ჯორჯ ორუელი – წიგნით მოვაჭრის მოგონებები

ჩემდა გასაოცრად, ბუკინისტურ მაღაზიაში (ანუ, ზოგიერთის წარმოდგენით, ერთგვარ "პატარა სამოთხეში", სადაც სანდომიანი ბერიკაცი გამუდმებით იქექება ფოლიანტებში) მუშაობისას იშვიათად ვხვდებოდი ჭეშმარიტ ბიბლიოფილებს. მაღაზიაში საინტერესო ფონდები ინახებოდა, მაგრამ მყიდველთა მხოლოდ ათიოდ პროცენტი თუ განასხვავებდა კარგ წიგნს უხეიროსგან. ლიტერატურის მოყვარულთ ჭარბობდნენ პირველ გამოცემათა შეძენით დაინტერესებული სნობები. ზოგჯერ აღმოსავლეთის ქვეყნებიდან ჩამოსული სტუდენტები კითხულობდნენ იაფფასიანი ქრესტომათიების ღირებულებას. კლიენტთა ძირითად მასას კი შეადგენდნენ ქალები, რომლებიც ბავშვებისთვის დაბადების დღის საჩუქრებს ყიდულობდნენ.
ბევრი მუშტარი აუტანლად გვაბეზრებდა თავს. მაგალითად, სასიამოვნო გარეგნობის მოხუცებული ქალბატონი ეძებდა "წიგნს ინვალიდისთვის" (ეს ძალზე ხშირად ხდებოდა). ერთმა დარბაისელმა მანდილოსანმა 1897 წელს წაიკითხა "არაჩვეულებრივად საინტერესო წიგნი" და ახლა გვთხოვდა, გვეშოვნა ის. საუბედუროდ, არც სახელწოდება ახსოვდა, არც ავტორი, არც - შინაარსი, მაგრამ იცოდა, რომ წიგნს წითელი გარეკანი ჰქონდა. ბუკინისტებს განსაკუთრებით აწამებენ ორი ტიპის ადამიანები: ჯერ ერთი, ბეხრეკი, ობმოკიდებული ბებრუცუნები, რომლებიც ყოველდღე, ხშირად კი - დღეში რამდენჯერმე მიდიან ბუკინისტებთან და ცდილობენ, გაყიდონ თავიანთი ხარახურა; სხვები კი უკვეთენ უამრავ წიგნს, რომელთა გამოსყიდვასაც არ აპირებენ. ჩვენს მაღაზიაში კრედიტით არაფერი იყიდებოდა, მაგრამ შეგვეძლო წიგნების გადანახვა ან მათი შეკვეთა კლიენტებისთვის. დამკვეთთა თითქმის ნახევარი არასოდეს მოდიოდა წიგნების წასაღებად, რაც ჩემს გაკვირვებას იწვევდა. ისინი გვიკვეთდნენ იშვიათ, ძვირადღირებულ წიგნებს, რამდენჯერმე გვახსენებდნენ თავს, შემდეგ კი სამუდამოდ უჩინარდებოდნენ. ზოგიერთი მათგანი - უეჭველად, ნამდვილი პარანოიკი - მაღალფარდოვანი კილოთი გვიამბობდა ძალზე გულისამაჩუყებელ ამბებს, რაც კი თავს გადახდენოდა, შემდეგ კი გვიხსნიდა, რომ საფულე შინ დარჩა (მგონი, ეს თვითონაც სჯეროდა). ისეთ ქალაქებში, როგორიც ლონდონია, მრავლად ნახავთ მოცლილ შერეკილებს, რომელთა ბრტყელ-ბრტყელი გამოთქმების მიღმა უმწეობა და დაბნეულობა შეიგრძნობა. მათ მაგნიტივით იზიდავს წიგნის მაღაზიები, სადაც შეიძლება მთელი დღე გაატარო ისე, რომ ერთი პენსიც კი არ დახარჯო. გარკვეული დროის შემდეგ ასეთ ადამიანებს ადვილად ვარჩევდი ჩვეულებრივი კლიენტებისგან. ხშირად, მორიგი პარანოიკის შემოსვლისთანავე, თაროებიდან ვიღებდით იმ წიგნებს, რომელთაც ის მოითხოვდა, მისი წასვლის შემდეგ კი წიგნებს თავის ადგილას ვდებდით. შევნიშნე, რომ არც ერთ მათგანს არ უცდია, მალულად ან საფასურის გადახდის გარეშე წაეღო წიგნი. ისინი მხოლოდ შეკვეთებს გვაძლევდნენ და ამ გზით საკუთარ თავს უმტკიცებდნენ, რომ შეძლებული, გადახდისუნარიანი ადამიანები გახლდნენ.
