ტომას პინჩონის ,,იმ დღის წინააღმდეგ’’

დროის მანქანაში

ლიუკ სანტი

,,იმ დღის წინააღმდეგ’’ სქელტანიანი წიგნია, სფინქივით იდუმალი, შიშისმომგვრელად სადა, თეთრი გარეკანით, რომელსაც ერთადერთი, ამოუცნობსიმბოლოებიანი ბეჭედი ამშვენებს. ეს წიგნი პინჩონის ყველაზე დიდ რომანებზე უფრო დიდიც კია - ,,გრავიტაციის ცისარტყელა’’ (760 გვერდი) და ,,მეისონი და დიქსონი’’ (773 გვერდი) სიდიდით ალბათ მხოლოდ მის ნახევარს თუ გაუტოლდება. ,,გრავიტაციული ცისარტყელასგან’’ განსხვავებით, ამ რომანს რამე ხელმოსაჭიდი, ადვილად აღსაწერი სიუჟეტი, რომელსაც წიგნისგან ლიტერატურის თანამედროვე ,,მომხმარებელი’’ მოელის, არც გააჩნია. ,,მეისონი და დიქსონი’’-სგან განსხვავებით, რომანი ძლიერი ნიშან-თვისებების მქონე, შთამბეჭდავ პერსონაჟებზე არ სდგას. სიუჟეტი მოუხელთებელია, მრავალწახნაგიანი, გადმოსაცემად არცთუ მარტივი, არც რომელიმე ჩვენთვის ნაცნობ ტერიტორიას ემეზობლება. რომანს ექვსი თუ შვიდი გამოკვეთილი და თავისდამახსომებელი მთვარი პერსონაჟი ჰყავს, მაგრამ ოცამდე სხვა, ამათგან განსხვავებული გმირიც გვხვდება; ,,გრავიტაციის ცისარტყელას’’ იმდენი განშტოება და ნიშა, მის სიუჟეტს კი იმდენი მთავარი ხაზი, უკან მოსაბრუნებელი გზა და კვალი, გვერდითი და საცალფეხო ბილიკი აქვს, რომ მკითხველს პერსონაჟები რამდენიმე ასეული გვერდით ეკარგება, ხელახლა გამოჩენისას კი მათი გახსენება უჭირს.
პინჩონის რომანებს ყოველთვის მათთვის დამახასითებელი რიტმი და ლოგიკა გააჩნია, რომლებსაც მკითხველი მუდმივად მონაცვლე ლანდშაფტში გადაჰყავს, და ამის გამო, მოქნილობისა და ავტორისეული განწყობისადმი მორგების მხრივ წარმოუდგენელ მზადყოფნას მოითხოვს. მთავარი ხაზიდან განზე გახვევას გამონაკლისის კი არა, მუდმივი ხასიათი აქვს. სცენების თანმიმდევრობა, რომელსაც რომანის მსვლელობის ტრადიციული გაგება გულისხმობს,…თანდათანობით უგრძეს პროზაულ ლექსებში გადადის, რომლებიც თავის მხრივ, მრავალ გვერდზე გადაშლილ განსჯის პროცესად იქცევა. როცა მკითხველის თვალი მშვიდდება, და თითქოს მისთვის უკვე გასაგებ ტექსტს კითხულობს, სიუჟეტი მალაყებს ჭიმავს და ჭკუამხიარულ ლაბირინთებს მიუყვება. იდეები, რომლებზეც მთელი რომანის აგება შეიძლებოდა, დაუნანებლადაა უკუგდებული, სამაგიეროდ, წვრილმანი, შემთხვევითი და წარმავალი წინა პლანზე წამოიწევა და თავბრუსხვევამდე განივრცობა. ამ რომანში სიუჟეტის სვლა-გეზის განვითარება თუ სხვა ,,საორგანიზაციო საკითხი’’ შეიძლება კამათლის აგდებით, ბარამბოს ღეროებზე ან ჩაის ფოთლებზე დაკვირვებით გადაწყდეს. ხანდახან, სიუჟეტში ისეთი რამეები ხდება, თითქოს, ცნობილი გამოთქმისა არ იყოს, ,,ჰომეროსსაც ჩასთვლემია.”
ყველა ის ნიშან-თვისება, რომელიც პინჩონის ნამუშევრებში თავიდანვე გამოიკვეთა, რომანში ,,იმ დღის წინააღმდეგ’’ უპრეცედენტო სიგრძე-სგანეს იძენს. პირველი შთაბეჭდილებით, წიგნი უზამრაზარ არქიტექტურულ ნაგებობას ჰგავს, რომელსაც ურიცხვი ფლიგელი, კოშკურა, ფრთა და სათავსო აქვს, და თავიდან ბოლომდე სპონტანურად, უჩანაფიქროდ და უპროექტოდაა ნაშენები. ნაგებობა შორიდან შიშისმომგვრელი და დამთრგუნველი ჩანს, მაგრამ მიახლოებისას ახლობელი და მყუდრო გამოდგება და მნახველს კეთილგანწყობით ეგებება – სიმეტრიისა და იერარქიის მსგავს წნეხებს რომანი სრულიად მოკლებულია.
რამდენიმე ათწლეულის წინათ დაწერილი დიდტანიანი ბესტსელერების მსგავსად, ,,იმ დღის წინააღმდეგ’’ რამდენიმე თაობის ამბის დამტევი, 30 წელიწადის მომცველი საგაა, ქმედების არეალი აქ ჩრდილოეთ ამერიკის კლდიანი მთებიდან ჰიმალაებამდე და პოლუსიდან პოლუსამდეა გადაშლილი, თუმცაღა, თვითონ ქმედება ასე თუ ისე, ფათერაკების მაძიებელების – ,,როვერ ბოისის’’ მსგავსი, მუდმივი სიჭაბუკით დაჯილდოებული ჰაერნაოსნების თავგადასავლებით იფარგლება, ხოლო დედამიწის გარშემო მათი სრბოლა თავგადასავალთა სერიებად (“ბედის ნებიერები კრაკატაუში’’, “ბედის ნებიერები ატლანტიდის ძიებაში’’) აღიბეჭდება. 1893 წლის ჩიკაგოს მსოფლიო გამოფენა-ბაზრობაზე – რომანი სწორედ ასე იწყება – ესენი ვინმე მერლ რაიდაუთს, შიგადაშიგ მოალქიმიკოსო ფოტოგრაფს გაიცნობენ, რომელიც ცოლმა მიატოვა და ახლა დროზე ადრე დაბრძენებულ ქალიშვილს, დელიას, იგივე დოლის მარტო ზრდის. შემდეგ ქმედება მერლის და დოლის კვალდაკვალ, კოლორადოში ინაცვლებს, სადაც თხრობაში ვინმე უებ ტრავერსი, მაღაროების მეპატრონე შემოდის, რომლის საიდუმლო გატაცება, როგორც შემდგომ ვიტყობთ, ანარქისტი ტერორისტის, კიელსელგურ ქიდის სახელით ელექტროგადამცემი ხაზების და სარკინიგზო ხიდების აფეთქებაა.
