ჯონ მაქსველ კუტზეე - მძინარე მზეთუნახავი

1.
გაბრიელ გარსია მარკესის რომანი “სიყვარული ქოლერის ჟამს” მთავრდება იმით, რომ ფლორენტინო არისა საბოლოოდ იმ ქალთან რჩება, ვინც მთელი სიცოცხლე უყვარდა და მასთან ერთად აღმა-დაღმა დაცურავს მდინარე მაგდალენაზე ორთქმავლით, რომელზეც ქოლერის ყვითელი დროშა დაფრიალებს. ამ წყვილში ერთი სამოცდათექვსმეტი წლისაა, მეორე კი – სამოცდათორმეტის.
იმისთვის, რომ მთელი ყურადღება საყვარელ ფერმინას დაუთმოს, ფლორენტინო ინტიმურ ურთიერთობას წყვეტს თოთხმეტი წლის შვილობილთან, რომელიც თავადვე აზიარა სექსის საიდუმლოებებს ერთ კვირადღეს იმ ბინაში, სადაც მარტოდმარტო ცხოვრობს (გოგო ყველაფერს საოცარი სისწრაფით ითვისებს). კაცი სწორედ მაშინ დაუწყებს განშორებაზე საუბარს, როცა ის უგემრიელეს ნაყინს მიირთმევს ამერიკულ სანაყინეში. გაოგნებული და თავზარდაცემული გოგონა თავს იკლავს და საიდუმლო საფლავში მიაქვს. ფლორენტინოს თვალს ფარული ცრემლი მოსწყდება, დროდადრო ამ დანაკარგის გამო მისი გული მწვავე ტკივილის მარწუხებსაც გრძნობს, მაგრამ მეტი არაფერი ხდება.
ამერიკა ვიკუნია (América Vicuña) – ბავშვი, რომელიც ბერიკაცმა შეაცდინა და მიატოვა, მთლიანად დოსტოევსკის პერსონაჟს გვაგონებს. ამ საკმაოდ ამაღელვებელ ნაწარმოებში (“სიყვარული ქოლერის ჟამს”), რომელიც, მართალია, შემოდგომის ფერებში გაზავებულ, მაგრამ მაინც კომედიას წარმოადგენს, მისი ადგილი უბრალოდ არ არის. გარსია მარკესი ამერიკას მეორეხარისხოვანი პერსონაჟივით ექცევა: თითქოს მხოლოდ ფლორენტინოს მორიგი საყვარელი იყოს და არაფერს ამბობს იმაზე, თუ რა მოჰყვება გოგონას მიმართ ჩადენილ დანაშაულს თავად ბერიკაცისთვის. ამით ავტორი მორალური აზრით ერთგვარად საშიშ და დანაღმულ ტერიტორიაზე იჭრება. რასაკვირველია, აქ იმის ნიშნებიც იკითხება, რომ მან არ იცის, რა მოუხერხოს ამ გოგოს ამბავს. მწერლის ენა, როგორც ყოველთვის, ახლაც უშრეტი ენერგიით მჩქეფარე, მოქნილი და სრულიად განუმეორებელია, თუმცა ფლორენტინოსა და ამერიკას კვირადღის სცენებში ვლადიმირ ნაბოკოვის “ლოლიტას” შორეული გამოძახილი მაინც გვესმის. ბერიკაცი გოგოს თამაშ-თამაშით ხდის, თითო ჯერზე თითო რამეს ითხოვს: “აბა, ჯერ ეს პაწია ბაჩიები გაიხადე დათუჩასთვის, ახლა ეს ყვავილებიანი საცვალი - ყურცქვიტასთვის და პაწუკა კოცნაც გაიმეტე მამიკოს უსაყვარლესი ჩიტუნიასთვის”.

ფლორენტინო ერთი მოპოეტო ძველი ბერბიჭაა, რომელსაც პირისპირ საუბარს სასიყვარულო წერილების წერა ურჩევნია. გარდა ამისა, თავგადაკლული მელომანი, თავისებურად ძუნწი და ხელმომჭირნე, ქალებთან საშინლად გაუბედავი ვინმეა. თუმცა, მიუხედავად სიმორცხვისა და არცთუ სასიამოვნო გარეგნობისა, ნახევარი საუკუნის მანძილზე მან 622 ქალის გული მოინადირა ყველასგან ფარულად.
ამ მხრივ ფლორენტინო გარსია მარკესის ახალი მოთხრობის უსახელო მთხრობელს მოგვაგონებს. ლიტერატურული წინამორბედივით ეს კაციც წვრილად აღნუსხავს მის მკლავებში მოხვედრილ ქალთა სახელებს, რაც თითქოს იმ წიგნში უნდა გამოიყენოს, რომლის დაწერასაც აპირებს. სინამდვილეში კი, მხოლოდ სათაური აქვს მოფიქრებული: “Memoria de mis putas tristes” – “ჩემი სევდიანი მეძავების გახსენება” (თუ სახსოვარი), რომელიც ედით გროსმანმა “ჩემი ნაღვლიანი მეძავების გახსენებად” თარგმნა. მისი სია 514-მდე ადის, სანამ თვლას შეწყვეტდეს. მერე კი ასაკში შესულს ნამდვილი სიყვარული ეწვევა, არა შუახანს გადაცილებული ქალის, არამედ თოთხმეტი წლის გოგოს სახით.
ოცი წლის ინტერვალით გამოცემულ ამ ორ წიგნს შორის იმდენად თვალშისაცემი პარალელებია, რომ შეუძლებელია მათ გვერდი ავუაროთ. ისინი სწორედ ამაზე მიგვანიშნებენ: “ჩემი ნაღვლიანი მეძავების გახსენებაში” გარსია მარკესმა ახლებურად გადაამუშავა როგორც მხატვრული, ასევე მორალური თვალსაზრისით გაუმართავი ისტორია - ფლორენტინოსა და ამერიკას ამბავი რომანიდან “სიყვარული ქოლერის ჟამს”.
