გიორგი კაკაბაძე – გრიგოლ რობაქიძე და ნიკო ფიროსმანი

1916 წლის 10 ივლისს გაზეთ “სახალხო ფურცლის” სურათებიან დამატებაში დაიბეჭდა კარიკატურა. მასზე გამოსახული იყო ფეხშიშველი ნიკო ფიროსმანაშვილი, რომლის გვერდითაც იდგა გრიგოლ რობაქიძე და ეუბნებოდა:
“უნდა ისწავლო ძმობილო! შენს ხანში მყოფს კიდევ ბევრის შექმნა შეუძლია... ორფიულის... ერთი ათი-ოცი წლის შემდეგ კარგი მხატვარი გამოხვალ... აი, მაშინ გაგზავნით ახალგაზრდათა გამოფენაზე...”.
სხვადასხვა წყაროებიდან ვიცით, თუ როგორ გააღიზიანა ამ კარიკატურამ მხატვარი. მან ახლად ჩამოყალიბებულ “ქართველ მხატვართა საზოგადოებსთან” ყველანაირი კავშირი გაწყვიტა. თავისი მეგობრის, მხატვარ გიგო ზაზიაშვილის მეუღლეს კი დაუბარა:
“- ძალოჯან, მაშ გიგოსთან ორ სიტყვას დაგაბარებ. ესე უთხარი: შენ გენაცვალე გიგოჯან, როგორც იმ ხალხს ჩემი სახელი უჩვენე და გადამკიდე, ისე მომაშორე. მაგათი არც ქება-დიდება მინდა და არც არაფერი. გაზეთში გამომიშვეს, გამლანძღეს, კატად გამომხატეს. ბევრს რამეს, დიდ სასახლეებს მპირდებოდნენ... ერთად შევგროვდეთ, ერთად დავსხდეთ და “ზაკონებით” ვხატოთო... მაგრამ როგორც აქამდის მიხნავს და მითესავს, ისე უნდა ვხნა და ვთესო. თავის დღეში ბატონი არა მყოლია და არც მინდა. ძალოჯან, გიგოს შემახვეწე, ჩამომაშოროს ის ხალხი, ჩამომაშოროს, არაფერი მინდა მაგათი”1.
კიდევ ერთი საყურადღებო ცნობაა შემორჩენილი ვასო ჩაჩანიძის მოგონებაში “ვაჟა ფშაველა და ფიროსმანი”, რომელიც როგორც ჩანს უყურადღებოდ დაუტოვებია მაშინდელ ცენზურას. როგორც მონათხრობიდან ირკვევა, ჩაჩანიძეების ოჯახში დაუმშვიდებიათ კარიკატურის გამო შეწუხებული ნიკალა:
“ჩვენ ყველანი ვაიმედებდით, რომ იქნებ გრიგოლ რობაქიძემ ინამუსოს და დაგეხმაროსო”.
მაგრამ ისმის შეკითხვა, რა შუაშია საერთოდ გრიგოლ რობაქიძე?
რა როლი ეკისრება მას ფიროსმანის ბიოგრაფიაში?
მართალია 1922 წლის გაზეთ “ბახტრიონში” გამოქვეყნებულია საყურადღებო ინფორმაცია, რომელიც გვაუწყებს, თითქოს პირველი პუბლიკაცია ფიროსმანზე გრიგოლ რობაქიძეს ეკუთვნოდეს, მაგრამ ეს ინფორმაცია შეკითხვებს ბადებს. რამდენადაც ვიცით, პირველიცა და მეორე პუბლიკაციაც ფიროსმანის შესახებ ილია ზდანევიჩს ეკუთვნის, თუ არაფერს ვიტყვით უფრო ადრინდელ, რუსულ პრესაში გამოქვეყნებულ ნარკვევებზე და მიშელ ლე-დანტიუს მიერ ფრანგულ გაზეთში დაბეჭდილ სტატიაზე.
იქნებ ამ შემთხვევაში სიტყვა “პირველს” სრულიად სხვა მნიშვნელობა აქვს?
გაზეთ “ბახტრიონის” ამავე ნომერში დაბეჭდილია გრიგოლ რობაქიძის წერილი: “ნიკო ფიროსმან”, მაგრამ რობაქიძის ამაზე ადრინდელ წერილს ფიროსმანის მკვლევარებმა ვერ მიაგნეს.