ისევე, როგორც ბუკინისტთა უმრავლესობა, ჩვენც ვეწეოდით სხვადასხვაგვარ დამატებით საქმიანობას: ვყიდდით ნახმარ საბეჭდ მანქანებს ან, მაგალითად, მარკებს - გამოყენებულ მარკებს ვგულისხმობ (მარკების შემგროვებლები - ახირებული, სიტყვაძვირი ადამიანების საგანგებო მოდგმაა). ვყიდდით აგრეთვე ჰოროსკოპებს. მათ ადგენდა ერთი სუბიექტი, რომელმაც გამოგვიცხადა, იაპონიაში მომხდარი მიწისძვრა წინასწარ განვჭვრიტეო. ჰოროსკოპები დაწებებულ კონვერტებში ეწყო. ჩვენი კლიენტები ხშირად გაოცებით გვიმხელდნენ, რომ მათი ჰოროსკოპები "სწორი" იყო (რა თქმა უნდა, ჰოროსკოპი "სწორია", თუ ის გაუწყებთ თქვენი გარეგნული მიმზიდველობის შესახებ, ან კიდევ - იმას, რომ თქვენი ძირითადი ნაკლი - ჭარბი გულუხვობაა). მომგებიანი იყო საბავშვო წიგნებით ვაჭრობაც. თანამედროვე საბავშვო წიგნები მართლაც რომ ამაზრზენია. პირადად მე ბავშვს უფრო პეტრონიუს არბიტრს წავაკითხებდი, ვიდრე - "პიტერ პენს", მაგრამ თვით ჯეიმს ბარიც გაცილებით გაბედული და თანმიმდევრულია, მის გვიანდელ მიმბაძველებთან შედარებით. საშობაოდ, ათი დღის განმავლობაში, გამალებით ვაგზავნიდით ღია ბარათებსა და კალენდრებს (ეს დამღლელი, მაგრამ, საბოლოო ანგარიშში, შემოსავლიანი საქმეა), რომელთა გამომშვები ფირმები დაუფარავი ცინიზმით ეწეოდნენ ქრისტიანული გრძნობების ექსპლუატაციას. ისინი ჯერ კიდევ ივნისში გვიგზავნიდნენ თავიანთ კატალოგებს. დამამახსოვრდა ზედნადები ქვითრის ერთი სტრიქონი: "ოცდაოთხი ჩვილი იესო ბოცვრებით".
ამასთან, ჩვენი დამატებითი საქმიანობის ძირითად საფუძველს წარმოადგენდა ჩვეულებრივი ბიბლიოთეკა, სადაც მკითხველებს არ სთხოვდნენ გირაოს დატოვებას. მხატვრული ლიტერატურის ხუთასი თუ ექვსასი ტომი გვქონდა. ასეთი ბიბლიოთეკები იზიდავს წიგნის ქურდებს. უადვილესი რამაა ერთ ბიბლიოთეკაში ორპენსიანი წიგნის მოპარვა, ფასის წაშლა და შემდეგ სხვა ბიბლიოთეკაში მისი გაყიდვა ერთ შილინგად. მიუხედავად ამისა, წიგნით მოვაჭრეების აზრით, უფრო მომგებიანია წიგნების ნაწილის დაკარგვა (ჩვენი მაღაზიიდან ყოველთვიურად თორმეტი წიგნი მაინც იკარგებოდა), ვიდრე - კლიენტების დაფრთხობა გირაოს მოთხოვნით.