ამ სიმდიდრეთა უმეტესი წილი პირქუშ პლუტოკრატს, სქარსდეილ ვაიბს ეკუთვნის, რომელიც ჯეი ფი მორგანისა და თომას ედისონის საქმიანი სიამტკბილობითაა გაღიზიანებული, და არც ნიკოლაი ტესლას, სერბული წარმოშობის ბრწყინვალე ამერიკელი მეცნიერის ახირება ეხატება გულს, რომელიც იქადნის, რომ მის მიერ გამოგონილ ახალ ტექნოლოგიებს მსოფლიო კაპიტალი საკუთარ ინტერესებში ვეღარ მოიხმარს. ვაიბი ჯერ უების უმცროსი ვაჟის, ქითის სწავლა-განათლების ხარჯებს კისრულობს, შემდეგ ორ პურისმცხობელს ქირაობს და უებს აკვლევინებს. მოკლულის ქალიშვილი ერთ-ერთ მკვლელს უახლოვდება, მაგრამ უების ორი ვაჟი ფიცს დებს, რომ მკვლელებზე შურს იძიებენ. რომანის მთელი დარჩენილი ნაწილი დილი რაიდაუთის და ტრავერსის სამი ვაჟის თავგადასვლებისგან შედგება, რასაც დროდადრო ბედის ნებიერების ვიზიტები გამოერევა ხოლმე.
ასეთია ამ რომანის შეძლებისდაგვარად შემჭიდროვებული სინოფსისი, რომლის სიუჟეტურ დეტალებში ჩაღრმავება იმდენივე გვერდს წაიღებდა, რამდენსაც თავად წიგნი. ნახსენებ პერსონაჟთა გარდა, მასში სხვა რამდენიმე მთავარი გმირიცაა: იაშმინ ჰალფქურტი, ობლობაში გაზრდილი რუსი, რომელიც ზრდასრულობაში მხოლოდ მათემატიკოსად კი არა, femme fatale -ად გვევლინება, რომანის ბოლოს კი ტრავერსის ,,დედა და მარჩენალი’’ ხდება; საიფრიან ლეითვუდი, რომლის ყოველი გამოჩენა ,,ბილდუნგსრომანისთვის’’ დამახასიათებელ მთლიან ციკლს კრავს - ეს პერსონაჟი მკითხველის თვალწინ სტუდენტისგან თავგადასვლების მაძიებელ გმირად იქცევა, საბოლოოდ კი განდეგილობას არჩევს; და ბოლოს, მუდმივი აუტსაიდერი ლიუ ბესნაითი, რომელიც 36-ედან 1 061 გვერდამდე ლამის არცერთ მოვლენას არ აკლდება და თანდათანობით ,,შავი ნიღბის’’, ცნობილი ბულვარული რომანის პერსონაჟის, რომანტიკული დეტექტივის ნიშან-თვისებებს იძენს. ბევრი ალუზია ჩნდება ს.ს. ვან დაინის, ეგდარ უოლასის და ჯონ ბიუჩენის პერსონაჟებთან და სამყაროებთანაც, მოქმედების ადგილი იქნება ეს თუ პერსონაჟთან დაკავშირებული ამბები და ანეკდოტური სიტუაციები. ამათ გარდა რომანში კიდევ ოცამდე ისეთი პერსონაჟია, რომელთა გამოჩენა სიუჟეტის მსვლელობაზე მკაფიო კვალს ტოვებს.
პინჩონის ტილოების მასშტაბები და მოცულობა იმ შეზღუდვებთან შეურიგებლობითაა წარმოშობილი, რომლებსაც თვით რომანის ფორმა განაპირობებს – უფრო მსხვილი ნადავლის მონადირების ამბიციით, ვიდრე ბედთა კოლიზიების მეშვეობით ეპოქების და იდეების სიმბოლური ასახვა შეიძლება იყოს. სიუჟეტური ხაზის, სიტუაციების დაუსრულებელი და მოულოდნელი ,,წაზრდა’’, ბარტყობა, ნაწილობრივ მკითხველისა და საკუთარი თავის გართობის სურვილს ჰგავს, მაგრამ ამასთან ერთად რედუქციული ინტერპრეტირებისთვის დახვედრებული წინააღდეგობაცაა. წიგნის შუა გვერდებზე მოტივების, იდეების, ცნებების, გრძნობების, ანალოგიების მთელი კონა ჩნდება, რომელიც მუდმივად ფორმას იცვლის და მოძრაობს. ყველაზე მეტყველი თვით ეპოქაა, 1893 წელსა და პირველი მსოფლიო ომის კვირაძალს შორის მოქცეული შუალედი (ომისშემდგომი ამბების მოკლე დამატებით): ეს მოდერნული საზოგადოების დაბადების ხანაა, უმძაფრესი ისტორიული შუალედი, რომლის მოვლენები შეიძლებოდა სულ სხვაგვარადაც განვითარებულიყო. ისევე როგორც ,,მეისონი და დიქსონი’’, სადაც ეპონიმია ერთგვარ თავდაპირველ ცოდვადაა დანახული – ამ რომანშიც უკან დაბრუნებისა და ისტორიული მოვლენებისთვის გეზის შეცვლის მძაფრი სურვილი იგრძნობა. ისევე, როგორც რომანში ,,V.”, აქაც ბევრია განსჯა დროისა და სივრცის წარმავლობის შესახებ. ისევე, როგორც ,,გრავიტაციის ცისარტყელაში’’, ტექნოლოგიათა ომების თემა და აპოკალიფსური დასასრულისკენ დაქანების შეგრძნება თავს აქაც იჩენს; და Vineland-ის მსგავსად, აქაც ძლიერ ნებაზე დაფუძნებული ოპტიმიზმი, ძალაუფლების, ფულის და სიკვდილის ძალების წინააღმდეგ ამბოხის - ბნელში გაუმქრალი სანთლის რწმენა იგრძნობა. რაც ითქვა, რომანის სახელწოდებას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს.
