერცხალი შემოფრინდა...", "ღმერთო წვიმა მოგვივლინე...", ინტერნაციონალი და ა.შ.) და ვაჟამ (ფშაველი ჯარისკაცის წერილი დედას), XX საუკუნეში - გალაკტიონმა (რამდენიმე დღე პეტროგრადში, დროშები ჩქარა! და ა.შ.). მაგრამ სამოქალაქო ლირიკა მაინც პატრიოტული პოეზიის ჩრდილში იმყოფებოდა, რომელმაც ჩვენში ფეხი უფრო მოიკიდა და ლამის დამოუკიდებელ ტრადიციად ჩამოყალიბდა.
რეზო გეთიაშვილის მკვდრების მანიფესტი (ამავე სახელწოდების ციკლიდან) ესაა ნამდვილი სამოქალაქო პოლიტიკური ლირიკა, რომელსაც ქართულ პოეზიაში სრულიად ახალი, გარკვეული აზრით, "ინგლისური" ინტონაცია შემოაქვს. "ინგლისურის" საფუძველი გასაგებია - ესაა მაჩაბლისეული შექსპირი, რომელიც რეზო გეთიაშვილის პოეზიაში შეუფარავად "ისმის" ("ბოლო დროს ოდნავ შეიცვალა ბობი და ხშირად / უყურებს გრძნობებს როგორც რაღაც საშინელებებს. / რაღაც კოშმარებს..." - შინდაბრუნება).
მაგრამ, საქმე ისაა, რომ მაჩაბლისეული შექსპირი მკვდრების მანიფესტში "საკუთრივ შექსპირულად" Yჟღერს - იმ ინტონაციით, რაც შექსპირის ერთი უმთავრესი "თვისებაა" - აფორისტული წყობის მედიტაციური პოლიტიკური რეფლექსია ძალაუფლებაზე. ინგლისურმა პოეზიამ აიტაცა შექსპირის ტრადიცია და პოლიტიკური მედიტაციური ინვექტივა ინგლისური (და ინგლისურენოვანი) პოეზიის განუყოფელ ნაწილად იქცა. მკითხველს შევახსენებ, თუნდაც, უილიამ ბატლერ იეიტსის სამოქალაქო ლირიკას, უისტან ჰიუ ოდენს და განსაკუთრებით მის - 1939 წლის 1 სექტემბერს (ლექსი უშუალოდ მაშინ დაიწერა, როცა ოდენმა II მსოფლიო ომის დაწყების ამბავი გაიგო).
გენიალურ მაჩაბელში იყო ეს შექსპირისეული პოლიტიკური პოტენციალი, რომელიც გეთიაშვილმა აიღო და "ახალ დროს" მოუცილებელი იარლიყი მიაწება:

ჩვენი ქალაქი, ჩვენი ქუჩა, ჩვენი საკანი,
აკლდამა, სადაც ამოქოლვას შობა ეწოდა,
უკვე ღიაა, უკვე იტევს უკვე საკმარის
სიმართლეს, რომლის გასასინჯად კუჭი გვეწვოდა...
... ... ...
რადგან დაგვსაჯეს სამუდამო თავისუფლებით,
უადვოკატოდ, უცერბეროდ, უსერაფიმოდ,
რადგან სულ ყველა ერთმანეთით დავითხუპნებით,
უკვე დაიწყო, უკვე აქ ვარ, უკვე ვნადირობ

თქვენზე, წამები მთავარ როლებს ითამაშებენ,
სად მოგვართმევენ ცოდვა-მადლის მომთენთავ ჩეფირს,
გადაგვარჩევენ ჩვენს ნარჩენებს და დანარჩენებს
და სანამ მორგში პოლიციის დამპალი შეფი,