მაღაზია ჰემპსტედსა და კედმენ-ტაუნს შორის იყო განლაგებული. უამრავი კლიენტი გვყავდა, ბარონეტებით დაწყებული და ავტობუსთა კონდუქტორებით დამთავრებული. შესაძლოა, ჩვენი ბიბლიოთეკის მკითხველები ლონდონის მკითხველი საზოგადოების ტიპური წარმომადგენლები გახლდნენ. ალბათ, დაინტერესდებით, რომელ ავტორს კითხულობდნენ ყველაზე ხშირად. პრისტლის? ჰემინგუეის? უოლპოლს? უოდჰაუზს? არა. პირველ ადგილზე იყო ეტელ მ. დელი, მეორეზე - უორვიკ დიპინგი, ხოლო მესამეზე - ჯეფრი ფარნოლი. რა თქმა უნდა, დელის რომანებს კითხულობდნენ მარტოოდენ ქალები, მაგრამ - ყველა ტიპისა და ასაკის ქალები, და არა მხოლოდ მარტოობისგან გაბეზრებული შინაბერები ან თამბაქოს მაღაზიების მეპატრონეთა ჩასორსლებული ქვრივები (როგორც ამას ხშირად ფიქრობენ). სწორი არაა შეხედულება, თითქოს მამაკაცები საერთოდ არ კითხულობენ რომანებს, მაგრამ ისინი თავს არიდებენ ხოლმე მათ გარკვეულ სახეობებს. ეგრეთ წოდებული "საშუალო" რომანი - ესე იგი, ჩვეულებრივი, წყალნარევი ჰოლსუორთი, რომელიც ინგლისური რომანისთვის ნორმად იქცა, - მგონი, მხოლოდ ქალებს იზიდავს. მამაკაცები კითხულობენ სოლიდურ რომანებს ან დეტექტივებს, მაგრამ დეტექტივებს ისინი უჩვეულო რაოდენობით ნთქავენ. ერთ-ერთი მკითხველი ყოველკვირეულად სანსლავდა ჩვენი ბიბლიოთეკიდან წაღებულ ოთხ-ხუთ დეტექტივს (სხვა ბიბლიოთეკიდანაც მიჰქონდა წიგნები), თანაც მაკულატურის ეს უზარმაზარი ნაკადი (ერთი წლის განმავლობაში წაკითხული გვერდების რაოდენობა, ალბათ, სამ მეოთხედ აკრს დაფარავდა) სამუდამოდ რჩებოდა მის მეხსიერებაში. სახელწოდებები და ავტორები არ ახსოვდა, მაგრამ წიგნის დანახვისთანავე ხვდებოდა, წაკითხული ჰქონდა თუ არა ის.
ბიბლიოთეკაში ვლინდება ადამიანთა რეალური გემოვნება და არა მათი მოჩვენებითი პრეტენზიები. ინგლისელ კლასიკოსთა - დიკენსის, თეკერეის, ჯეინ ოსტინის, ტროლოპის და ა.შ. - რომანები არავის აინტერესებს. მეცხრამეტე საუკუნის რომანები, თანამედროვე მკითხველთა აზრით, "დახავსებულია", მაგრამ დიკენსისა და შექსპირის გაყიდვა ძნელი როდია. დიკენსი ის მწერალია, რომლის წაკითხვას მკითხველები ყოველთვის "აპირებენ" და რომლის შესახებ (ბიბლიის მსგავსად) მათ გარკვეული წარმოდგენა აქვთ. თანამედროვე ადამიანებმა ყურმოკვრით იციან, რომ ბილ საიქსი ქურდი გახლდათ, მისტერ მიკობერი კი მელოტი იყო, ისევე, როგორც გაგონილი აქვთ, რომ მოსე ლერწმის კიდობანში იპოვეს და მან სახე დაიფარა, რადგან ღვთის ხილვისა ეშინოდა... მეორე თვალსაჩინო ტენდენცია - ამერიკული წიგნების მზარდი არაპოპულარობაა. ნაკლები მოთხოვნაა, აგრეთვე, ნოველებზე. ბიბლიოთეკაში მოსული ადამიანები, ჩვეულებრივ, მაშინვე აცხადებენ: "ნოველები არ მომცეთ" (ჩვენი ერთი გერმანელი კლიენტი ამბობდა, არ მსურს "პაწაწინა მოთხრობების" კითხვაო). თუ მიზეზით დაინტერესდებით, გეტყვიან, რომ დამქანცველია ახალ-ახალი პერსონაჟების დამახსოვრება, მაშინ, როდესაც რომანის პირველივე თავის წაკითხვის შემდეგ ყველაფერი "წყალივით მიდის". ჩემი აზრით, ამაში ბრალი მიუძღვით მწერლებს, და არა - მკითხველებს. ბევრი თანამედროვე ინგლისური და ამერიკული ნოველა უფრო უსიცოცხლო და უფერულია, ვიდრე - რომანები. კარგი მოთხრობები საკმარისად პოპულარულია: მაგალითად, დ. ლოურენსის მოთხრობები ისევე ინტერესით იკითხება, როგორც - მისი რომანები.
მინდოდა თუ არა, პროფესიად გამეხადა წიგნით ვაჭრობა? საბოლოო ანგარიშში - მაღაზიის პატრონის სათნო ხასიათისა და იქ გატარებული ბედნიერი დღეების მიუხედავად, - არა.