მიუხედავად ამისა ასეთი წერილი არსებობს და იგი 1916 წლის 15 მაისის გაზეთ “კავკაზში” რუსულ ენაზე დაიბეჭდა. მას ხელს აწერს ვინმე გარრი გოლლენდი. ამ ფსევდონიმში ზმის პრინციპის მოშველიებით ადვილად იკითხება რობაქიძის სახელი “გარრი გოლენდი”. ამასთანავე არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს, რომ ერთი პერიოდი გრიგოლ რობაქიძე გაზეთ “საქართველოში” გივი გოლენდის ფსევდონიმით ათავსებდა პუბლიკაციებს.
“კავკაზის” ამ წერილის შესახებ წლების მანძილზე დუმდა როგორც გრიგოლ რობაქიძის, ასევე ფიროსმანის შესახებ დაწერილი სამეცნიერო თუ პოპულარული ლიტერატურა. გაზეთ “კავკაზის” ეს ნომერიც ბიბლიოთეკაში ბოლო დრომდე ამოღებული იყო ხმარებიდან. ამის მიზეზები ალბათ ბევრია და ახლა მათ ვერ გავარკვევთ. მთავრი ისაა, რომ ამ წერილის გამოქვეყნებიდან 93 წლის შემდეგ პირველად გვეძლევა საშუალება გავეცნოთ გრიგოლ რობაქიძის რეაქციას ნიკო ფიროსმანაშვილის ნახატების იმ ერთდღიან გამოფენაზე, რომელიც 1916 წლის 5 მაისს ილია ზდანევიჩის ატელიეში მოეწყო:


“ქართველი პრიმიტივისტი”
ნიკო ფიროსმანაშვილის ნახატების გამოფენის გამო

“თანამედროვე ესთეტიკური ცოდნის ერთ-ერთი შესანიშნავი შენაძენი გახლავთ ის მდგომარეობა, რომ ყოველი ჭეშმარიტად მხატვრული ცნობიერება თავის თავში შეიცავს ავტონომიურ ფასეულობას, დამოუკიდებელს იმ “სკოლისგან”, რომლის ფარგლებშიც იგი წარმოიქმნა. ამ თვალსაზრისით ერთნაირად ფასეულია სხვადასხვა სკოლისა და მიმართულების ნაწარმოებები. მხოლოდ მათში უნდა იგრძნობოდეს ნამდვილი შემოქმედებითი სული. სეზანი არ ხატავდა ისე, როგორც რაფაელი და არც რაფაელი ხატავდა ისე, როგორც სეზანი. მიუხედავად ამისა მხატვრობის საგანძური ვერ შეელევა ვერც რაფაელს და ვერც სეზანს. ჭეშმარიტად მხატვრული შთაგონების სფეროში არ არის წინააღმდეგობა და უარყოფა. იქ, სადაც ჩვეულებრივ წინააღმდეგობასა და უარყოფას ვხედავთ, მხატვრული ხედვისათვის იხსნება მხოლოდ ზრდა და შევსება. მხატვრულ ქმნილებაში იხსნება მარადიული შემოქმედებითი ენერგია და ამ ენერგიის ყოველი გამოცხადება თავისთავად ფასეულია. ამ თვალსაზრისით ყოველი მხატვრული ნაწარმოები მარადიულობის საკუთრებაა. ამავე დროს აუცილებელია ვაღიაროთ, რომ მხატვრული ნაწარმოები თავისი გამოვლინებით “ისტორიულია”; მარადიული მხატვრული ენერგიის ნიღაბია. მხატვრული ნაწარმოები იმავდროულად ისტორიის მოცემული მომენტის “ხორცშესხმაა”. აქედან გამომდინარეობს სკოლებისა და მიმდინარეობების განსხვავება, სტილთა და კულტურათა განსხვავება. მხატვრული აზრის თვალსაზრისით ყველა სტილი ერთნაირად ფასეულია, მხოლოდ მათში უნდა ცოცხლობდეს მხატვრული შთაგონების ჭეშმარიტი “სტილი”, ისტორიული “სახე”.
დღეს შეუძლებელია ისე წერა, როგორც ჰომეროსი წერდა და მიუხედავად ამისა, უფრო სწორად, ამის წყალობით, უსასრულოდ ვტკბებით ჰომეროსის ქმნილებებით. მათში გვაოცებს სწორედ “ადგილობრივი” კოლორიტი, რომელმაც მარადიულობის არომატი გაგვიმხილა.