ალკოჰოლიკი ყასაბი და "ბრექინგ-ნიუსთა"
რეპორტიორი - საქართველოს ჰიმნს იმღერებენ,
სალხინებელში მამაპაპურ სუფრას მივუსხდეთ,
ძმებით, ცოლებით, გამვლელებით, გამომვლელებით...
... ... ...
ძველი კურსია ოცდაათი ოქრო და ლივრი,
ყველა ერთნი ვართ, მინუს ერთი რაოდენობით
პანაშვიდებზე, რა თქმა უნდა, ვარდებით ვივლით,
ვარდებით მოვა პროზექტურის სამი ტენორი,

რომ დაამშვენოს ჭირის სუფრა და ჭირის არტი:
"ჩემი ხატია"... ჰოდა, იყოს, ან ვინ იდავებს,
თუ ჩვენს გაძეძგილ საფლავებზე აკრეფილ ვარდებს
თავისუფლების მოედანზე გადაზიდავენ.

მოდით, დავხოცოთ ერთმანეთი, თავისუფლება,
სისხლის დუღილი, სისხლის მადლმა, თვალებს დასიცხულს,
სისხლის აღების, სისხლის წესით, სისხლის სუფრებად,
შენ, სისხლო ჩემო, სისხლო სხვისო, ზოგადად, სისხლო.

ვინც გადარჩება, ჩაიბარებს სულ ყველას ცოდვას,
ჩვენი სულების საუკუნოდ განსასვენებლად,
ჩვენ უკვე მზად ვართ ვემსახუროთ სამშობლოს, ჰოდა,
ვაშა ამ ახალ საქართველოს, ვაშა შენებას!

მკითხველმა მომიტევოს ლამის მთელი ლექსის ციტი¬რე¬ბისათვის, მაგრამ ეს ლექსი - მკვდრების მანიფესტი - სწორედ იმითაა აღსანიშნავი, რომ მაჩაბლისეულ გამოცდილებასთან ერთად აქ ქართული პატრიოტული ლირიკიდან აღებულია სწორედ ის კლიშეები, რომლებიც აქამდე პატრიოტული ლირიკის ტოპიკას (თემატურ-სახეობრივ სისტემას) შეადგენდა ("ჩემი ხატია...", "შენ, სისხლო ჩემო..." და ა.შ.), რომელთა გამოყენებას ასე დაჟინებით ცდილობს დღეს "ახალი" ძალაუფლება და რომელიც სწორედ პოეტმა კანონიერად მიიღო როგორც მხოლოდ მისი საკუთარი მემკვიდრეობა. საოცარი ისაა, რომ სამოქალაქო ხმა გაისმა არა სამოქალაქო საზოგადოებიდან ან პოლიტიკიდან თუ პოლიტიკასთან ახლოს მყოფი ინტელექტუალური მედიასალონიდან, არამედ სწორედ - პოეზიიდან, პოეტური სიტყვა უფრო სამოქალაქო, თანამედროვე, ზუსტი და ადეკვატური აღმოჩნდა, ვიდრე "თანამედროვე" ქართული "ლიბერალიზმი"!