“ჩემი ნაღვლიანი მეძავების გახსენების” მთავარი გმირი და ავტორად ნაგულისხმევი მთხრობელი კოლუმბიის საპორტო ქალაქ ბარანკილაში დაიბადა, დაახლოებით 1870 წელს. მისი მშობლები განათლებული ბურჟუაზიის წარმომადგენლები იყვნენ. თითქმის მთელი საუკუნე გავიდა და ის ისევ ნახევრად დანგრეულ მშობლიურ სახლში ცხოვრობს. აქამდე პურის ფულს ჟურნალისტობითა და ესპანურისა თუ ლათინურის კერძო გაკვეთილებით შოულობდა, ახლა კი თავი პენსიითა და იმ ყოველკვირეული სვეტების წყალობით გააქვს, რომლებსაც ერთ-ერთი გაზეთისთვის წერს.
ჩანაწერი, რომელსაც ჩვენ გვიტოვებს, მისი მშფოთვარე ცხოვრების ოთხმოცდათერთმეტ წელს მოიცავს და მემუარის სპეციფიკურ ნაირსახეობას – აღსარებას განეკუთვნება. როგორც წმინდა ავგუსტინეს “აღსარებანი” მოწმობს, ამ ტიპის ნაწარმოებში ხელაღებით გაფლანგული ცხოვრების ამბავს მოგვითხრობენ, რომელიც სულიერი კრიზისის გამწვავებითა და აღმსარებლის მოქცევით სრულდება, რასაც მისი ხელახალი დაბადება მოჰყვება ახალ და უფრო შინაარსიან ცხოვრებაში. ქრისტიანულ ტრადიციაში აღსარებას მკვეთრად დიდაქტიკური მიზანი აქვს. აი, ჩემი მაგალითი, - გეუბნება ის – ნახე, სულიწმინდის იდუმალი ძალით ჩემნაირი არარაობის გადარჩენაც კი შესაძლებელია.
ჩვენი გმირის ცხოვრების ოთხმოცდაათი წელი, რა თქმა უნდა, ფუჭად გაფლანგულია. მან არა მხოლოდ მემკვიდრეობა და მრავალმხრივი ნიჭი დაანიავა, არამედ რომანტიკული ხანაც საოცრად უფერულად გალია. არასდროს დაქორწინებულა (ოდესღაც კი იყო დანიშნული, მაგრამ ბოლო წუთს საცოლე მიატოვა). არ წოლილა ქალთან, რომლისთვისაც არ გადაუხდია: თუ ვინმეს ფულის გამორთმევა არ სურდა, ძალას ატანდა და ამ გზით მას თავის მორიგ მეძავად აქცევდა. ერთადერთი ხანგრძლივი ურთიერთობა საკუთარ მოსამსახურესთან აქვს, ვისაც ტრადიციულად თვეში ერთხელ ხმარობს იმ დროს, როცა ქალი სარეცხს რეცხავს, თან ყოველთვის en sentido contrario (ამ ევფემიზმის გროსმანისეული თარგმანია “უკნიდან”). ჰოდა, შინაბერას საშუალებას აძლევს, თქვას, თითქოს ისევ “virgo intaqta”, ანუ ყოვლად უმანკო იყოს.
ოთხმოცდამეათე დაბადების დღეზე ის საკუთარ თავს დიდ სიამოვნებას დაპირდება: სექსს ნორჩ ქალწულთან. ბორდელის დიასახლისი, სახელად როსა, ვისაც დიდი ხანია იცნობს, იმ ოთახისკენ გაუძღვება, სადაც მისთვის გამზადებული, შიშველი და ძილის წამლით გათიშული თოთხმეტი წლის გოგო წევს:
“შავგვრემანი იყო, თბილი. ეტყობა, დაბანეს, გაალამაზეს თხემიდან ნაზი ღინღლით დაფარულ ბოქვენამდე. თმა დაუხვევიათ, ხელ-ფეხზე ფრჩხილები შეუფერადებიათ, მაგრამ მოთაფლისფრო კანი ქარდაკრული, აქერცლილი და მოუვლელი ჰქონდა. ძუძუები საცაა დაეტყობოდა, ახლა კი ჯერჯერობით ბიჭისას მიუგავდა, თუმცა იგრძნობოდა მზადყოფნა – ამოეხეთქა დაფარული ენერგია. ფეხები მართლაც საუკეთესო ჰქონდა. ალბათ მსუბუქად დადის. გრძელი და მგრძნობიარე თითები აქვს ხელებზეც. ჩართული ვენტილატორის ქვეშაც კი ოფლის წვეთები უბრწყინავდა სხეულზე. შეღამებულზე აუტანელი სიცხე ჩამოდგა. ბრინჯის პუდრის სქელი ფენის ქვეშ ძნელი იყო მისი სახის გარჩევა. გვარიანად შეეთითხნათ. ორი შევარდისფერებული ლაქა, დაწებებული წამწამები, გამუქებული წარბები, შოკოლადისფრად გათხიპნილი ტუჩები – მძიმე სანახავი იყო, მაგრამ კოსმეტიკის სქელი ფენის ქვეშ მაინც ჩანდა ამაყად გამოკვეთილი ცხვირი და ლამაზი ტუჩ-პირი. “ნაზი, ყოჩაღი ბოჩოლა” – გავიფიქრე მე”.*
გოგოს დანახვისას ამ ძველი მექალთანის პირველი რეაქცია სრულიად მოულოდნელია: შიში, პანიკა, გაქცევის დაუძლეველი სურვილი. მიუხედავად ამისა, მაინც გვერდით მიუწვება და გაუბედავად აფათურებს ხელს გოგოს ფეხებს შორის. ის ძილში იშმუშნება. ვნებადაშრეტილი კაცი სიმღერას წამოიწყებს: “დელგადინას საწოლთან ანგელოზები ჩამომსხდარან”. მალევე აღმოაჩენს, რომ თურმე მისთვისაც ლოცულობს. შემდეგ ჩაეძინება. დილის ხუთ საათზე გამოღვიძებულს გოგო გარდიგარდმო დაწოლილი და ხელებგაშლილი დახვდება, “თავისი სიქალწულის სრულუფლებიანი დიასახლისი”. “უფალი გფარავდეს”, გაიფიქრებს კაცი და მიდის.
