ნესტან რატიანი - რიტუალის ასახვა ძველბერძნულ ლიტერატურაში

ზურაბ კიკნაძე
ხელახალი ქორწილი
ნესტან რატიანი "რიტუალის ასახვა ძველბერძნულ ლიტერატურაში" (ჰომეროსიდან ევრიპიდემდე), რედაქტორი რისმაგ გორდეზიანი, რეცენზენტები: ნანა ტონია, რუსუდან ცანავა, თბ. "ლოგოსი", 2001


წიგნი ეხება ბერძნული რელიგიური თუ ყოფითი კულტურის ერთ-ერთ მნიშვნელოვანს უბანს და, როგორც დამოწმებული ლიტერატურის სიიდან ჩანს, არცთუ ღრმად დამუშავებულს იმ კუთხით, რომლითაც ავტორს განუზრახავს მისი შესწავლა. ესაა სინამდვილის რიტუალური მხარე, რომელიც მსჭვალავდა ადამიანის კერძო და საზოგადოებრივ ცხოვრებას. წიგნის ავტორი ანგარიშს უწევს ორ გარემოებას, რომლებსაც შეუძლიათ რიტუალი მისი თავდაპირველი ფუნქციისგან განსხვავებულად წარმოგვიდგინონ: ეს არის ის დამატებითი როლი, რომელსაც რიტუალი ასრულებს მხატვრული ნაწარმოების კომპოზიციის ასაგებად და ამ მიზეზით გამოწვეული დესაკრალიზაცია.
ამრიგად, ავტორის წინაშე რამდენიმე ამოცანა დგას: ერთია გამოკვლევა იმისა, თუ როგორ არის რიტუალი ასახული ნაწარმოებში, როგორც რელიგიური ფენომენი; მეორეა, რა ფუნქციით არის იგი გამოყენებული ნაწარმოებში, როგორც კომპოზიციური ელემენტი სიუჟეტის განვითარებაში; და მესამეა, როგორ არის იგი შემოქმედებითად დამუშავებული და გარდაქმნილი, როგორც სინამდვილის ნებისმიერი სფერო მხატვრულ ნაწარმოებში. ამიტომ მკვლევარი შერიგებული უნდა იყოს იმ გარემოებასთან, რომ რიტუალი არასოდეს სრული სახით არ იქნება ნაწარმოებში წარმოდგენილი. მისი მთლიანობის აღდგენა კი ფილოლოგის კომპეტენციაში არ შედის, რასაც აღნიშნავს კიდეც ავტორი, თუმცა რიტუალის არსებით მხარეზე საუბარს მაინც ვერ ასცდებოდა და ეს ბუნებრივიც არის.
რიტუალური თეორიისა და პრაქტიკის მთელ მრავალფეროვნებას ავტორი მწყობრ კლასიფიკაციაში აქცევს. გამოყოფილია რიტუალური ქმედებების ხუთი სფერო: მსხვერპლშეწირვა, განწმედა, ქორწილი, გლოვა. თუმცა უნდა ითქვას, რომ კლასიფიკაცია პირობითია და ამას გრძნობს ავტორი. მსხვერპლშეწირვა, როგორც სისხლიანი, ისე უსისხლო, აუცილებელი ნაწილია თითქმის ყველა სახეობის რიტუალისა. მის გარეშე განწმედის რიტუალს არ ექნებოდა ძალა. მეორე მხრივ, განწმედის რიტუალი, როგორც აღნიშნავს ავტორი, წინ უძღვის ნებისმიერ რიტუალს. თუ ქმედებას, თვით ჭამიდან დაწყებულს მსხვერპლშეწირვით დამთავრებულს. "ნებისმიერი სახის მსხვერპლშეწირვის წინ მონაწილენი ერთიანდებოდნენ სიმბოლური განწმენდით". მისი უნივერსალობიდან გამომდინარე ავტორი ცდილობს ე.წ. განწმედის რიტუალის ზოგიერთ კონკრეტულ გამოხატულებაში (როგორიც არის ბრძოლის წინ განწმედა), დაინახოს (და სამართლიანადაც) სტატუსის შეცვლის, ანუ, როგორც მას პირველად უწოდა არნოლდ ვან გენეპმა, "გადასვლის რიტუალი". მე დავსძენდი, რომ არა მხოლოდ ზოგიერთ შემთხვევაში, არამედ შემთხვევათა აბსოლუტურ უმრავლესობაში იგი შეიძლება ამ რანგშიც გავიაზროთ. ყოველი განწმედის საზრისი ადამიანის განახლებაში ანუ მის ახალ სტატუსში (იქნება ეს მეომრობა, რელიგიური მსახურება, ქორწინება თუ გლოვა) გადასვლაშია. მისი მიზანია ყველა მეტნაკლებად მნიშვნელოვან შემთხვევაში, როგორც ავტორი აღნიშნავს, ადამიანის "გამოყოფა ყოველდღიური ჩვეული მდგომარეობიდან".