მხოლოდ ასეთი გზით შეგვიძლია მივუახლოვდეთ თანამედროვე მხატვრულ ძიებებს. პრიმიტივიზმი ერთ-ერთი ასეთი ძიებაა. მხატვრული თვალი დაიღალა ფილიგრანულობითა და დახვეწილობით, მაქმანური სირთულით და დეტალური დასრულებულობით. და აი, მის წინაშე დადგა “პირველადქმნილი ბუნების” ხატი. ამ პირველქმნილებაში არის რაღაც უსასრულოდ უბრალო და იმავდროულად უსასრულოდ უხეში, არის რაღაც დაუსრულებელი და იმავდროულად მოულოდნელი – გენიალურობის შტრიხი. და ყოველივე ეს ახლებურად ელამუნება მხატვრულ მზერას. და მართლაც, როგორ არ მივეცეთ ამ მომხიბვლელობას, როდესაც ყველაზე მარტივისა და ჩვეულებრივის ფონზე მოულოდნელად გაიბრწყინებს “ბუნების გენიალურობა”: ყოვლის მპყრობელი და ყოვლის დამამარცხებელი! ამ თვალსაზრისით შეიძლება დავტკბეთ მხატვრული ლაფნით2, რამეთუ ლაფანშიც შეიძლება გამოანათოს გენიალურობამ. ვისაც არ უნდა ამას დაეთანხმოს მას შეუძლია პირველყოფილი ხალხების სკულპტურულ გამოსახულებებს გაეცნოს. მათში ზოგჯერ ისეთი გამომსახველობითი ძალაა, რომ რომელიმე ბავშვურად გამოკვეთილ რელიეფში მთელი საუკუნეა მომწყვდეული. ხელოვნებაში პრიმიტივიზმი, არის სწრაფვა, რომ ბავშვურად უბრალო გამოსახულებაში, ბუნების გენიალურობის “გამომსახველობითი ძალა” აჩვენოს. არსებითად, ასეთია ფრანგული პრიმიტივიზმის უპირატესობა.
ნიკო ფიროსმანაშვილიც პრიმიტივისტია. თანამედროვე პრიმიტივისტებისაგან მას მხოლოდ ის განასხვავებს, რომ იგი თანამედროვეობის რომელიმე შეგნებული ძიებების თანაზიარი არ გახლავთ. იგი უბრალოდ “მღებავია” რომელიც აბრებს წერს. მისი მხატვრული ნიჭის აღმოჩენა ეკუთვნის ი.მ. ზდანევიჩს. იგი რამდენიმე წელი აგროვებდა თბილისის სხვადასხვა დუქნებში გაფანტულ ფიროსმანაშვილის ნახატებს. ამ დღეებში კი ამ ნახატების გამოფენა მოაწყო. ამ გამოფენამ მხატვრული ენერგიის ის უზარმაზარი ძალა დაგვანახა რომელიც ქართველი ხალხის შემოქმედებით ნიჭშია ჩადებული. ფიროსმანი, საღებავებით მოთხრობილი ზღაპრების ჭეშმარიტი სახალხო მთქმელია. მისი ქმნილებები ისეთივე მშვენიერია როგორც ხალხური ზღაპრები. მათში უამრავი “ბავშურობაა”, უბრალოება, უშუალობა, სადა. იმავდროულად მათში უზარმაზარი გამომსახველობითი ძალა იგრძნობა. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა მისი “ჟირაფი”. თუკი ვეინინგერი მართალია და ასეთი ცხოველი სიმბოლურად თავის თავში სამყაროს მეტაფიზიკურ განსაზღვრებას ატარებს. ფიროსმანაშვილის “ჟირაფში” ასეთი განსაზღვრების პოვნა ნამდვილად შეიძლება. ჟირაფის თვალები ისეთი ძალითაა გამოსახული, რომ მათი ყურების დროს უკვე გავიწყდებათ, რომ თქვენს წინაშე უბრალოდ ცხოველია და ლამის მისტიკური შიში გიპყრობთ. ასეთივე სიძლიერითაა დახატული მისი “ირემი”. “ირემი” თითქოს თიხისაა, მაგრამ ისეთი თვალები აქვს, რომ მისი სიმკვირცხლე ეჭვს არ იწვევს. კარგია “ქეიფი ბალახზე”3. ეს სამი ფიგურა “ორთაჭალის თბილისის” მთელი პოემაა. ისე ძლიერად იგრძნობა მათში “ადგილობრივი” არომატი. ძალიან კარგი ნახატებია, მხრებზე მტრედებიანი ორი ქალის ფიგურა, აქაც ორთაჭალის თავისებური კოლორიტულობა იგრძნობა. ფიროსმანაშვილის Nature-morte –კი პირდაპირ შედევრია და მხოლოდ შემიძლია აქ ერთი მხატვრის სიტყვები მოვიყვანო რომელიც ჩემთან ერთად ათვალიერებდა გამოფენას: “ეს ნამუშევარი სეზანსაც პატივს დადებდა”.