ცოტა ხანში ბორდელის დიასახლისი ურეკავს, რათა სიმხდალის გამო დასცინოს და კიდევ ერთი შანსი მისცეს მამაკაცური სრულფასოვნების დასამტკიცებლად. ის კვლავ უარზეა. “აღარაფრად ვვარგივარ”, - ამბობს და მაშინვე შვებას გრძნობს, - “როგორც იქნა, გავთავისუფლდი მონობისგან”, – პირდაპირი მნიშვნელობით, სექსისადმი მონობისგან – “რომლის უღელშიც ცამეტი წლის ასაკიდან ვიტანჯებოდი”.
თუმცა როსა მას მანამდე არ მოეშვება, სანამ არ დაითანხმებს და ეს უკანასკნელიც ისევ ესტუმრება ბორდელს. გოგოს ახლაც სძინავს, ბერიკაცი კი მხოლოდ ოფლს უმშრალებს და მღერის: “დელგადინა, დელგადინა, ყველაზე მეტად მეყვარები”. (მისი სიმღერა ერთგვარ ბუნდოვან ქვეტექსტს შეიცავს: ზღაპარში დელგადინა პრინცესაა, რომელიც მამასთან ინტიმურ სიახლოვეს გაურბის).
კაცი ძლიერი ქარიშხლის დროს ბრუნდება შინ. ახლადმოყვანილი კატა თითქოს სატანურ არსებად ქცეულა. წვიმა სახურავის ხვრელებიდან ასხამს, გათბობის მილი სკდება, ქარი ფანჯრის მინებს აწყდება. როცა საყვარელი წიგნების გადასარჩენად იბრძვის, გრძნობს, რომ დელგადინას აჩრდილი გვერდით უდგას და ეხმარება. ახლა ის დარწმუნებულია, რომ ნამდვილი სიყვარული იპოვა: “ჩემს ცხოვრებაში შემოჭრილი პირველი სიყვარული, რომელიც ოთხმოცდაათი წლისას მესტუმრა”.
მასში ზნეობრივი რევოლუცია ხდება: ვეღარ იტანს განვლილი ცხოვრებისთვის დამახასიათებელ უსუფთაობას, სიძუნწეს, ახირებულობას და უარს ამბობს მათზე. როგორც გვეუბნება, “სხვა კაცად” იქცა. ის ნელ-ნელა აცნობიერებს, რომ სამყაროს სიყვარული ამოძრავებს – არა იმდენად ქორწინებით დაგვირგვინებული, რამდენადაც ცალმხრივი ტრფიალის მრავალფეროვანი გამოვლინებები. მისი საგაზეთო სვეტი სიყვარულის ძალისადმი მიძღვნილი დითირამბებით ივსება და ერთგული მკითხველებიც ერთობ ეპირფერებიან.
დღისით – თუმცა ამის მოწმენი ვერ ვხდებით – დელგადინა, თითქოს ნამდვილი ზღაპრის გმირი იყოს, ფაბრიკაში მუშაობს და ღილებს აკერებს, ღამით კი - რათა საყვარელს უმანკოდ მოუწვეს გვერდით - ბორდელში თავის ოთახს უბრუნდება, რომელსაც მისი სატრფო ნახატებითა და წიგნებით რთავს (მოხუცი მიზნად დაისახავს, გოგოს გონებრივი შესაძლებლობები განუვითაროს). მოთხრობებს ხმამაღლა უკითხავს, ის კი დროდადრო გაურკვეველ სიტყვებს წამოროშავს ხოლმე ძილში. კაცს სულაც არ მოსწონს მისი ხმა, რომელიც ისე ესმის, თითქოს ნაცნობი სხეულიდან უცნობი ელაპარაკებოდეს. ბევრად ურჩევნია, რომ იგი სრულიად გათიშული იწვეს.
გოგოს დაბადების დღეს მათ ინტიმური ურთიერთობა აქვთ, თუმცა სქესობრივი აქტის გარეშე:
“კოცნით დავუფარე მთელი სხეული, ხერხემალი, მალები, მილეული თეძოები, ხალიანი გვერდი და მკერდი, სადაც უძილო გული უძგერდა. მე ვკოცნიდი, მის სხეულს კი თანდათან ემატებოდა სიმხურვალე და ველური სურნელი. მისი კანის ყოველი გოჯი ნაზი თრთოლვით მპასუხობდა და ყოველ ჩემს კოცნას აგებებდა სხვაგვარ სითბოს, განსაკუთრებულ გემოსა და ახალ კვნესას, ძუძუს კერტები ეფურჩქნებოდა ჩემი თითების მოლოდინში, თითებისა, რომლებიც არ შეხებიან მას”.
მერე ცუდი ამბავი ხდება. ბორდელის ერთ-ერთ კლიენტს ყელგამოჭრილს იპოვიან. იქაურობას პოლიცია გადაჩხრეკს, ჰაერში მოსალოდნელი სკანდალის სუნი დატრიალდება და დელგადინა იძულებულია, სასწრაფოდ აორთქლდეს. შეყვარებული მთელ ქალაქს გადააბრუნებს, მაგრამ მას ვერსად მიაგნებს. ბოლოს, როცა ბორდელში დაბრუნდება, აღმოჩნდება, რომ გოგოს თითქოს ასაკი მომატებია და უმანკო იერიც დაუკარგავს. ეჭვიანობისგან კაცს თვალთ დაუბნელდება, რისხვა ერთიანად დარევს ხელს.
გადის თვეები და მისი მრისხანება თანდათან ნელდება. ძველი საყვარელი ბრძნულ რჩევას აძლევს: “ისე ნუ მოკვდები, ცხოვრებაში ერთხელ მაინც არ განიცადო, რა საოცრებაა: დაწვე იმასთან, ვინც გიყვარს”. მოხუცის ოთხმოცდამეთერთმეტე დაბადების დღე უხმაუროდ ჩაივლის. როსას შეურიგდება. შეთანხმდებიან, რომ მთელს ქონებას ორივენი ამ გოგოს დაუტოვებენ, ვინც, ბორდელის დიასახლისის თქმით, ამასობაში თავით გადაშვებულა სიყვარულის მორევში. გულმხიარული ბერიკაცი გალაღებულ მეტრფესავით ელის “ჭეშმარიტი ცხოვრების ჟამს”.