ისევე, როგორც წინა რომანებში, პინჩონი აქაც გარკვეული აზრით პრაისტორიულ პროზას ქმნის, მისთვის ნაცნობი სამყაროდან ექსტრაპოლირებას ისევე ახდენს, როგორც ფანტასტი მწერლები – მეცნიერებაზე დაყრდნობით. სხვა ოსტატებზე ნაკლებ არც წარსულის ტექსტურას აცოცხლებს, მაგრამ უმეტესწილად წიგნის მოქმედება ერთგვარ პარალელურ სამყაროში ხდება, სადაც 1905 თუ 1914 წლის გარკვეული ისტორიული ასპექტები იმას ემთხვევა, რაც ამ ხანის შესახებ ვიცით, ან გვგონია, რომ ვიცით. დანარჩენი წარმოსახვის თამაშით რევიზიას განიცდის. რაკი სატირა ფეხს სწორედ ამ დანარჩენში იკიდებს, შესანიშნავი ანეკდოტური სიტუაციები იქმნება: მაგალითად, ერც-ჰერცოგი ფერდინანდი მსოფლიო ბაზარზე მიემგზავრება, მაგრამ ჩიკაგოს სამხრეთ ნაწილში ხვდება და ადგილობრივ მაცხოვრებლებს კარგა გვარიანად აცბუნებს:
“მითხარით რამე თქვენს... მოითმინეთ, გეთაყვა, მოგახსენებთ...…როგორც თქვენში იტყვიან, mama-ს შესახებ; ჩიკაგოს ,,უაით სთოქინგში’’ მესამე ბაზაში თამაშობს, nicht wahr? ერთობ საძაგელი შესახედაობის ქალი, გული არ მიგივა. დიახ. ძლიერ ცხიმიანი, საჯდომიდან მკერდამდე სულ ცხიმები. გამოფენაზე არ უნდა მოვიდეს, თორემ ეტყვიან no, no ქალაბატონო, ეს მსოფლიო ბაზრობაა, მსოფლიო მასხრობა ხომ არა!’’
რომანში ანაქრონისტულად არაფერი იკითხება, რადგან დროს აქ სულ სხვა მოქნილობა აქვს; სწორედ მისი ელასტიკურობის გამო მიმდინარეობს მძვინვარე პოლემიკა ქვატერნიონისტებსა და ვექტორისტებს, მათემატიკოსთა ორ დაპირისპირებულ ჯგუფს შორის, რომლებიც სინამდვილეშიც არსებობდნენ, მაგრამ ალბათ არა ისეთი ექსტრავაგანტული სექტების სახით, როგორებადაც რომანში გამოიყურებიან (ქვატერნიონები, რომლებიც 1843 წელს პირველმა სერ უილიამ ჰამილტონმა აღწერა, ვიკიპედიის თანახმად, რთული რიცხვების გადაუნაცვლებელი გაფართოებაა, რომელთა არსებობა ოთხ, სამ სივრცით, და ერთ დროით განზომილებაში ივარაუდება. ცნება, როგორც ჩანს, მოძველდა, და გამარჯვება ვექტორისტებს ერგოთ). რომანში ქვატერნიონისტები “მათემატიკის იუედეველები’’, “ანარქისტები’’ არიან, რომლებიც სივრცისეულ ღერძს წარმოსახვის ნაყოფად თვლიან, დროს კი რეალობის ამსახველ ტერმინად მიიჩნევენ – ვექტორისტი ,,ბოლშევიკების’’ საპირისპიროდ, რომლებისთვისაც წარმოუდგენელია “სივრცის წაბილწვა მასში შეუძლებელი რიცხვების არსებობის ვარაუდით; დედამიწისეული სივრცისა, რომელსაც ურიცხვი თაობები იპყრობდნენ, ადგილს იმკვიდრებდნენ და იცავდნენ’’.
შემდეგ თხრობაში ისლანდიური შპატის, მინერალური კალციტის კრისტალური ფორმა შემოდის, რომელსაც სინათლის სხივის ორმაგად გადატეხვა ძალუძს; მისი გამოყენება ბევრნაირად შეიძლება; მაგალითად, დროის გარეთ და მიღმა ჭვრეტა და ალტერნატიული რეალობების დანახვა. მისი მეშვეობით კითხულობენ სფინჩუნოს მარშრუტს, რომელიც მეთოთხმეტე საუკუნის რუკაზეა დატანილი; რუკის ავტორს “დედამიწა მხოლოდ სამგანზომილებიან სივრცედ კი არ წარმოედგინა, არამედ მის მიღმა “წარმოსახვითი ზედაპირის’’ არსებობას ვარაუდობდა. ეს ოპტიკური მოწყობილობის მსგავსი სიბრტყეა, რომლის ორგანზომილებიან სივრცეში პროეცირება სინამდვილეს ერთობ უცნაურ სახეს აძლევს’’, და დაკარგული ქალაქის, შამბალას მიმართულებას აჩვენებს (რომანის ბოლოსკენ შამბალაში ექსპედიცია ,,უდაბნოსქვეშა ფრეგატ საქსაულით’’ მიმართება, და გზას მიწისქვეშ მიიკვლევს).