ასეთია ფიროსმანი. მისი ბედი ყველასათვის უცნობია. ამბობენ გალოთდა და კახეთში გარდაიცვალაო, მაგრამ მართალია თუ არა, უცნობია. ი.მ. ზდანევიჩმა დიდი საქმე გააკეთა, ახლა ქართველი საზოგადოების ჯერი დადგა. მან მთლიანად უნდა შეაგროვოს ფიროსმანაშვილი და მას განსაკუთრებული ადგილი დაუთმოს ქართულ მუზეუმში”.

* * *
ეს უბრალო წერილზე მეტი გახლავთ, ეს მთელი სამოქმედო პროგრამაა და საზოგადოების კონსერვატიულად განწყობილი ნაწილი ამას მშვენივრად მიხვდა.
საქმე ისაა, რომ ამ წლებში საქართველოში დაიწყო ევროპული ცივილიზაციის საფუძვლის, ინდივიდუალისტური ცნობიერების დამკვიდრება. გრიგოლ რობაქიძე კი მისი სულისჩამდმელი და მამოძრავებელი ძალა გახლდათ. ევროპიდან დაბრუნებულმა გრიგოლ რობაქიძემ თვალნათლივ დაინახა ის უზარმაზარი განსხვავება, რომელიც ცივილიზებულ ევროპასა და ფეოდალურ ტრადიციებში ჩარჩენილ საქართველოს შორის არსებობდა, სადაც ყველაფერი ისევე იყო გაყინული როგორც წლების წინ, როდესაც მან სამშობლო დატოვა და ევროპაში სასწავლებლად გაემგზავრა. ქვეყანაში აშკარად იგრძნოდა, ცვლილებების აუცილებლობა, აუცილებელი იყო არა მხოლოდ ქართული ლიტერატურის, არამედ ქართული აზროვნების მოძველებული ფორმების და კოლექტიური ცხოვრების წესის შეცვლა. ამიტომ საგაზეთო სტატიებით, ლიტერატურული მოღვაწეობით, საჯარო ლექციებით თუ აშკარად გამომწვევი, ხშირად ვიღაცისთვის გამაღიზიანებელი პირადი ცხოვრების წესით გრიგოლ რობაქიძე ცდილობდა ცვლილება შეეტანა, გარდატეხა გამოეწვია ქართველ საზოგადოებაში და პიროვნების ინდივიდუალიზაციისთვის შეეწყო ხელი.
ახალი დრო საზოგადოებისაგან სითამამეს, გულმოდგინებას და ახლებურად აზროვნებას მოითხოვდა.
ერთ-ერთი პირველი ასეთი გალაშქრება პოეზიაზე მოხდა.
ზედმეტი არ იქნებოდა გვეთქვა, რომ თითქმის XIX-ე საუკუნის ბოლომდე ქართული საერო ლიტერატურა ძირითადად არისტოკრატთა გასართობი იყო. ამიტომ მკითხველ აუდიტორიას ავტორის ნათესავები და ახლობელთა წრე შეადგენდა. ფართო საზოგადოება ლიტერატურას რამდენიმე მიზეზის გამო ვერ ეცნობიდა: ზოგი ავტორი საერთოდ არ დაბეჭდილა და მათი ტექსტები, როგორც უკვე ვთქვით, მხოლოდ ხელნაწერთა სახით მეგობართა ვიწრო წრეში ვრცელდებოდა; დაბეჭდილი წიგნების შეძენა საკმაოდ ძვირი სიამოვნება იყო საშუალო კლასის ხელმოკლე მკითხველისთვის; მაგრამ ყველაზე მთავარი ის გახლდათ, რომ მოსახლეობის ძირითადმა ნაწილმა წერა-კითხვა საერთოდ არ იცოდა. მავანი მწერალი დიდი გულისტკივილით წერდა დაბალი კლასის აუტანელ მდგომარეობაზე, მაგრამ ეს სრულიადაც არ ნიშნავდა, რომ ეს ტექსტები დაბალი კლასისათვის იყო განკუთვნილი. შესაბამისად, აქა-იქ გაზეთებში გაბნეული ლიტერატურული ოპუსები საზოგადოების პირადი განცდის ნაწილი არ ხდებოდა და ისინი ქვეყანაში ფასეულობათა სისტემას ვერ ცვლიდნენ.
ამის საპირისპიროდ საზოგადოების მნიშვნელოვან ნაწილზე უზარმაზარი გავლენა ჰქონდა ხელოსან პოეტთა და ყარაჩოღელთა იაფფასიან წიგნაკებს, მათ კოლექტიური ცხოვრების წესს, აზიური ფატალიზმისა და სუფიური მსოფლმხედველობის რაღაც სინთეზს, რომელიც ძალინ გავრცელებული იყო XIX-ე საუკუნის ბოლოს და XX-ე საუკუნის დასაწყისში საქართველოში.