ამ ახლადშობილი სულის აღსარებები, როგორც ამბობს, სინდისის ქენჯნის შესამსუბუქებლად შეითხზა, თუმცა ისინი ხორციელი სურვილების დათრგუნვისკენ ნამდვილად არ მოგვიწოდებენ. ღმერთი, რომელსაც მოხუცი მთელი ცხოვრების მანძილზე უარყოფდა, რა თქმა უნდა, სწორედ ის არის, ვისი წყალობითაც ავაზაკნი გადარჩებიან, თუმცა ამავე დროს იგი სიყვარულის ღმერთიცაა, ცოდვილ ბერიკაცს “გადარეული სიყვარულის” (Amor loco, რაც სიტყვასიტყვით “გიჟურ სიყვარულს” ნიშნავს) საძებნელად რომ აგზავნის ქალწულთან – “იმ დღეს ისეთი მძაფრი სურვილი დამეუფლა, თითქოს ეს უფლის ნება იყო” – მერე კი შიშსა და ძრწოლას შთაბერავს, როცა იგი პირველად მიაპყრობს თვალებს თავის ნადავლს. უფლის ხელით ბერიკაცი წამში გადაიქცევა გარყვნილი მექალთანიდან უმანკო მეტრფედ, რომელიც გოგონას მთვლემარე სხეულს სწორედ ისე ეთაყვანება, როგორც უბრალო მორწმუნე – წმინდანის ხატსა თუ ქანდაკებას: მზრუნველობით, ყვავილების მიტანით, შესაწირის გაღებით, ლოცვით და გალობით.
ყოველთვის არის რაღაც აუხსნელი მოქცევის გამოცდილებაში: როგორც წესი, ცოდვილი ისე ბრმავდება ვნებით, სიხარბით ან სიამაყით, რომ შინაგან ლოგიკას, რომელსაც ცხოვრების ყველაზე კრიზისულ მომენტამდე მიჰყავს, ის მხოლოდ რეტროსპექტივაში ხედავს, ანუ მაშინ, როცა თვალი აეხილება. ასე რომ, ერთგვარი ორგანული შეუთავსებლობაა მოქცევის ნარატივსა და თანამედროვე რომანს შორის, რომლის საბოლოო სახეც მეთვრამეტე საუკუნეში ჩამოყალიბდა და რომელშიც პერსონაჟს გაცილებით დიდი ყურადღება ეთმობა, ვიდრე სულს. მისი მიზანი ნაბიჯ-ნაბიჯ, დიდი ნახტომებისა და ზებუნებრივი ჩარევების გარეშე იმის ჩვენებაა, თუ რა გზას გაივლის დასაწყისიდან დასასრულამდე ის, ვისაც ადრე გმირი ერქვა, მაგრამ ახლა სრულიად მართებულად, მთავარ პერსონაჟს უწოდებენ ხოლმე.
მიუხედავად იმისა, რომ “მაგიური რეალისტის” იარლიყი მიაკერეს, გარსია მარკესი მაინც ფსიქოლოგიური რეალიზმის ტრადიციაში აგრძელებს ნაყოფიერ მუშაობას, რამდენადაც უშვებს, რომ ინდივიდუალური ფსიქეს ნაღვაწს თავისი ლოგიკა აქვს, რომლისთვის თვალის მიდევნებაც სავსებით შესაძლებელია. მან თვითონვე შენიშნა, რომ ე.წ. “მაგიური რეალიზმი” მხოლოდ თხრობის მანერაა, რომლითაც დაუჯერებელ ამბებს წარბშეუხრელად ჰყვება – ერთგვარი ხრიკი, კარტახენელი ბებიისგან რომ ისწავლა. მეტიც, ის, რაც უცხოელებს ძნელად სარწმუნო ეჩვენებათ მის ამბებში, ხშირად ჩვეულებრივი ლათინოამერიკული რეალობაა. მიუხედავად იმისა, დავიჯერებთ თუ არა მწერლის გულწრფელობას, ფაქტია, რომ ფანტასტიკურისა და რეალურის შერწყმა (უფრო ზუსტად თუ ვიტყვით, ელიზია: «ან..., ან...», რომელიც “ფანტაზიისა” და “რეალობის” მიღმაა), რამაც დიდი აჟიოტაჟი გამოიწვია 1967 წელს, როცა “მარტოობის ასი წელი” გამოვიდა, ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა რომანში ლათინური ამერიკის ფარგლებს გარეთაც.
კატა “ჩემი ნაღვლიანი მეძავების გახსენებაში“ მხოლოდ კატაა თუ ჯოჯოხეთის მოციქული? დელგადინა მართლაც მიდის საყვარლის დასახმარებლად ქარიშხლიან ღამეს თუ სიყვარულის ჯადოთი მონუსხული კაცი მის სტუმრობას უბრალოდ წარმოიდგენს? ეს მძინარე მზეთუნახავი მხოლოდ მუშათა კლასის ერთი უბრალო გოგოა, რომელიც რამდენიმე ზედმეტ პესოს გამოიმუშავებს თუ იმ მიღმიური სამყაროს ქმნილებაა, სადაც პრინცესები მთელი დღე ცეკვავენ, ზღაპრული არსებები ზებუნებრივ საქმეებს აღასრულებენ და მოჯადოებული ქალიშვილები საუკუნო ძილით იძინებენ? ასეთ კითხვებზე ერთმნიშვნელოვანი პასუხების ძიება მხოლოდ იმაზე მიანიშნებს, რომ მთხრობელის ხელოვნება სწორად არ გვესმის. რომან იაკობსონი ხშირად გვახსენებდა ხოლმე იმ ფორმულას, რომელსაც მაიორკაზე ადგილობრივი მეზღაპრეები იყენებენ, როცა ამბის მოყოლას იწყებენ: “იყო და არც იყო ასე”.
სეკულარული ორიენტაციის მქონე თანამედროვე მკითხველებისთვის საკმაოდ ძნელია ხელშესახები ფსიქოლოგიური საფუძვლის გარეშე იმის დაჯერება, რომ უბრალო შიშველი გოგოს ხილვამ შეიძლება სულიერი გადატრიალება გამოიწვიოს გარყვნილ ბერიკაცში. მოქცევისათვის მოხუცის მზაობა ფსიქოლოგიურად უფრო დამაჯერებელი გახდება, თუ დავუშვებთ, რომ ეს კაცი მემუარების დასაწყისამდეც არსებობდა გარსია მარკესის ადრეულ ნაწარმოებებში და განსაკუთრებით რომანში “სიყვარული ქოლერის ჟამს”.