დრო მსხრევადი ხდება. ჩრდილოეთ პოლუსზე, ისლანდიის გავლით გაგზავნილი ექსპედიცია შინ ,,ნანატაკით’’ - ცოცხალი მთით ბრუნდება. ესქსპედიციის წევრები მას მეტეორად მიიჩნევენ, მაგრამ მიადგება თუ არა გემი ნიუ-იორკის პორტს, ქალაქში კატასტროფების სერია იწყება. “ქალაქის ქუჩებს სისხლი და ცეცხლი ბედისწერასავით მოედო’’, “თითქოს ქალაქში ყველამ იცოდა, რა იყო მათი უბედურების მიზეზი.’’ მეცნიერ-მკვევართა კლუბის ერთ-ერთი წევრი აცხადებს, ,,სწორედ დრო დაიმსხვრა, დროის იმგვარი გაგება, როგორადაც აქამდე ვიცნობდით, მისი ზუსტი და დაუნდობელი სვლა აირია. კატაკლიზმური მოვლენები შვიდ გვერდზე ისეა აღწერილი, თითქოს მათი მასშტაბი და ძალა ასეთ მწირ ზღვრებში ვერ ეტევა და ამოხეთქვას ლამობს – ერთ-ერთი მთავარი გმირის სიტყვებით, ,,საზარელმა სიზმარმა, რომელსაც ახლაც ვცდილობ თავი წავართვა, უზარმაზარი ქალაქი ნგრევით და ნაღველით აავსო.’’ მკითხველი ამ ნგრევაში სვლას უშეღავათოდ განაგრძობს. არქტიკული ექსპედიციის წევრი, მხატვარი ჰანტერ ფენჰოლოუ იქაურობიდან თავის დაღწევას ახერხებს. ,,ადამიანების მასობრივი გადაადგილება დაიწყო. რაც უფრო შორს მიდიოდნენ, პეიზაჟი მით უფრო ფუტურისტული ხდებოდა.’’ მაშინ საკითხავია, საით უჭირავს პერსონაჟს გზა, მომავლისკენ? იქნებ წარსულისკენ? ვენეციაში ჩასულს, ანუ დაახლოებით ოთხასიოდე გვერდის შემდეგ, დოლი ხვდება:
,,ომი იყო? სად?’’
,,ევროპაში. ყველგან. მაგრამ აქ, ისე ჩანს, თითქოს არავინ არაფერი იცის’’, დაბნეული ჩანდა, დაფანტულ მზერას თავს ვერ უყრიდა, ,,ჯერ-ჯერობით, ყოველ შემთხვევაში.’’
,,როგორ თუ ჯერ-ჯერობით? ვითომ ისე შორს ვართ, რომ ამბავი ვერ მოგვივიდოდა?’’ დოლიმ ამოიხვნეშა, მერე თქვა - ,,იქნებ ეგ ამბები ჯერ არ მომხდარა?’’
ჰანტერმა მძიმედ გახედა, გასამტყუნებლად არა, თითქოს უნდოდა მიეხვედრებინა, რომ არცოდნისთვის არ განსჯიდა. ან ვის რა უნდა სცოდნოდა?’’ ჰანტერი ერთადერთი დროში მოგზაური არაა. ქენდლბროუს უნივერსიტეტში, შუააღმოსავლეთში, ბედის ნებიერები ერთ უცნაურ ვინმეს გადაეყარებიან – შეიძლება ისიც სხვა სამყაროდანაა მოსული, მთლად ადამიანიც არაა, ყოველ შემთხვევაში, აწმყოდან კი ნამდვილად არ უნდა იყოს. ეს მისტერ ეისი აცხადებს:
ახლა თქვენს შორის ვართ; ჩვენი აწმყოდან და თქვენი მომავლიდან – საყოველთაო შიმშილობის, საწვავი რესურსების ამოწურვის, უკიდურესი სიღატაკის დროიდან გაქცევის მსურველთა შორის – ეს კაპიტალისტური ექსპერიმენტის დასასრულია. ჩვენ მარტივი თერმოდინამიკური ჭეშმარიტების გასაგებად მოვედით – რომ დედამიწის მარაგები შეუზღუდავი არაა, ისინი საკმაოდ მალე ამოიწურება, კაპიტალისტური ილუზიიდან ხელში მარტო ნამსხვრევები დაგვრჩება. ვინც ჩვენთაგან ეს სიმართლე ხმამაღლა თქვა, ერეტიკოსებად, მაშინდელი ეკონომიკური შეხედულებების მტრად გამოაცხადეს. ძველი დროის სხვაგვარად მოაზროვნეების მსგავსად, ჩვენ-ჩვენი ქვეყნებიდან გაგვაძევეს. სხვა გზა არ გვქონდა და იმ ბნელ, ოთხგანზომილებიან ატლანტიკაში დავსახლდით, თქვენ რომ დროს უწოდებთ.
ბედის ნებიერებს მათი დიდად არ სჯერათ; ყოველ შემთხვევაში, მისტერ ეისის ნაამბობისა –არა, არც თავშესაფრის საძიებლად მოსული მისი ხალხის არსებობისა სჯერათ. დროში მოგზაურობის იდეა მათთვის მისაღებია, მაგრამ ეს ხალხი უფრო საშოვარზე ჩამოსულ უსახლკარო ლტოლვილებს ჰგავს. ის უფრო სარწმუნოდ ჩანს, რომ მისტერ ეისი და საზღვრის დამრღვევები – კრებითად მათ ასე უწოდებენ – რაღაც იდუმალ თამაშს თამაშობენ, და სამუდამო სიჭაბუკის შეპირებით თუ მის სანაცვლოდ ბედის ნებიერებსაც ჩათრევას უპირებენ. მაგრამ რაში მდგომარეობს ეს თამაში? მოგვიანებით საზღვრის დარღვევებს ისინი ბელგიაში ხვდებიან, იპრესსა და მენინს შორის. ერთ-ერთი დარღვევი ამბობს:
,,თავში ქვა გიხლიათ, არც ერთ თქვენგანს წარმოდგენა არ აქვს, საით მიექანებით. ეს სამყარო, რომელსაც ებღაუჭებით, დაიღუპება, ჯოჯოხეთში გადაიჩეხება, და მთელი შემდგომი ისტორია ჯოჯოხეთის ისტორია იქნება.
,,შეხედეთ’’, ამბობს მაილზი და მენინის გზას გაჰყურებს.