გაკვირვებული ზაქარია ჭიჭინაძე წერდა:
“ბაყალი ავეტიკაც პოეტი იყო, ბაყალი არუთინაც, ბაღდასარა კალავიც, მიკიტანი გეურქაც, სირაჯი ანტონაც. ერთი სიტყვით ბუდაღ ოღლიც, სკანდარნოვიც, ხარაზი პავლე, მეჩუსტე ნიკოლა, მირზაანა მადათოვიც, ოჰანეზაც, ამიროვიც, გივიშვილიც, ჰაზირაც”...
აღარაფერს ვამბობთ ქართული სალიტერატურო ენის გარყვნაზე, მის გასომხებასა და გათათრებაზე.
ამიტომ ქართველმა სიმბოლისტებმა დაიწყეს ლექსის რეფორმა.
ნელ-ნელა შეავიწროვეს ის აზიური საარშიყო მოტივები, რომელთაც სიმართლე რომ ითქვას, არც ქართველი არისტოკრატები თაკილობდნენ: რედიკი, გაფი, ბეითი, რუბაია, თეჯლისი, ყასიდა, მუსტაზადი, შიქასტი და შემოიტანეს ევროპული ლექსის ფორმები: სონეტი, ტრიოლეტი, სექსტინა, რონდო, ტრიპტიქი, ეკლოგა, კანცონა.
ყველანაირ ბრძოლას თავისი სულიერი დასაყრდენი და საფუძველი სჭირდებოდა, ასეთი დასაყრდენი კი მხოლოდ ის პიროვნება უნდა გამხდარიყო, რომელსაც გაცნობიერებული ჰქონდა თავისი ავტონომიურობა.
ლიტერატურაში ასეთი დასაყრდენი ვაჟა-ფშაველა აღმოჩნდა.
გრიგოლ რობაქიძე ერთ-ერთ წერილში ვაჟა-ფშაველას ჰომეროსს ადარებს. ეს კარგად გააზრებული შედარებაა, რადგან ქართველი სიმბოლისტებისთვის ვაჟა-ფშაველა დემიურგია, ყოველგვარი აზიური გავლენებისაგან თავისუფალი, სრულიად ავტონომიური შემოქმედი, რომელმაც საკუთარი მითოლოგია და საკუთარი კოსმოსი შექმნა. ამიტომ როგორც ევროპული ლიტერატურა იწყებოდა ჰომეროსით, ისევე ახალი ქართული ლიტერატურა უნდა დაწყებულიყო ვაჟა-ფშაველას სახელით.
“ჭეშმარიტად ვაჟა-ფშაველა მისტიური ნიშანია საქართველოს მეათეჯერ გაახალგაზრდავების. ყოველი ერი ვაჟა-ფშაველასთანა გენიით იწყებდა თავის ისტორიულ ცხოვრებას: ბერძნებში ჰომერი, რომში ვერგილი; საქართველოში კი გამოდის რომ ევრიპიდეც ყოფილა როგორც რუსთაველი და მეცხრამეტე საუკუნეში ხელმეორედ იწყებს ჰომერის ხაზს ვაჟა-ფშაველა”.
სწორედ ასეთივე ფუნდამენტური როლი ეკისრებოდა ფერწერაში ნიკო ფიროსმანის შემოქმედებასაც.
“წარმოუდგენელია ვაჟა-ფშაველა მეცხრამეტე საუკუნეში, შეიძლებოდა ეს ფენომენი აუხსნელი დარჩენილიყო და საქართველოს ბედს მისწეროდა, რომ ამას არ ამართლებდეს მეორე ვაჟას კონგენიალი ნიკო ფიროსმანი. ეს ორი ის ვეშაპებია, რომელთაც შეუძლიათ დაეყრდნოს კიდევ რამდენიმე საუკუნით საქართველო”. წერდა ტიციან ტაბიძე წერილში “ვაჟა-ფშაველა”.