თუმცა, რატომ უნდა იყოს ეს საოცარი?! - ქართული პოეზია ერთ-ერთი ძველი ევროპული და, იმავდროულად, აღმოსავლური პოეზიაა, რომელიც დიდი სარაინდო-კურტუაზიული ეპოსით იწყება (რუსთველი - ფირდოუსისა და ნიზამის გენიალური სინთეზი და, ამავე დროს, ტრუვერების, ტრუბადურების, კრეტიენისა და დანტეს სულიერი ძმა, სხვა ყველაფერთან ერთად), რომელსაც თავისი მისტიკური ბაროკო აქვს (გურამიშვილის ზუბოვკა, მაგალითად), აქვს ანტიკური პოეზიის გვიანდელი გენიალური შტო (ვაჟა-ფშაველა - მთის ჰომეროსი და ესქილე), აქვს სუფისტური პოეზიის გვიანდელი დახვეწილი რეცეფცია (დაუმსახურებლად დავიწყებული თეიმურაზ I) და რომელსაც შეუძლია სხვაენოვან ლიტერატურათა უმდიდრესი გამოცდილების ადეკვატური ათვი¬სება (ათონელები, შაჰ-ნამეს ბრწყინვალე მთარგმნელი კედელაური, ვახტანგი და საბა, მაჩაბელი, გერონტი ქიქოძე...).
მაგრამ დავუბრუნდეთ გეთიაშვილის პოეტურ საქმეს და აღვნიშნოთ მისი უბადლო პროსოდიული სმენა: ის შესანიშნავად ფლობს 6-ტერფიან დაქტილს ("წვიმამ არ / იცოდა / ძალა სა /კუთარი, / არც მშვიდი / ოთახი..."). ამასთანავე, გეთიაშვილმა სრულიად ახალი ინტონაცია და "სემანტიკური შარავანდედი" მიანიჭა ტრადიციულსა და ძირძველ 14-მარცვლიანს, აღარაფერს ვამბობ მის ჩინებულ ტონურ ლექსებზე; აღვნიშნოთ და მხოლოდ მოვნიშნოთ Artყვავილების ინვარიანტული მოტივები და ხატები (ცარცის ვაგონები, ფანჯრები, ხეები და ფარდები, წერტილები და მძიმეები, მატარებლები, მორიელები და რვაფეხები, ქალაქი ბაისიკლი და მისი კომბინატი...), მხოლოდ მოვნიშნოთ სიბერისა თუ დაბერების თემა და "ბებერ პოეტთა" საუცხოო უცხოური წრე, სადაც "ინგლისური" ელფერი დომინირებს (ჩარლზ ჩენდლერი, სატერზვეიტი, ბობი, უილიამი...), ქალთა სახელები და სახეები (ბელა, მარგარიტა, ჰეთი...), ინტერტექსტები (მაჩაბელი, გალაკტიონი, ყანწელები, მურმან ლებანიძე, აგათა კრისტი, მას მედია, სპორტი...) და შევჩერდეთ, რადგანაც გაცნობა და მეგზურობა შეიძლება ყოვლისმომცველ და დამღლელ ფილოლოგიურ კომენტარში გადაიზარდოს.
დაბოლოს, დავუბრუნდეთ მიტოვებულ კითხვას - რას ნიშნავს "გალაკტიონის ეპოქა" და მისი დასასრული? "გალაკტიონის ეპოქა" ორ რამეს ნიშნავს. პირველი - თავად გალაკტიონმა უზუსტესად განსაზღვრა:

ეპოქა გალაკტიონის

საქართველოში დღეს ყოველ მგოსანს
შარავანდედს ჰფენს შენი გავლენა,
რომ უჩვენებდე მათ გზას სხივოსანს,
ჩვენმა ეპოქამ შენ მოგავლინა!

იყო ბრწყინვალე შოთას ეპოქა
და შემდეგ მსგავსად ტიტანთა ღონის,
არა ამაოდ ჩვენს ხანას ჰქვია -
ეპოქა დიდი გალაკტიონის!

ხალხის გულისთქმა, მღელვარე ასე,
რადგან ყველაზე ადრე გაიგე,
უმაღლეს მთაზე, მშობლიურ მთაზე
შენ ხელთუქმნელი ძეგლი აიგე!

როგორც ვხედავთ, "გალაკტიონის ეპოქა" ნიშნავს, ერთი მხრივ, პოეტის უკვდავ სახელს (ჰორაციუსიდან მომდინარე "ხელთუქმნელი ძეგლის" პოეტური კონცეპტი სწორედ ამის გამოხატულებაა), ნაციონალურ სალიტერატურო კანონში (რომლის "ვიზუალური" ხატი "მშობლიური მთაა" - მთაწმინდა როგორც პარნასი) ისეთსავე ცენტრალურ პოზიციას, როგორიც რუსთველს აქვს და, მეორე მხრივ, ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, იმასაც, რომ გალაკტიონი არის სალიტერატურო გილდიის (სკოლის) მეტრი - მასწავლებელი ("გავლენა" და "მეგზურობა”), რომ ნაციონალური სალიტერატურო ენის სწავლა დღეს მხოლოდ გალაკტიონის მეშვეობით შეიძლება.
რეზო გეთიაშვილმა აითვისა გალაკტიონის სკოლა თუ გაკვეთილი და თავისი საკუთარი პოეტიკა შექმნა. ეს იმას ნიშნავს, რომ მომავალი პოეტებისათვის მხოლოდ გალაკტიონი საკმარისი ვერ იქნება - უფრო მეტიც, გეთიაშვილის მიერ "გამოცოცხლებული" სხვა "გვერდითი" ტრადიციებიც აუცილებლად თავიდან "შესასწავლი" ხდება (ვგულისხმობ, არაოდენ მაჩაბლის ლექსს, არამედ - ცისფერყანწელებსაც, მაგალითად).
სწორედ ამას ნიშნავს "გალაკტიონის ეპოქის დასასრული". ცხადია, აქედან ისიც გამომდინარეობს, რომ "გალაკტიონის სკოლა" არ სრულდება, უბრალოდ, გალაკტიონი უკვე ჭეშმარიტი კლასიკოსია, როგორც - რუსთველი, გურამიშვილი და შვიდკაცას ყველა დანარჩენი წევრი, ხოლო გეთიაშვილი - თანამედროვე დიდი პოეტი, რომელიც იძლევა ქართული კლასიკური ტრადიციისა და პოეტური ენის თანამედროვე ათვისების საკუთარ ვარიანტს.
დღეს სხვა ქართველი პოეტები ამას ჯერ-ჯერობით ვერ ახერხებენ, ერთი გამონაკლისის გარდა - ვგულისხმობ გივი ალხაზიშვილსა და 2006 წელს გამოსულ მის პოეტურ კრებულს - ქორონიკონს - ამ წიგნით გივი ალხაზიშვილი, მიჯნათაშორისი ხანის (1960 - 1990 წწ.) ერთ-ერთი საგულისხმო პოეტი, დიდ პოეტად იქცა.
დღეს "დიდი პოეტი" სავსებით "ბუნებრივადაა" ჩაკეტილი "მცირე დროში” ("დიდი დრო" და "მცირე დრო" მიხაილ ბახტინის კონცეპტებია. ბახტინის თანახმად, "დიდი დრო" - ესაა ტექსტებს შორის "უსასრულო დიალოგი, სადაც არც ერთი საზრისი არ კვდება", ხოლო "მცირე დრო" ამის საპირისპირო ვითარებას არნიშნავს. ჩემი მხრივ, დავძენ, რომ "მცირე დრო" სწორედ ისაა, რასაც სი ეს ლუისი მოხდენილად "ქრონოლოგიურ პროვინციალიზმს" უწოდებდა). არადა, "დიდი პოეტი" ოდენ მაშინ არის დიდი, თუ ის "სკოლას" ქმნის - ანუ, როცა მას კითხულობენ, ითვისებენ, მის გავლენას განიცდიან, მის გავლენას ებრძვიან და მალავენ (ვერ მალავენ) და, ბოლოს, - კლასიკოსადაც აღიარებენ.
აქვთ თუ არა რეზო გეთიაშვილსა და გივი ალხაზიშვილს - როგორც Artყვავილებისა და ქორონიკონის ავტორებს - შესაძლებლობა იმისა, რომ შექმნან "სკოლა" და შემდგომ თაობებზე გავლენა მოახდინონ? სხვაგვარად რომ ვთქვათ, აქვს თუ არა ქართულენოვან მკითხველს დღეს იმის შესაძლებლობა, რომ ისინი "დიდ პოეტებად" აქციოს?
სამწუხაროდ, ჩემი პასუხი უარყოფითია. და თუ ეს მართლაც ასეა, მაშინ AArtყვავილებიცა და ქორონიკონიც სხვა არაფერია, თუ არა "მცირე დროში" ამოქ(რ)ოლილი ორი დიდი პოეტური წიგნი.

© “ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“