,,ფლანდრია ისტორიის სასაფლაოდ გადაიქცევა.’’
,,ეგრე იყოს.’’
რამდენიმე გვერდში იარაღით მოვაჭრე ,,დროზე დაფუძნებული იარაღის’’ მესაკუთრე ხდება. ეს პატარა, უცნაური იარაღი სანახევროდ ვერცხლით დაფერილი კალციტის სარკეებია. რამდენიმე ასეული უცნაური გვერდის შემდეგ იარაღი ფუჭდება, რასაც ტუნგუსკის მეტეორიტის ჩამოვარდნის მსგავსი შედეგი მოსდევს. (1908 წელს, 30 ივნისს, ტუგუსკის თავზე, დედამიწის ზედაპირიდან ხუთ-ათ კილომეტრში აფეთქება მოხდა, რომელიც სიმძლავრით 10-20 მეგატონა ტროტილის აფეთქებას უტოლდებოდა – აშშ-ს მიერ ყველაზე მძლავრი ბირთვული იარაღის საცდელი დეტონირების ექვივალენტური – აფეთქებისას ტუნგუსკის მიდამოებში, 830 კვადრატულ მილში 60 მილიონი ხე წაიცელა და პეპლის მოყვანილობის ხრიოკი მიწა დატოვა. ეს მოვლენა ბოლომდე არაა შესწავლილი; ჩამოვარდნილ მასას ხან კომეტას უწოდებენ, ხან ასტეროიდს, შავი ხვრელის ვერსიაც სახელდება, მაგრამ ყველა ვარაუდის წინააღმდეგ საფუძვლიანი არგუმენტები არსებობს.)
ქით ტრავერსს, რომელიც ერთ-ერთი სააგენტოს (მისი სახელი ბრიტანეთის ,,ინთელიჯენთ სერვისის’’ და თეოსოფიური საზოგადების ნაჯვარივით ჟღერს – გეთანხმებით, უცნაური ნაზავია) დავალებით ციმბირში მოგზაურობს, ეჭვი უჩნდება, რომ ტუნგუსკთან ქვატერნიონული იარაღის აფეთქება მოხდა. ბედის ნებიერების ერთ-ერთი რუსი მოწინააღდმეგე ამბობს: ,,დროში მოგზაურობა უფასო ვერ იქნება, ამ საქმეს საწვავი ესაჭიროება. ეს მომავლიდან არაერთი მოგზაურობის დამადასტურებელი არტეფაქტია.‘’ ამასობაში ,,გადარეული რასკოლნიკები ტყეებში დარბოდნენ, ზურგზე მათრახებს იჭერდნენ, არც იმ გაოგნებულ მომხვდურებს ინდობდნენ, ვინც მიახლოებას გაბედავდა და უგონო ბოდვაში ჩერნობილს ახსენებდნენ, მოწყვეტილ ვარსკვლავს, რომელიც იოანეს გამოცხადებაში ვითომ აბზინდად იყო მოხსენიებული.’’
რომანში იმდენი მთავარი ხაზია, რომ მათგან ხუთის, თუნდაც ათის გამორჩევა რომანის სათქმელს დაამახინჯებდა. მაგალითად, შეიძლება წიგნი თანამედროვეობის ალეგორიად აღიქმებოდეს. წიგნის ანოტაცია (რომელსაც, უფრო ხშირად, თავად ავტორები წერენ ხოლმე) გვეუბნება: ,,როცა მსოფლიო კატასტროფა კარზეა მომდგარი, სამყაროს კორპორატიული სიხარბე, ცრუ რელიგიურობა, უგუნური არხეინობა და ბოროტი ზრახვები მართავს.’’ თუმცა, მის საგაზეთო წერილებში შემდეგ ასეთი გაფრთხილება გაჩნდა: ,,დღევანდელობასთან რომანს არაფერი აკავშირებს, ამგვარი განზრახვა არ მქონია.’’
თითქოს გასაგები გაფრთხილებაა, მაგრამ ამასთან ოდნავ არაგულწრფელიც. ნებისმიერი რომანი, რომელიც ისტორიული ჟანრის ჩარჩოებში ჯდება, უმთავრესად ყოველთვის იმ დროს შეეხება, რომელშიც სიუჟეტი ვითარდება, და გამონაკლისს არც ეს რომანი წარმოადგენს. მოქმედება აქ მეორე მსოფლიო ომის წინა ორ ათწლეულშია მოქცეული, ხოლო იმდროინდელი მოვლენები აწმყოში ექოდ გადმოდის. სიჭაბუკის ასაკში სამუდამოდ ჩარჩენილი ბედის ნებიერები, მათი პერსონაჟები იმ პერიოდის ცნობილ ფიგურებზეა აგებული, თუმცა, სხვა პერსონაჟები (ქითი, დოლი, რუსი მატემატიკოსი იაშმინი, განსაკუთრებით კი საიპრიანი) ძალიან გვანან ჩვენი დროის გმირებს, თუმცა იმ ეპოქისთვის დამახასიათებელი, ადვილად ამოსაცნობი დამოკიდებულებები და წარმოდგენები აქვთ. უფრო ,,ჩვეულებრივ’’ წიგნში ასეთი შერწყმა შეიძლებოდა მწერლის მარცხადაც მოგვჩვენებოდა, მაგრამ ფინჩონის წიგნში ეს სრულიად გამიზნულადაა გაკეთებული. კიდევ უფრო მართლები ვიქნებით (თუმცა, ეს სიმართლეც მხოლოდ ნაწილობრივია და არადამაკმაყოფილებელი იქნება) თუ ვიტყვით, რომ ფინჩონის რომანი დროის ჰიბრიდულ განცდას შეიცავს: წარსული მომავალშია გადატანილი, მომავალი კი –წარსულში.