თბილისის ინტელიგენციაში ნიკო ფიროსმანის გამოფენამ დიდი ინტერესი გამოიწვია, მას ოთხი საათის მანძილზე 80 კაცი დაესწრო, მაგრამ ფიროსმანის შემოქმედების შესახებ საზოგადოებრივი აზრი ორად გაიყო: ერთ მხარეს დადგნენ “აკადემისტები” და მათი მიმდევრები, რომელთაც “მაყურებელთა მოტყუებისთვის” გამოფენის ორგანიზატორები სასტიკად გაკიცხეს. ხოლო მეორე მხარეს ახალგაზრდა ავანგარდისტები და ქართველ სიმბოლისტთა ორდენი “ცისფერყანწელები”. აკადემისტების შეხედულება ტრადიციული გახლდათ და იგი ძირითადად რუსი “პერედვიჟნიკი” მხატვრების ესთეტიკურ ფასეულობებს ემთხვეოდა, რომლის თანახმადაც რეალისტური მხატვრობის მიზანია: შინაარსი, სახე, ადამიანის ცხოვრებისეული დრამა, ბუნებისაგან მიღებული შთაბეჭდილება, ქვეყნის ისტორიული ხასიათი, მისი ნაციონალური სული და კიდევ ის უამრავი ტექნიკური საკითხი, რომელსაც მათ პეტერბურგის აკადემიაში ასწავლიდნენ.
მათ შეამჩნიეს, რომ ნიკო ფიროსმანისთვის უცნობი იყო პერსპექტივის ძირითადი კანონები, ადამიანის სხეულის პროპორციები, მისი ანატომიური თავისებურება, დამატებითი ფერების კანონები, საგნების ურთიერთ მიმართება, ჩაღრმავება, პლასტიკა, შუქის ეფექტები და სხვა.
მაგრამ სრულიად შეუმჩნეველი დარჩათ მთავარი - პიროვნების შინაგანი გარღვევა თავისუფლებისაკენ.
ფიროსმანის მსოფლმხედველობა რა თქმა უნდა ბიძგს იღებს რეალიზმისაგან, მაგრამ იმ განსხვავებით, რომ მასში ვერ შეხვდებით რეალიზმისთვის დამახასიათებელ ფოტოგრაფიულ სიზუსტეს, ობიექტურობას, დიდაქტიზმსა და დოკუმენტალიზმს. ფიროსმანი არ ცდილობს ყოველი წვრილმანის დეტალურ გამოყოფას და მათ დამუშავებას. მისი ნახატები მხატვრის შთაბეჭდილებაზეა აგებული, ფიროსმანი ყურადღებას ამახვილებს მინიშნებაზე. იმაზე, რაც თითქოს დაუსრულებელია და ბოლომდე უთქმელი. იგი გვიჩვენებს, რომ რეალობა შეიძლება არსებობდეს ჩვენს მიღმა, ჩვენს გარეშე, იგი სუბიექტურია და ეფუძნება მხატვრის, როგორც ნათელმხილველის, შინაგან სამყაროს.
ამგვარად, ფიროსმანის შემოქმედება საზოგადოებას ძველი ტრადიციების შენარჩუნებისკენ კი არა ახალი ტრადიციების შექმნისაკენ უბიძგებდა.
მომწიფდა მამათა და შვილთა ახალი კონფლიქტი. უფრო ზუსტი იქნებოდა გვეთქვა, შვილთა სულებისთვის გაჩაღებული ბრძოლა, რადგან აქ პირველ რიგში ასაკობრივი განსხვავება არ იგულისხმება: ნიკო ფიროსმანიც, გიგო გაბაშვილიც, გიგო ზაზიაშვილიც, მოსე თოიძეც, ალექსანდრე მრევლიშვილიც, იაკობ ნიკოლაძეც და სხვებიც თითქმის ერთი თაობის წარმომადგენლები იყვნენ. აქ ბრძოლა იმის გამო დაიწყო, თუ ვის კვალს უნდა გაჰყოლოდნენ ახალგაზრდა თაობის მხატვრები. შემოქმედების რომელი გზა აერჩიათ : აკადემიზმი თუ მოდერნიზმი. ახალგაზრდა თაობას თავისი საკუთარი ხედვა გააჩნდა, ისინი თავისუფლად მსჯელობდნენ და ეს უკვე გარკვეულ საფრთხეს წარმოადგენდა, რადგან მათი ყოველი ნაბიჯი აღიქმებოდა როგორც უკვე დამკვიდრებული ეროვნული ფასეულობების, ეროვნული საფუძვლებისა და აღიარებული ავტორიტეტების წინააღმდეგ გალაშქრება.
ამ დაპირისპირების შესახებ საკმაოდ მცირე ფრაგმენტებია შემონახული, მაგრამ რაც შემორჩა, ვფიქრობ, საილუსტრაციოდ ესეც გამოდგება:
“ფიროსმანაშვილი არის დიდი უსწავლელი, მისი სურათები არავითარ ღირებულებას არ წარმოადგენს და ასეთი ზრუნვის გამოჩენა ფიროსმანაშვილის მიმართ არის დიდი შეცდომა”. გიგო გაბაშვილი4.