მაქსიმალურად ობიექტურად თუ განვსჯით, “ჩემი ნაღვლიანი მეძავების გახსენება” შედევრი ნამდვილად არ არის. არც მისი სიმსუბუქე იქნებოდა ძნელად მისაღწევი – ის ხომ უბრალოდ ტექსტის სიმოკლისა და შეკუმშულობის შედეგია. მაგალითად, “გამოცხადებული სიკვდილის ქრონიკა” (1981) მიუხედავად იმისა, რომ თითქმის იმავე სიგრძისაა, მნიშვნელოვნად ამდიდრებს გარსია მარკესის კონცეფციას: კარგად შეკრული, მიმზიდველი ნარატივი და ამავე დროს თავბრუდამხვევი მასტერ-კლასი: რამდენი ისტორია, რამდენი სიმართლე შეიძლება გამოიგონოს ავტორმა ერთი და იმავე მოვლენის აღსაწერად.
“გახსენების” ამოცანაც მეტად გაბედულია: მოხუცი კაცის პირით ისაუბრო არასრულწლოვანი გოგონასადმი გაჩენილ ვნებაზე, ანუ ისაუბრო პედოფილიაზე, ან ის მაინც აჩვენო, რომ შეყვარებულებისთვის პედოფილია ჩიხი ვერ იქნება. გარსია მარკესის კონცეპტუალური სტრატეგია იმ კედლის დანგრევისკენ არის მიმართული, რომელიც ეროტიკულ ვნებასა და თაყვანისცემის ვნებას შორის აღმართულა. ეს განსაკუთრებით მკაფიოდ ჩანს ქალწულობის კულტში, რომელიც ასეთი ძლიერია სამხრეთ ევროპასა და ლათინურ ამერიკაში, მყარი არქაული ქვედა შრით, პირველ შემთხვევაში, პრე-ქრისტიანულით, მეორეში კი – პრე-კოლუმბურით (საყვარლის აღწერით, დელგადინას არქაული ქალწული ქალღმერთის მრისხანება მოსდგამს: “ამაყად გამოკვეთილი ცხვირი და ლამაზი ტუჩ-პირი. ნაზი, ყოჩაღი ბოჩოლა”).
როგორც კი უწყვეტი კავშირის შესაძლებლობას დავუშვებთ სექსუალურ სურვილსა და თაყვანისცემის ვნებას შორის, ფლორენტინო არისას “ცუდი” ლტოლვა საკუთარი შვილობილისადმი არსის შეუცვლელად შეიძლება გადაიქცეს დელგადინას საყვარლის “კარგ” ლტოლვად, რომელიც ახალი ცხოვრების ჩანასახზე მიგვანიშნებს. “ჩემი ნაღვლიანი მეძავების გახსენება” კი უფრო ღრმა ნაწარმოებად გამოჩნდება, თუ მას ერთგვარ გაგრძელებად აღვიქვამთ რომანისა “სიყვარული ქოლერის ჟამს” და თან ისეთად, სადაც უმანკო ბავშვის ნდობის გამტეხი მისი ერთგული თაყვანისმცემელი ხდება.


2.
როცა როსას ესმის, რომ მისი თოთხმეტი წლის თანამშრომელს დელგადინად მოიხსენიებენ (სიტყვიდან: “la delgadez” – სინატიფე, დახვეწილობა), გაოგნდება და გადაწყვეტს, გოგონას ბანალური სახელი გაუმხილოს კლიენტს. ბერიკაცს არაფრის გაგონება არ სურს. მას ხომ ურჩევნია, რომ გოგომ საერთოდ არ ამოიღოს ხმა. როდესაც დელგადინა ბორდელიდან ხანგრძლივი გაუჩინარების შემდეგ უცხო მაკიაჟითა და სამკაულებით დაბრუნდება, მოხუცი თავს შეურაცხყოფილად იგრძნობს: გოგომ არა მხოლოდ მას, არამედ საკუთარ ბუნებასაც უღალატა. ორივე შემთხვევაში, ჩვენს წინაშეა კაცი, რომელიც შეყვარებულისგან მყარ იდენტობას, ქალწული პრინცესის იდენტობას ითხოვს.
ბერიკაცის ახირება თუ დაჟინებული მოთხოვნა, რომ მისი სატრფო იმ სახის ერთგული დარჩეს, რომლითაც მან ის გააიდეალა, ესპანურენოვან ლიტერატურაში სულაც არ არის უპრეცედენტო რამ. მიღებული წესის დაცვით, რომლის თანახმადაც ყველა მოხეტიალე რაინდს გულისსწორი უნდა ჰყოლოდა, ვისაც აღსრულებულ საგმირო საქმეებს მიუძღვნიდა, შუახანს გადაცილებული ერთი კაცი, საკუთარ თავს დონ კიხოტს რომ უწოდებს, საქვეყნოდ აცხადებს, ქალბატონ დულსინეა ტობოსელს ვემსახურებიო. ეს ქალბატონი დულსინეა რაღაცით იმ გლეხის გოგოს მოგვაგონებს, სოფელ ტობოსოში რომ ცხოვრობს და ვისაც დონ კიხოტმა ოდესღაც თვალი მოჰკრა, მაგრამ ის მაინც წარმოსახვითი არსებაა, რომელიც კაცმა საკუთარი თავის მსგავსად გამოიგონა.
დასაწყისში სერვანტესის წიგნი სარაინდო რომანების პაროდიას წარმოადგენს, მაგრამ თანდათან უფრო საინტერესო სახეს იღებს - იდეალის იდუმალი ძალის გამოკვლევად გადაიქცევა, რომელიც მკაცრ რეალობასთან მუდმივ დაპირისპირებებს უძლებს. წიგნის დასასრულს დონ კიხოტის გონზე მოსვლა, იმ იდეალური სამყაროს უარყოფა, რომელში დამკვიდრებასაც ის ასე შეუპოვრად ცდილობდა და ენამწარე ჭორიკანების რეალური სამყაროს აღიარება მის ირგვლივ ყველას საგონებელში აგდებს, მათ შორის მკითხველსაც. ნუთუ ეს ის არის, რაც ნამდვილად გვინდა: უარი ვთქვათ წარმოსახვით სამყაროზე და კასტილიის სოფლური ჭაობის მოსაწყენ ყოველდღიურობაში ჩავეფლოთ?