მწერლის დუალიზმით გატაცებაზეც ბევრის თქმა შეიძლება. ეს თემა რომანის გვერდებს მუდმივად თან გასდევს. ისლანდიური შპატი, როგორც უკვე ვთქვით, სინათლის სხივს ორმაგად გარდატეხს, მაგრამ ხშირად წარმოშობილი სურათი მის ორეულს ანარეკლივით სულაც არ ჰგავს. ბედის ნებიერები ერთგან პლატონისეული სამყაროებიდან ერთ-ერთს გადააწყდებიან. ეს სამყარო ჩვენთვის უხილავია, რადგან, მართალია, დედამიწის მსგავსად, ისიც მზის გარშემო ბრუნავს, ოღონდ მის მეორე მხარეს. ბრიტანელი მეცნიერი, რენფრიუ თავის ამგვარ ორეულთან, გერმანელ კოლეგასთან, ვერფნერთან ცხარედ კამათობს, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი შეიძლება ერთი პიროვნებაც კი აღმოჩნდნენ (ამან ბებიაჩემის საყვარელი გამონათქვამი გამახსენა - ,,ინგლისელი რომ შუაზე გაჭრა, ორი გერმანელი გამოვა’’).
ორეულები სხვა გმირებსაც ჰყავთ; ბედის ნებიერებს ასეთ მოპირისპირე პერსონაჟებად რუსები და საპირისპირო სქესის პერსონაჟები ჰყავთ. ბრწყინვალე ლაინერი, ,,სტუპენდიცა’’ ავსტრია-უნგრეთის საბრძოლო გემი ,,იმპერატორი მაქსიმილიანია’’ – თუმცა, ამ ორი იდენტობის ერთმანეთისგან გამოცალკევება რამდენიმე წლით ადრე ხდება, როდესაც საბრძოლო გემი I მსოფლიო ომს იწყებს. ბელგიური კონგოს რუკა ბალკანეთის კოდურ რუკად გამოიყენება (,,გახსოვდეთ, ყველაფერი, რაც ამ რუკაზეა გამოსახული, რაღაც სხვას ესატყვისება. კატანგა, მაგალითად, საბერძნეთია, გერმანელები შეიძლება ავსტრიელები იყვნენ.’’), ზოგიერთი პერსონაჟი ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე მანიქეველთა მონასტერში აღმოჩნდება (,,სწავლების პოსტულატი გულისხმობდა, რომ ადამიანს ჩვენი სამყაროს მიღმა, ნათელსა და ბნელს შორის მიმდინარე დაუნდობელი კოსმიური ბრძოლა დღისა თუ ღამის ნებისმერ მომენტში უნდა ხსომებოდა’’), რამდენიმე გვერდის შემდეგ მკითხველი სინათლის იარაღის არსებობას იტყობს, რომელიც მოსალოდნელ ომში ბალკანეთზე უნდა იქნას გამოყენებული:
,,სინათლის ნაკადის, პროჟექტორების სამხედრო გამოყენება და მისი შედეგები: უსუსურობის და შიშის განცდა ფართოდ იქნა შესწავლილი. ახლა მომდევნო ნაბიჯი დამანგრეველი ენერგიის ნაკადის გამოყენება იქნება.’’
წიგნის სათაურს ეს გარემოება დამატებით შინაარსს სძენს.
1914 წლის წინა პერიოდს განსაკუთრებულ სიმძაფრეს იმ ხანის ადამიანთა რწმენა ჰმატებს, რომ სამყარო სასიკეთო ცვლილებების ზღურბლზე იდგა, რომ მოდერნული საზოგადოება და მისი ტექნოლოგიური ინოვაციები ამ სამყაროში ახალ ჰარმონიას შეიტანდნენ, სამართალი იზეიმებდა, სიმდიდრე ახლებურად განაწილდებოდა. იმ ხანის ბევრი იდეა, რომელთაც ახალი სამყაროს, მისი ხელოვნების და მეცნიერების შექმნაში წვლილი უნდა შეეტანათ, დასამარდა. ამგვარი იდეების ავტორებს: ქვატერნიონისტებს, ესპერანტისტებს და ანარქისტებს პინჩონის ამ წიგნშიც ვხვდებით. ახალი გარიჟრაჟის ეს მოლოდინი, რა თქმა უნდა, უფრო თეორეტულია, თვით მომლოდინეთათვისაც კი ბუნდოვანი. პოლიტიკური კლიმატი ბევრი თვალსაზრისით საოცრად ნაცნობია. ,,უნდა მოუსმინოთ, და ნათქვამის საწინააღდეგო აზრი გაიგონოთ’’, ამბობს უებ ტრავერსი, ,,როცა ამბობენ, თავისუფლებაო, უნდა შეშინდე და ზურგს უკან მიიხედო, ,,თანაგრძნობა’’ მოსახლეობის შიმშილით ამოწყვეტას, უსახლკაროდ დატოვებას ნიშნავს, ვისაც მკვდრად იხსენიებენ, ცოცხალია და ახალი ნახტომისთვის ემზადება.’’ ერთი პერსონაჟი კანონმდებლობაში შეტანილ სიახლეებზე ასე მსჯელობს:
,,ევოლუციის პროცესში მაიმუნი ადამიანად იქცა, ახლა რას უნდა მოველოდეთ? როგორია შემდეგი ნაბიჯი? ადამიანი რაღად იქცევა? რაღაც ხელოვნურ ორგანიზმად, მაგალითად, ამერიკულ კორპორაციად, სადაც უზენაესი სასამართლო ადამიანის ახალი სახეობის არსებობას ლეგიტმურად ცნობს. ყველაფერს, რაც ადრე ადამიანს ასე თუ ისე გამოსდიოდა, ეს ახალი სახეობა სრულყოფილად შეასრულებს.’’