“ქართული აკადემიური მხატვრობა მას (ფიროსმანს გ.კ.) გულცივად ხვდებოდა და ტექნიკას უწუნებდა, რაც რასაკვირველია, ასეც უნდა ყოფილიყო, რადგან ოფიციალური მხატვრობა უთუოდ ვერ მიიღებდა ნიკო ფიროსმანს, რადგან ის იყო მისი სრულიად საპირისპირო რამ...”. დიმიტრი შევარდნაძე5.
“ისინი ყვირიან მაღალ ხელოვნებაზე და ერთის მხრივ ემხრობიან საგნის ფორმალისტირ-კუბისტურ დეფორმაციას, მეორეს მხრივ პრიმიტივიზმს მხატვრული შემოქმედების მწვერვალად მიიჩნევენ... მათი აზრით ფიროსმანი კულტურის შედევრია. მისი ნახატები ყველაფერია და მეტი აღარაფერი არაა საჭირო. აღარაა საჭირო არც რემბრანტი, არც ლეონარდო და ვინჩი, არც ველასკესი...”. მოსე თოიძე6.
“შევარდნაძის მეგობრები განცვიფრებულნი და აღშფოთებულნი იყვნენ იმის გამო, რომ დიტომ ერთის ნახვით შეიყვარა არაჩვეულებრივი ფიროსმანაშვილი! “აკადემიკოსები” თავს დაატყდნენ ახალგამოჩეკილ “ფიროსმანისტს” მთელი თავისი ენამჭევრობით, რაც მათ ძალიან ეხერხებოდათ, მაგრამ შევარდნაძის სიყვარული მტკიცე აღმოჩნდა”. კირილე ზდანევიჩი7.
“თვითნასწავლი მხატვრების ყველაზე თვალსაჩინო წარმომადგენელს, ძველი თბილისის ლიტერატურულ-მხატვრული ბოჰემის ნამდვილ ავანჩავანს ნიკო ფიროსმანს ბევრი პატივისმცემელი და დამფასებელი გამოუჩნდა ჯერ კიდევ სიცოცხლეში. ეს გასაგებიცაა, მაგრამ მისი სახელის ზენიტამდე აყვანა, ფიროსმანის სახით რაღაც განუმეორებელი ვირტუოზის წარმოდგენა, ჩემი აზრით სინამდვილეს მაინც არ შეეფერება, ამაში მთავარი როლი ქართველი სიმბოლისტების ახირებამ ითამაშა. ცისფერყანწელებს უყვარდათ გადაჭარბება პოეზიაშიც და კრიტიკაშიც”. ივანე ვეფხვაძე8 .
“ჩვენ გვახსოვს მტრობა, დაცინვა და პროტესტი იმ ყურადღების გამო, რომელიც მიიქცია ამ საუცხოო მხატვარმა”. იაკობ ნიკოლაძე, სერგეი სუდეიკინი, ილია ზდანევიჩი, ალექსანდრე წუწუნავა, ტიციან ტაბიძე9.
აქედან გამომდინარე, თუ დავაკვირდებით, ეს კარიკატურა ფიროსმანის კი არა, გრიგოლ რობაქიძისა და შესაბამისად სიმბოლისტების წინააღმდეგ უფროა მიმართული. რა თქმა უნდა თავისთავად იგულისხმება, რომ ფიროსმანი სუსტი მხატვარია, მაგრამ მთავარი დარტყმა საზოგადოების იმ მეამბოხე ნაწილზეა გადატანილი, რომელმაც ფიროსმანი ახალი ქართული ფერწერის ფუძემდებლად აღიარა.
კარიკატურის ტექსტში შემთხვევით არ ყოფილა ნახსენები, რომ ფიროსმანს კიდევ ბევრი “ორფიული” ნაწარმოების შექმნა შეუძლია. ეს სიტყვა საკმაოდ ბევრ ნაშრომში და პუბლიკაციაში გამოტოვებულია, რადგან იგი ზოგისთვის გაუგებარია, ზოგიც მას ტექსტის ზედმეტ სხეულად მიიჩნევს. დასანანია, რომ მას ასეთი ნაკლები ყურადღება ექცეოდა, რადგანაც სწორედ მისი საშუალებით ხდება ამ კარიკატურის დაფარული აზრის ამოცნობა.