“დონ კიხოტის” მკითხველი ვერასდროს იტყვის დარწმუნებით, სერვანტესის გმირი მართლაც გიჟია, რომელიც ილუზიების ტყვეობაში იმყოფება, თუ პირიქით, ბოლომდე აცნობიერებს საკუთარ როლს - ცხოვრობდეს გამოგონილ სამყაროში – თუ მის თავში სრულიად ქაოსურად ხან ილუზიები ბობოქრობენ, ხან კი საღი აზრი იმარჯვებს. რასაკვირველია, არის ისეთი წუთებიც, როცა დონ კიხოტი ამტკიცებს, თითქოს თავგანწირვასა და უანგარო მსახურებას შეეძლოს უკეთეს ადამიანებად გვაქციოს, მიუხედავად იმისა, წარმოსახვით არსებას ვემსახურებით თუ არა. “რაც მოხეტიალე რაინდი გავხდი”, - ამბობს ის, - “მე ვარ გულადი, ზნეკეთილი, სულგრძელი, თავაზიანი, გულუხვი, გულისხმიერი, უშიშარი, მშვიდი, თვინიერი [და] ბევრის მომთმენი”. თუ ვინმეს ეჭვი ეპარება, რომ ის მართლაც ისეთი გულადია, ზნეკეთილია და ა.შ., როგორც ამტკიცებს, მის ბრძნულ მსჯელობაზე რაღას იტყვის, რომლის თანახმადაც ოცნების ძალას ჩვენი ზნეობრივი ცხოვრების წარმართვა შეუძლია. ვინ უარყოფს, რომ იმ დღიდან, როცა ალონსო კიხანამ თავი რაინდად წარმოიდგინა, სამყარო გაცილებით უკეთესი არ გახდა, ან უფრო საინტერესო, უფრო სიცოცხლით სავსე მაინც?
დონ კიხოტი დიდი უცნაური ვინმე ჩანს გაცნობისას, მაგრამ მათი უმრავლესობა, ვისაც ამ კაცთან ურთიერთობა უხდება, მცირე ხანში თითქმის მისნაირად იწყებს აზროვნებას და თვითონაც რაღაცით დონ კიხოტი ხდება. თუ ის რაიმეს გვასწავლის, მხოლოდ იმას, რომ გაცილებით უკეთესი, უფრო სისხლსავსე ცხოვრებისთვის სხვა სამყაროში გადასვლის უნარი უნდა განვივითაროთ – შეიძლება სულაც გაუცნობიერებლად - თუმცა ამანაც შეიძლება მიიყვანოს გარშემომყოფნი იმ დასკვნამდე, რომ დროდადრო ილუზიებით ვიტანჯებით.
სერვანტესის წიგნის მეორე ნაწილში დონ კიხოტის, ჰერცოგისა და მისი ცოლის სჯა-ბაასი სიღრმისეულ ანალიზს გვთავაზობს იმისა, თუ რას ნიშნავს ბოლომდე დაიხარჯო იდეალისთვის და ამდენად, არარეალური (წარმოსახვითი, გამოგონილი) ცხოვრებისთვის. ჰერცოგის ცოლი უმთავრეს შეკითხვას სვამს, თავაზიანად და მოურიდებლად: მართალია თუ არა, რომ დულსინეა “ამქვეყნად არ არსებობს და ის წარმოსახვითი ქალბატონია, რომელიც თქვენმა აღმატებულებამ (ანუ დონ კიხოტმა) გამოიგონა და მას სიცოცხლეც შთაბერა გონებაში?”
“უფალმა უწყის, არსებობს თუ არა დულსინეა ამქვეყნად”, – პასუხობს დონ კიხოტი, - “ან წარმოსახვითია თუ არა იგი. ასეთ რამეებს ბოლომდე ვერც ვერავინ გაიგებს. [თუმცა] მე არც გამომიგონია და არც სიცოცხლე შთამიბერავს ჩემი ქალბატონისთვის”.
დონ კიხოტის პასუხის სამაგალითო სიფრთხილეში უფრო მეტი აზრი დევს, ვიდრე იმ ზედაპირულ ცოდნაში, რასაც იგი ყოფიერების ბუნების შესახებ გამართული ხანგრძლივი კამათისას ავლენს, როცა სოკრატეს წინამორბედებიდან თომა აქვინელამდე ყველას და ყველაფერს მიმოიხილავს. ავტორის ირონიის გათვალისწინებითაც კი, დონ კიხოტი აშკარად ამტკიცებს, რომ თუ იმ სამყაროს ეთიკურ უპირატესობას ვაღიარებთ, სადაც ხალხი იდეალის სახელით მოქმედებს - იმ სამყაროზე, რომელშიც პირადი ინტერესებისთვის ირჯებიან, მაშინ ისეთ უხერხულ ონტოლოგიურ კითხვებს, როგორიც ჰერცოგის მეუღლემ დასვა, შეიძლება უბრალოდ ყური მოვუყრუოთ.
მთელი ესპანურენოვანი ლიტერატურა სერვანტესის სულით არის გაჟღენთილი. ფაბრიკის პატარა უსახელო მუშის ქალწულ დელგადინად ტრანსფორმაციაში იმავე იდეალიზაციის პროცესს შევნიშნავთ, რომელმაც ტობოსოელი გლეხის გოგო ქალბატონ დულსინეად გადააქცია. გავიხსენოთ გარსია მარკესის გმირის ახირება, ვისაც ურჩევნია, მისი სიყვარულის ობიექტი გათიშული იწვეს და ხმას არ იღებდეს - აქ რეალური სამყაროს ისეთივე მწველი სიძულვილი ჩანს, დონ კიხოტს სატრფოსგან ერთგვარ უსაფრთხო დისტანციაზე ყოფნას რომ აიძულებდა. რამდენადაც სერვანტესის გმირი აცხადებს, თითქოს უკეთესი ადამიანი გახდა იმ ქალის მსახურებით, ვინც მისი არსებობაც კი არ იცის, ამდენადვე მარკესის ბერიკაცს შეუძლია განაცხადოს, რომ “ჭეშმარიტი ცხოვრების” ზღურბლზე აღმოჩნდა, რადგან ის გოგო შეიყვარა, ვისაც სინამდვილეში არ იცნობს და ვინც, რასაკვირველია, ასევე არ იცნობს მას (“გახსენების” ყველაზე “სერვანტესული” ეპიზოდია, როცა ბერიკაცი ველოსიპედის სანახავად გაეშურება, რომლითაც მისი შეყვარებული სამსახურში დადის – ან უნდა დადიოდეს – და ნამდვილი ველოსიპედის არსებობის ფაქტი თავისებური “ნივთიერი სამხილი” აღმოჩნდება იმისა, რომ ზღაპრული სახელის მქონე გოგონა, ვის საწოლსაც ღამ-ღამობით იყოფდა, “ამქვეყნად არსებობდა”).