ანარქისტები მრავლად არიან, და დიდ შევიწროვებას განიცდიან – მათ აწამებენ, აპატიმრებენ, ხვრეტენ. ზოგიერთ მათგანს ალპურ სარკინიგზო გვირაბებში ლიანდაგებს აგებინებენ. ასე ხდება მათი ,,განეიტრალება’’, არა მხოლოდ პოლიტიკური იურისდიქციიდან, არამედ თვით დროიდანაც მათი ამოშლა. მაგრამ გარდაუვალი დასასრული მოახლოებულია. ,,ომი რომ იწყება’’, ამბობს ერთ-ერთი პერსონაჟი, ,,ანარქიზმის მიერ მოპოვებული თიოეული მცირე გამარჯვება წყალში იყრება. დღეს პირწავარდნილი კაპიტალისტებიც კი ხვდებიან, რომ ცენტრალიზებული ნაცია-სახელმწიფოს იდეა, რომელიც წინა თაობაში ასეთი იმედისმომცემი ჩანდა, მოსახლეობის ნდობას დღითიდღე კარგავს. ახლა ანარქიზმია ის იდეა, ადამიანთა გულებს რომ ყველგან იპყრობს, ახლა ის, რაც ევროპის საზომებით, ჩვეულებრივ ომად ითვლება, ყოველი გაფიცული მუშისთვის ღალატის ტოლფასია და ანარქიზმის იდეას პოლიტიკური რუკიდან ამოძირკვით ემუქრება. ნაციონალური იდეა ხელახლა აღორძინდება. მახინჯი ფორმები, რომლებიც დაქცეული და განადგურებული ევროპის ჭაობიდან შეიძლება აღმოცენდეს, შემაძრწუნებელი იქნება.’’
ან როგორც არქიკაპიტალისტი სქარსდეილ ვაიბი აცხადებს ,,ანარქიზმი გადაივლის, მისი ტრიუმფალური სვლა შეჩერდება, ფული კი ისევ ფულს მოიტანს, ისევ ისე იმრავლებს, როგორც მინდორში ენძელები, ძალებს მოიკრებს და გარშემო ყოველივეს ქედს მოახრევინებს. ეს უმარტივესად მოხდება. ეს გარდაუვალია. პროცესი უკვე დაწყებულია.’’ და მაშინაც კი, იმედი, თუ ნება, წარმოსახვის უნარი მაინც – ადამიანის ყოველდღიურ მოთხოვნილებად დარჩება. იაშმინი, რომელიც პირენეს ნახევარკუნძულზე, ,,ანარქისტთა კურორტზე’’ განცხრომას ეძლევა, ისეთ ფრაზას წარმოთქვამს, რომელიც რომანის თეზისად შეიძლება ჩაითვალოს:
“ეს ჩვენი კვლევის საუკუნეა,’’ აცხადებს იგი, ,,ჩვენ უსაზღვრებო, დროის ოკეანის მიღმა დარჩენილი ურუკო ქვეყნის დაზვერვას ვიწყებთ. ჩვენს საიქითო მგზავრობებს მომავლის სუსტი სინათლე გაგვინათებს... ჩვენ ბურჟუაზიულ ყოფას დავუბრუნდებით, საყოველთაო უსარფრთხოებით თავის მასობრივ მოტყუებას, რომ ხალხს ვუთხრათ, წინ რაც მოგველის. რადგან ეს ჩვენი ,,უტოპიური ზმანებები’’ სხვა არაფერია, თუ არა დროში მოგზაურობის დეფექტური ფორმები.’’
ადამიანს მუდამ უნდა ახსოვდეს, რის გამო ღირს ცხოვრება ამ ქვეყანაზე. პინჩონი, როგორც ყოველთვის, ოსტატურად აღწერს ყველაფერს, რაც მკითხველს გაახალისებს, კერძებს, სექსს – პირველი ორის აღწერა ბრწყინვალედ გამოსდის, მის ფანტაზიას საზღვარი არ აქვს, სექსუალურ მიდრეკილებებს მასთან სახელი არ ერქმევა, იმდენად მთელი არსებით ეძლევიან მას პინჩონის პერსონაჟები. ამის ნიმუშად იაშმინის, ფიბ ტრავერსის და საიპრიან ლეითვუდის პოლისექსუალური ისტორიებიც კმარა. ამ სფეროში ყოვლად რევოლუციური ამბები ხდება, თუმცა ეს რევოლუციურობა დიდხანს არ გრძელდება. უტოპიურ მოდელებს საფუძველი სუსტი აქვთ, თუმცა ყოველი მათგანი გაცოცხლებას, და თეორიიდან რეალობაში გადმოსვლას ლამობს. ხშირად მათ გარდამავალ მოდელებად ვხედავთ, რომლებშიც მკითხველი სულს ითქვამს. ნიუ ორლეანში ეს უტოპია რეალურ გამოხატულებას იძენს:
,,თქვენი ბენჯამინ თაკერი მიწათა ლიგის შესახებ წერდა,’’ – ეჭვი არაა, მოსაუბრის ხმა ირლანდიელს ეკუთვნოდა, ,,მსოფლიო ანარქისტთა ორგანიზაციას ჯერ ასე არავინ მიახლოვებია – ეს უტოპიის ყველაზე მკაფიო გამოვლინება იყო.’’
,,ვითომ ეს ფრაზა მისსავე შინაარსს არ ეწინააღმდეგება?‘’ –საკუთარი კომენტარი დაურთო ბრიდლავმა, ანუ ,,წამალამ’’.
,,არ ვიცი რა და როგორ, მაგრამ ეგეთი რამე მაშინაც ხდება, როცა შენი ბენდი უკრავს – ამ დროს ყველაზე გასაოცარი სოციალური ერთსულოვნების მოწმე ხდები, თითქოს თითოეულ თქვენგანს თავში ერთი და იგივე ტვინი უდევს.’’
,,კარგი, ეგრე იყოს,‘’ თქვა წამალამ, ,,მაგრამ რაც შენ თქვი, მაგას ორგანიზაციას მაინც ვერ დავარქმევთ.’’
,,აბა შენ რას დაარქმევ?’’
,,ჯაზს’’.