მსხვერპლშეწირვა მოითხოვს განწმედას თავის წინაპირობად, მაგრამ თავად განწმედის რიტუალის სუბსტანციური მხარე, ფართე აზრით, სხვა არაფერია, თუ არა მსხვერპლშეწირვა (ყოველ შემთხვევაში, ეს ასეა ძველ აღთქმაში). მოქცეული ვართ მოჯადოებულ წრეში, მაგრამ ეს ბუნებრივია, რადგან რელიგიური მსოფლგანცდა და მასთან დაკავშირებული რიტუალები ერთმანეთს განმარტავენ და განაპირობებენ. ზუსტად ისევე, როგორც ირინევს ლიონელი ამბობს, რომ "ჩვენი მოძღვრება განმარტავს ლიტურგიას, ხოლო ლიტურგია, თავის მხრივ, განმარტავს მოძღვრებას". სხვანაირად, ეს ჭეშმარიტება შეიძლება განმოვხატოთ რიტუალისა და მითოსის ურთიერთობით. რომელია პირველადი? ასეთი კითხვა ალბათ არც არის გამართლებული. ყოველ შემთხვევაში ე.წ. მანკიერი წრის ამ მანკიერებას მეორე მხარე აქვს: იგი შეიძლება რელიგიური სფეროს ირაციონალურობის მეტაფორად გავიაზროთ, ყოველ შემთხვევაში, ის კარგად გამოხატავს საგნის არსს. ეს არის ჰერემენვტიკული ჩაკეტილი წრე, რომლის შიგნით აზრს კარგავს ის კითხვები, რომლებიც წრის გარეთ მყოფს ებადება. ამიტომაც არ უნდა იყოს ძირითადი თემიდან გადახვევა, როცა ავტორი საგანგებოდ განიხილავს წრის იდეას რიტუალებთან დაკავშირებით. ეს იქნება როკვით შექმნილი წრის, ფერხულის, დაწნული გვირგვინის, საქორწილო ბეჭდის თუ სახლის, შემოსაზღვრული სივრცის ან, თუნდაც, პენელოპეს ნაქსოვის სახით. და ბარემ აქვე აღვნიშნოთ, რომ რიტუალის, კერძოდ, მსხვერპლშეწირვის რიტუალის ატრიბუტებს ავტორი ასევე ფართე სიმბოლურ პლანში გაიაზრებს, როგორც მაგალითად სამსხვერპლო კვამლს მსოფლიო ხისა და ღერძისა და, საბოლოოდ, გზის ანალოგად, რამდენადაც სამსხვერპლო ადგილი სამყაროს შუაგულად გაიაზრება და იმავდროულად მასზე გადის ღმერთებისკენ მიმავალი გზა. უადგილო არ იქნებოდა ფშაური წარმოშობის რიტუალური ლექსის ("ბერი გიორგი მეც ვიყავ...") გახსენება, რომელიც ჭარბი კომუნიკაციური საშუალებებით გამოირჩევა. აქ არის ჯაჭვი, აქ არის მთაც, ხეც და კიბეც, როგორც იაკობის კიბის გამოძახილი.
თავისი საკუთრივი, შეიძლება ითქვას, სრულმასშტაბიანი ფუნქცია, აქვს დაკისრებული საქორწინო რიტუალთა ელემენტების ხსენებას და, საზოგადოდ, ქორწილის მოტივს "ოდისეაში", რაც ავტორს აძლევს საშუალებას, ილაპარაკოს ოდისევსისა და პენელოპეს "ხელახალ ქორწილზე". ეს ადგილი ნაშრომის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პასაჟად მიმაჩნია, რომელსაც აქვს სამომავლოდ გაღრმავებული კვლევის პერსპექტივა. აქ იკვეთება აზრი, რომ "ოდისეას" მთელი შინაარსი ხელახალი ქორწინებისთვის მზადებაა. ამისკენ არის მოწოდებული ყველა ის განსაცდელი, რომლებიც ეპოსის მთავარმა გმირმა გადაიტანა გზაზე ტროადან ითაკამდე, ლოტოფაგებიდან დაწყებული, ქალღმერთთგან შემოთავაზებული ქორწინებებით დასრულებული, რომელთაც ის პენელოპასთან ხელახალი შეუღლებისთვის უარყოფს. ყველაფერი, რაც ხდება ეპოსის დასასრულს ამ ხელახალი ქორწინების წინაპირობაა: სასიძოთა ძლევა ასპარეზობაში, მსახურთა ფერხული, განწმედის რიტუალი, სიძის განმშვენება ათენას მიერ, ჩირაღდნებით სვლა. ამის საფუძველზე ჩვენ შეგვიძლია დავსძინოთ, რომ ფერისცვალება, რასაც ოდისევსი განიცდის ათენას ხელით, რომელმაც გადაალახვინა ყველა სხვა დაბრკოლება, შეგვიძლია გავიაზროთ, როგორც გადასვლის რიტუალი, რომლის ძალითაც ოდისევსი სიძის სტატუსს იძენს, რომლის ძალითაც ის გამოიხსნის სასიძოთა ტყვეობაში მყოფ სასძლოს. არაშემთხვევით, ავტორი ოდისევსის საბოლოო ქმედებას პენელოპეს გათავისუფლებად იაზრებს.
თუ ეპოსში, კერძოდ, "ოდისეაში" დასასრული ბედნიერ ქორწილს მოითხოვს, რითაც ეპოსი მოგვიანო ჯადოსნურ ზღაპარს ენათესავება, სხვაგვარად არის საქმე ტრაგედიაში. "ტრაგედიას არ აინტერესებს იღბლიანი, ბედნიერი ქორწილი... ტრაგიკოსთა ინტერესის საგანი ის ქორწილებია, რომლებიც ან წარუმატებლად დასრულდა ან უბედურად წარიმართა". ეს სავსებით კანონზომიერია რიტუალიდან წარმოშობილი ჟანრისათვის. ოღონდ ეს ის რიტუალი არ არის, რომელიც ბედნიერად მთავრდება.

© “წიგნები – 24 საათი”