ავტობიოგრაფიულ წიგნში “იცოცხლო, რათა მოყვე” გარსია მარკესი დიდი ზომის პირველი პროზაული ნაწარმოების, “ფოთლების ქარიშხლის” (1955) შექმნის ამბავს მოგვითხრობს. ხელნაწერზე მუშაობის დასრულებისთანავე მან უახლოეს მეგობარს, გუსტავო იბარას აჩვენა იგი, რომელმაც თავზარდამცემი დასკვნა გააკეთა: დრამატული სიუჟეტი – საერო და საეკლესიო ავტორიტეტების წინააღმდეგ გამართული ბრძოლა მიცვალებულის დამარხვისთვის – სოფოკლეს “ანტიგონეს” ასლს წარმოადგენდა. გარსია მარკესმა “ანტიგონე” თავიდან წაიკითხა, როგორც ამბობს, “უცნაური განცდით, რომელშიც შერწყმულიყო სიამაყე იმის გამო, რომ ასეთ დიდ მწერალთან უნებლიე თანხვედრა აღმომაჩნდა და გულისტკივილი, რადგან პლაგიატში სახალხოდ მამხელდნენ”. გამოქვეყნებამდე მან ხელნაწერი საფუძვლიანად ჩაასწორა და ეპიგრაფად სოფოკლეს ფრაზაც დაუმატა, იმის აღსანიშნავად, რომ მას გარკვეულწილად დაესესხა.
სოფოკლე არ გახლავთ ერთადერთი მწერალი, რომელმაც გარსია მარკესზე გავლენა მოახდინა. უფრო ადრეულ ერთ-ერთ ნაწარმოებში უილიამ ფოლკნერის ისეთი მკაფიო კვალი გვხვდება, რომ თავისუფლად შეიძლებოდა, მისთვის ფოლკნერის უერთგულესი მოსწავლეც კი გვეწოდებინა.
ცხადია, “ჩემი ნაღვლიანი მეძავების გახსენების” ავტორი მნიშვნელოვნად არის დავალებული იასუნარი კავაბატასგან, რომელმაც 1968 წელს ნობელის პრემია მიიღო ლიტერატურის დარგში. 1982 წელს გარსია მარკესმა დაწერა მოთხრობა “მძინარე მზეთუნახავი და თვითმფრინავი”, სადაც სპეციალური მინიშნებაა კავაბატაზე. მთხრობელს, ატლანტიკის ოკეანის თავზე გამოკიდებული თვითმფრინავის პირველი კლასის განყოფილებაში რომ მოკალათებულა, არნახული სილამაზის ქალიშვილი უმშვენებს გვერდს, რომელსაც ფრენის დასრულებამდე სძინავს. ის უდავოდ კავაბატას რომანის ბერიკაცს მოგვაგონებს, რომელიც ფულს იმაში იხდის, რომ ძილის წამლით გათიშულ გოგოებთან ღამეები გაატაროს. როგორც მხატვრული ნაწარმოები, “მძინარე მზეთუნახავი” დაუმუშავებელია, მხოლოდ ზოგადი მონახაზია და მეტი არაფერი. ალბათ ამ მიზეზით გარსია მარკესი “ჩემი ნაღვლიანი მეძავების გახსენებაში” თავს უფლებას აძლევს, კიდევ ერთხელ დაუბრუნდეს მთავარ თემას – ასაკში შესულ თაყვანისმცემელს, რომელიც ჩაძინებული გოგოს გვერდით ზის.
კავაბატას “მძინარე მზეთუნახავების სახლში” (1961) ხანდაზმულობის ზღურბლზე მყოფი იოსიო ეგუტი დახმარებისთვის ბორდელის დიასახლისს მიმართავს, ვინც თავისებური გემოვნების მქონე კაცებს ძილის წამლით გათიშულ გოგოებთან აწვენს. გარკვეული დროის მანძილზე ის რამდენიმე მათგანთან ღამესაც გაატარებს. ამ სახლის წესები, რომელთა თანახმადაც სექსუალური აქტი იკრძალება, არსებითად უსარგებლოა, რადგან კლიენტების უმრავლესობა მოხუცი და იმპოტენტია. ეგუტი კი – როგორც თავად ამბობს – არც ერთია და არც მეორე. ის მუდმივად ეთამაშება წესების დარღვევის იდეას: წარმოიდგენს, როგორ გააუპატიურებს ერთ-ერთ გოგოს, დააორსულებს და ბოლოს გაგუდავს კიდეც, რითიც კაცობას დაუმტკიცებს და გამოწვევას გაუგზავნის იმ სამყაროს, რომელიც მოხუცებს ბავშვებივით ექცევა. ამავე დროს მას ის აზრიც უტრიალებს თავში, რომ ძილის წამლის ზედმეტი დოზა მიიღოს და ქალწულის მკლავებში განუტევოს სული.
კავაბატას ნოველა იკვლევს, თუ რა საქმიანობას ეწევა ეროსი თვითანალიზით დაკავებული, ჩამოყალიბებული სენსუალისტის გონებაში, რომელიც წარმოუდგენლად – თითქმის ავადმყოფურად – მგრძნობიარეა სუნებისა და სურნელების, შეხების ნიუანსების მიმართ. ეს ის კაცია, ვინც ერთიანად შეუპყრია იმ ქალის ფიზიკურ უნიკალურობას, რომელთანაც წევს, ვისთვისაც მეტად ბუნებრივია სექსუალური წარსულიდან სურათების გაცოცხლება, ვინც უშვებს ალბათობას, რომ გოგოებისადმი ლტოლვა შეიძლება საკუთარი ქალიშვილებისადმი აღძრული ვნების გამოხატულება იყოს, ან ქალის მკერდზე გადარევა ბავშვურ მეხსიერებაში იღებდეს სათავეს.