ანარქისტების მიერ ამოჩემებულ კურორტ იზ-ლე-ბენში, სადაც საყოველთაო აღსასრულის სუნი უკვე ჰაერში ტრიალებს, თავს მსოფლიოს სხვადასხვა ქევყნიდან გამოხიზნული ანარქისტები აფარებენ. აქ გოლფსაც ანარქისტულად თამაშობენ: ,,დარტყმათა თანმიმდევრობას არ იცავდნენ, არც ღრმულების რაოდენობა იყო განსაზღვრული; დარტყმა ნებისმიერი მანძილიდან შეიძლებოდა; ზოგი ღრმული მოთამაშეებისგან ორ ნაბიჯში იყო გათხრილი, ზოგი – ასობით იარდში, მათ მისაგნებად რუკებს და კომპასებს იყენებდნენ." განწირულების შეგრძნება და არხეინობა რომანში ერთმანეთს ესაზღვრება; ეს თავისებურება ფინჩონის მეთოდს კარგად განსაზღვრავს. მისი იუმორი ისეთივე ხარისხიანია და მსუბუქი, ბუნდოვანი მინიშნებები და თავისუფალი ასოციაციები ძმები მარქსების კვინტეტთან (დროდადრო მოქმედებაში ნაბოლარა გრაუჩოც კი შემოდის), “ფაიასაინ სიათერ’’-სა და საბავშვო მულტიპლიკაციურ ფილმთან ,,როკი და ბულვინქლი’’ ჭკუამხიარული შეშლილობის ატმოსფეროს ქმნის.
ერთგან ფინჩონი ქით ტრავერსს გიოტინგენის სულიერად დაავადებულთა სახლში ათავსებს, რადგან ისეთი პერსონაჟი სჭირდება, რომელიც ,,თავს დაირწმუნებს, რომ ცნობილი ბერლინური ნამცხვარია – ასეთებს თქვენ, ამერიკელები ,,ჯელი დონათს’’, ხილფაფიან ფუნჩულას ეძახით. პაციენტს გერმანული შაქრის ფხვნილში ამოგანგვლა უყვარს, მერე თაროზე წვება და იქედან გაჰყვირის: ,,მე ბერლინელი ვარ!’’
წიგნის ღირსებები, რა თქმა უნდა, მოცულობით არ განისაზღვრება, მაგრამ ლექსიკონისოდენა რომანს მაინც ცოტა მკითხველი თუ დაძლევს. მაგალითად, როცა თხრობა წმინდა მათემატიკურ საკითხებს გადაწვდებოდა ხოლმე, ანუ სფეროს, რომელშიც მე არაფერი გამეგება, თვლემას ვიწყებდი (თუმცა, მცირე ექსკურსი მოცემულ თემაში მკითხველს იმ მონაკვეთების ფაქიზ იუმორს შეაფასებინებს, რომლებსაც სხვა შემთხვევაში ეშხს ვერ გაუგებს, თუმცა, მაინც არამგონია, რომ ეს დიდი დანაკარგი იყოს). წიგნი შესახედად იმ მკითხველსაც კი დააფრთხობს, რომელიც ამავე ტექსტს, ნაწილებად დაყოფილი რომ წაეკითხა, სათანადოდ შეაფასებდა. პრობლემაც სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ სიდიდე კრიტიკის უმთავრესი საგანი შეიძლება გახდეს. აქამდე დაწერილი კრიტიკული წერილები რომანს ძალზე ზედაპირულად მიმოიხილავდა; არადა, კრიტიკოსებს წიგნში ჩასაღრმავებლად მხოლოდ ორი კვირა ჰქონდათ მიცემული; ფინჩონის რომანი კი დიდტანიანის გარდა, კიდევ უზომოდ გაჯერებულიცაა; ესეც რომ არა, პინჩონის საუკეთესო რომანები აქამდე მის ნაწერებში ყველაზე დიდტანიანები იყო.
პინჩონს სხვა მწერლებისგან მასშტაბურობაც გამოარჩევს, იმდენად, რომ ხანდახან სურვილი გიჩნდება, მისი ნაწერებს რაღაც სხვა, რომანისგან განსხვავებული სახელი მოუძებნო, რადგან ისინი ჩვეულებრივი რომანებისგან ისევე განსხვავდება, როგორც ეს უკანასკნელები – მოთხრობისაგან. ეს უფრო ექსპონენციული განსხვავებაა. პინჩონის რომანი მოდერნიზმის და მისი შემდგომი წლების სულისკვეებითაა გაჟღენთილი, მაგრამ იუმორის და განწირულების ატმოსფეროს, სისუფთავის და ხორციელების, სამეტყველო ენისა და პოეტური ალუზიების, მაღალი და დაბალი სტილის მონაცვლეობით მასში რაღაც ისეთი ჩნდება, რაც ელიზაბეთის პერიოდის მწერლობასთან გვაბრუნებს, როცა ავტორი მთელ სამყაროს მიმართავდა, მაგრამ მისთვის ეს სამყარო თან ნაირგვარი ინტერესებისა და შესაძლებლობების მქონე პიროვნებებისგან შედგებოდა. პინჩონი მასშტაბურია თუნდაც იმიტომ, რომ მეტისმეტად ამერიკელია (თუმცა, ბევრი თანამემამულის მსგავსად, უცხოეთში ყოფნისას ამდენად ამერიკელი არასდროს არაა). ამ თვალსაზრისით იგი ბორხესის მოთხრობის ,,ტლიონ, უკბარ, ორბის ტერციუსის’’ პერსონაჟს, ასკეტ მილიონერს გვაგონებს, რომელმაც განაცხადა, რომ ,,ამერიკაში ქვეყნის გამოგონება სისულელეა, და მთელი პლანეტის გამოგონების წინადადება წამოაყენა.’’ აქ, რომანში ,,იმ დღის წინააღმდეგ’’, მისივე განმარტებით, პინჩონმა ერთი-ორი უმნიშვნელო შესწორება შეიტანა იმ სურათში, თუ როგორი შეიძლებოდა ყოფილიყო სამყარო.’’ ხაზს ვუსვამ: ეს სრულებითაც არ ნიშნავს, რომ სამყარო ასეთი უ ნ დ ა ყოფილიყო. მასშტაბური აზროვნება მეგალომანიის ნიშანი სულაც არ არის, და არც მხატვრული პროზა გახლავთ ჯადოსნობის ხერხი. ,,იმ დღის წინააღმდეგ’’ დროის მოშლილი მანქანაა, რომელიც, თუნდაც უშედეგოდ, ისტორიის ისეთი ვერსიის პოვნას ცდილობს, სადაც უსამართლობას ტრიუმფით არ უზეიმნია, და ძიებისას გზადაგზა გულგაუტეხლობის, ამ წინააღმდეგობის გაგრძელების არაერთ მიზეზს პოულობს.

The New York Review of Books, 2007

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“