საკმარისი ოდენობის კაპიტალი, მისი გონივრულად გამოყენების შემთხვევაში, განათლებულ ადამიანს საშუალებას აძლევს, ამის გარეშეც იოლად გავიდეს. მიუხედავად ამისა, წიგნით ვაჭრობას მიმართავენ "იშვიათი" წიგნების მოსაპოვებლად. ამ საქმის შესწავლა ადვილია, ხოლო თუ თქვენთვის ნაცნობია გასაყიდი წიგნების შინაარსი, წარმატებული ვაჭრობა უზრუნველყოფილია (გამყიდველთა უმრავლესობა წიგნებს არ კითხულობს. დააკვირდით ჩანაწერებს შეკვეთილი წიგნების შესახებ. თუ იქ არ იპოვით ბოსუელის "დაცემასა და განადგურებას", ყოველ შემთხვევაში, აუცილებლად ნახავთ თ. ელიოტის "ფლორის წისქვილს"(1)). თანაც, ეს ჰუმანური პროფესიაა, რომლის ვულგარიზება ძნელად თუ მოხერხდება. სინდიკატები ვერასოდეს გამოდევნიან დამოუკიდებელ წიგნით მოვაჭრეს, თუმცა მათ გამოდევნეს ბაყალი და მერძევე. ამასთან, ეს შრომატევადი პროფესიაა. მე მხოლოდ დღის გარკვეული ნაწილის განმავლობაში ვირჯებოდი მაღაზიაში, მაგრამ მისი პატრონი კვირაში 70 საათს მუშაობდა, თუ არ ჩავთვლით ხშირ ვოიაჟებს წიგნების შესაძენად. წიგნით ვაჭრობა არაჯანსაღი სამუშაოცაა; როგორც წესი, მაღაზიაში ცივა, რადგან სითბოსგან ფანჯრები იორთქლება, ფანჯრები კი - ვიტრინაა. ამასთან, არც ერთ საგანზე არ გროვდება იმდენი მავნე მტვერი, რამდენიც - წიგნებზე, და არსად ისე მრავლად არ იხოცებიან ბუზები, როგორც - წიგნების ყდებზე. მაგრამ მთავარი მიზეზი, რომლის გამოც უარი ვთქვი წიგნით მოვაჭრის პროფესიაზე, - ისაა, რომ აღარ მიყვარს წიგნები. კლიენტების მოტყუების შემდეგ გამყიდველს თავისი უსიამოვნო განცდები წიგნებზე გადააქვს. ამ განცდებს კიდევ უფრო ამძაფრებს წიგნების პერიოდული გაწმენდისა და გადაადგილების აუცილებლობა. ოდესღაც მართლაც მიყვარდა წიგნების (განსაკუთრებით, ძველი წიგნების) სურნელი, მსიამოვნებდა მათი ფურცვლა. ვნეტარებდი, როდესაც სოფლად გამართულ აუქციონზე წიგნების დასტას ერთ შილინგად ვიძენდი. მახარებდა მოულოდნელი აღმოჩენები: მეთვრამეტე საუკუნის დავიწყებული პოეტები; გაცრეცილი გაზეთები; ძველი რომანების ცალკეული ტომები; სამოციანი წლების ქალთა ჟურნალები. აბაზანაში ყოფნისას, ან უძილო ღამით, ან კიდევ - ლანჩამდე დარჩენილი თხუთმეტიოდე წუთის განმავლობაში არაფერი სჯობს "გოგონათა გაზეთის" უკანასკნელი ნომრის გადათვალიერებას. მაღაზიაში მუშაობისას კი წიგნებზე გული ავიყარე. როდესაც ყოველდღე უყურებ ხუთ ან ათ ათას ტომს, წიგნები აღარ გიზიდავენ. ახლა დროდადრო ვყიდულობ თითო-თითო წიგნს, რომელთა წაკითხვაც მსურს და რომელთაც არავინ მათხოვებს. და არასოდეს ვიძენ ძველ წიგნებს. გაცრეცილი ქაღალდის საამო სურნელი აღარ მიზიდავს. ჩემს ცნობიერებაში ის განუყოფლად უკავშირდება პარანოიდულ კლიენტებსა და მკვდარ ბუზებს.

1. აქ მწერალი ქირდავს წიგნით მოვაჭრეთა უმეცრებას. "რომის იმპერიის დაცემა და განადგურება" - ინგლისელი ისტორიკოსის, ე. გიბონის თხზულებაა, ხოლო რომანი "ფლორის წისქვილი" ეკუთვნის ჯორჯ ელიოტის კალამს.

თარგმნა თამარ ლომიძემ

© “წიგნები – 24 საათი”