პირველ ყოვლისა, განცალკევებული ოთახი, მხოლოდ საწოლისა და იმ ცოცხალი სხეულისგან რომ შედგება, რომელსაც შეიძლება კარგად ან ცუდად მოეპყროს (საზღვრების ფარგლებში, თუმცა კი სურვილისამებრ) - უცხო თვალისგან ფარულად და შესაბამისად, გაკიცხვის რისკის გარეშე - წარმოადგენს თეატრს, სადაც ეგუტი საკუთარ თავს უპირისპირდება, ისეთს, როგორიც სინამდვილეშია - მოხუცს, მახინჯსა და სიკვდილის ზღურბლზე მდგარს. უსახელო გოგოებთან გატარებულ ღამეებში უფრო მეტი სევდაა, ვიდრე სიხარული, უფრო მეტი სინანული და ტკივილია, ვიდრე ფიზიკური სიამე.
იმ ნაღვლიანი კაცების საძაგელი სიძაბუნე, რომლებიც ამ სახლს სტუმრობდნენ ხოლმე, ეგუტისგან არც ისე შორს იყო. სექსის უნაპირო სივრცე და უძირო სიღრმე – მის რა ნაწილს იცნობდა იგი სამოცდაშვიდი წლის ასაკში? ბერიკაცების ირგვლივ ხომ ახალი ხორცი, ქორფა ხორცი, მშვენიერი ხორცი მუდმივად ჩნდებოდა. განა ამ სახლის საიდუმლოში სევდიანი მოხუცების უსასრულო ოცნებით გატაცება არ იმალებოდა, როგორც იმ დღეების სინანული, რომლებიც ისე დაკარგეს, თითქოს არც კი ჰქონიათ?
გარსია მარკესი კავაბატას იმდენად არ ბაძავს, რამდენადაც პასუხობს. ხასიათით მისი გმირი ძალიან განსხვავდება ეგუტისგან: ნაკლებად განვითარებული მგრძნობელობა აქვს, საკუთარ თავს ნაკლებად უღრმავდება, ნაკლებად იკვლევს და ბოლოს, ნაკლებად პოეტურია. თუმცა ჭეშმარიტი მანძილი გარსია მარკესსა და კავაბატას შორის სწორედ იმით უნდა გაიზომოს, რაც მათი საიდუმლო სახლების საწოლებში ხდება. დელგადინას გვერდით ბერიკაცს სრულიად ახლებური, მზარდი სიხარული ეუფლება. ეგუტისთვის კი მუდამ შემაწუხებელ თავსატეხად რჩება, როგორ შეიძლება იმ გათიშულ ქალთა სხეულებს, ვისი გამოყენების უფლებაც საათობით იყიდება და რომელთა მოდუნებულ, თოჯინასებურ კიდურებს კლიენტი სურვილისამებრ ამოძრავებს, ისეთი ძალა ჰქონდეს, რომ ამ სახლში კვლავ და კვლავ დააბრუნონ.
არსებობს შეკითხვა, რომელიც ყველა მზეთუნახავს თანაბრად ეხება: რა მოხდება, როცა გაიღვიძებენ? კავაბატას წიგნში, სიმბოლური აზრით, გამოღვიძება არ ხდება: ეგუტის მეექვსე და უკანასკნელი გოგო მის გვერდით კვდება, იმ წამლით მოწამლული, რომელმაც ჩააძინა. გარსია მარკესთან კი, როგორც ჩანს, დელგადინამ კანით შეისრუტა მთელი მზრუნველობა და ყურადღება, რასაც მის მიმართ არ იშურებდნენ და ახლა გაღვიძების პირას იმყოფება, მზად არის თვითონაც გადაეშვას სიყვარულის მორევში.
მძინარე მზეთუნახავის მარკესისეული ვერსია უფრო მხიარული აღმოჩნდა, ვიდრე კავაბატასი. რასაკვირველია, მის მოულოდნელ დასასრულში ნათლად ჩანს, რომ ავტორი სრულიად გაცნობიერებულად ხუჭავს თვალს იმაზე, თუ რა ელის ბერიკაცს ნორჩ საყვარელთან, როგორც კი სატრფოს ქალღმერთის კვარცხლბეკიდან ჩამოსვლის ნებას დართავს. სერვანტესმა თავისი გმირი სოფელ ტობოსოში მიიყვანა და მუხლი მოადრეკინა იმ გოგოს წინაშე, რომელიც თითქმის შემთხვევით იქცა დულსინეას განსხეულებად. გადატანილი ტკივილის სანაცვლოდ, დონ კიხოტმა ახალი ხახვის სურნელით შეზავებული სოფლური ლანძღვა-გინების ქარცეცხლი მიიღო. იგი სცენიდან დაბნეული და შემცბარი გადის.
ვერ ვიტყვით, გარსია მარკესის ეს პატარა იგავი ცოდვების გამოსყიდვის შესახებ იძლევა თუ არა ამგვარი დასკვნის გაკეთების საშუალებას. იქნებ მან ჩოსერის “კენტერბერიულ მოთხრობებში” “ვაჭრის ამბავსაც” გადაავლო თვალი - სხვადასხვა თაობის წარმომადგენელთა ქორწინების სარდონიკულ ისტორიას და მზერა სწორედ ამ კადრზე შეაჩერა: გამომფიტველი პირველი ღამის შემდეგ ალიონის ბინდ-ბუნდში მოჩანს ასაკოვანი ქმარი, რომელიც საწოლზე წამომჯდარა, თავზე ჩაჩდამხობილი, მომჩვარული კანით, კისერთან რომ დუნედ უთრთის, მის გვერდით კი ნაჯიჯგნი და ნატანჯი ახალგაზრდა ცოლი წამოწოლილა, უკმაყოფილო სახით, ზიზღით სავსე თვალებით.

*ელზა ახვლედიანის თარგმანი

ინგლისურიდან თარგმნა ირმა ტაველიძემ

© The New York Review of Book
2006