ორფეოსი ძველი ბერძენი ლეგენდური მუსიკოსი და წინასწარმეტყველი გახლდათ. მას ყველაზე ხშირად სწორედ ცხოველების გარემოცვაში გამოსახავდნენ, რადგან ითვლებოდა, რომ მის ჯადოსნურ მუსიკას ველური ცხოველების დამორჩილება შეეძლო. მისი იდეების საფუძვლად აპოლონისა და დიონისეს კულტის თაყვანისცემას მიიჩნევენ, მაგრამ ყველაზე მთავარი ის გახლავთ, რომ ამ ორიგინალური მსოფლმხედველობის საფუძველზე ანტიკურ სამყაროში შეიქმნა თეოგონიური პოემები და “ორფიული ჰიმნები”, რომლებმაც საბოლოოდ ორფიულ ღვთისმეტყველებას ჩაუყარა საფუძველი. ორფეიზმს როგორც ახალ რელიგიურ დოქტრინას ანტიკურ სამყაროში ყოველთვის უამრავი თაყვანისმცემელი და მიმდევარი ჰყავდა.
ახლა გასაგები ხდება, რომ ფიროსმანი ლეგენდური ორფეოსივით ბერძნულ ხიტონშია გამოწყობილი. წინ მის მიერვე “დამორჩილებული” ცხოველი - ჟირაფი ჰყავს. გვერდით კი “ახალი კულტის” თაყვანისმცემელი, ან იქნებ შემქმნელი, გრიგოლ რობაქიძე უდგას.
კარიკატურის აზრი ძალიან გამჭვირვალეა: იგი გვაუწყებს, რომ გრიგოლ რობაქიძემ და მისმა თანამოაზრეებმა ბოგანო ნიკო ფიროსმანაშვილის სახით თავიანთი ორფეოსი და ახალი თაყვანისცემის ობიექტი იპოვეს.
მართალია ქართველი კაცი ამბობს: “დაცინვას კაცი არ მოუკლავსო”, მაგრამ იმასაც ამბობს, “სანამ ხმალი მოვიდა, სიტყვამ თავი გააგდებინაო”. მითუმეტეს ჩვენს ქვეყანაში, სადაც დაუმსახურებელი კრიტიკა და უსაფუძვლო ქილიკი ყოველთვის პირველი ნაბიჯი იყო, რომელიც პიროვნების დევნასა და შევიწროვებას უსწრებდა წინ.
ამიტომაც გასაკვირი არაა, რომ საქართველოში საზოგადოებრივი ცნობიერების მეტამორფოზა ვერ მოხდა და ევროპულმა ინდივიდუალიზმმა აქ ფესვი ვერ გაიდგა.
სამაგიეროდ, ქართული აზროვნების ფეოდალური ფორმები და კოლექტიური ცხოვრების წესი საოცრად ხელსაყრელი ნიადაგი აღმოჩნდა ახალი, სოციალისტური იდეოლოგიის დასამკვიდრებლად.
სულ რამდენიმე წელიწადში საზოგადოების ტრადიციულად განწყობილ ნაწილს მხარში კოლექტიური ცნობიერების ციტადელი, საბჭოთა სისტემაც ამოუდგა და ინდივიდებზე ნადირობის სეზონი უკვე ოფიციალურად გაიხსნა.
ამ უთანასწორო ბრძოლაში დამარცხებული და იმედგაცრუებული გრიგოლ რობაქიძე 1931 წელს გერმანიაში გაემგზავრა და იქედან აღარ დაბრუნებულა. დარჩენილებიდან ამ დაპირისპირებას ბევრი შეეწირა. ზოგიერთი მაშინდელი მოდერნისტისთვის კი პიროვნული ინდივიდუალიზმი და თავისუფლება იმთავითვე ნიღაბი და თვალთმაქცობა იყო, ამიტომ ეს ნიღბები მალე გადაყარეს და საბჭოთა ეპოქის დიადი მომღერლები გახდნენ.
საქართველოში ფეოდალიზმის ახალი ეპოქა დაიწყო.


1. გიორგი ლეონიძე, “ცხოვრება ფიროსმანისა”.
2. იგულისხმება საბაზრო ნახატები.
3. იგულისხმება “სამი თავდის ქეიფი”,
4. გიგო გაბაშვილის სიტყვები მოყვანილია მ. ლობჟანიძის მოგონებებიდან
5. “ბახტრიონი”, 1922წ.
6. არსებობს მოსე თოიძის გამოუქვეყნებელი ჩანაწერები, რომლის ფრაგმენტებიც დაიბეჭდა ჟურნალში “ლიტერატურნაია გრუზია”, 1972წ.
7. “ბახტრიონი”, 1922წ
8. ი. ვეფხვაძე, “მოგონებები და პორტრეტები”.
9. “ბახტრიონი” 1922წ.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“