ლიტერატურა როგორც წინააღმდეგობა

ტეს ლუისი

ინგლისურიდან თარგმნა ქეთი ქანთარიამ

რომანის სიკვდილი, ასეთი რამ შესაძლებელი რომ იყოს, მხოლოდ კულტურული დანაკარგი კი არ იქნებოდა, ადამიანთა საზოგადოებას მორალური და ეთიკური თვალსაზრისითაც გააღატაკებდა. მილან კუნდერა თავის ,,ნაღალატევ აღთქმებში’’ აღნიშნავს, რომ მხატვრული ლიტერატურა, რომელიც ჩვენი ზნეობრივი შესაძლებლობების მთავარი მძერწველია, ადამიანის უფლებებზე წარმოდგენის შესაქნელად, მათს დასაცავად ღირსეულ როლს ასრულებს. ,,დასავლური საზოგადოება თავს ადამიანის უფლებებზე დამყარებულ საზოგადოებად წარმოგვიდგენს’’, წერს კუნდერა, ,,მაგრამ სანამ ადამიანს უფლებები გაუჩნდებოდა, საკუთარი თავის ინდივიდუუმად, პიროვნებად აღქმა უნდა ესწავლა, თავი ასეთად უნდა მიეჩნია; ევროპული ხელოვნებისა, და განსაკუთრებით კი რომანის ხელოვნების გარეშე, რომელიც ადამიანს მეორე ადამიანის მიმართ ცნობისმოყვარეობას უღვივებს და საკუთარი სიმართლისგან განსხვავებული სიმართლის გაგებას ასწავლის, ეს შეუძლებელი იქნებოდა’’. მწერლობის ევროპულმა ტრადიციამ რკინის ფარდასა თუ ჩინეთის დიდ კედელს მიღმა მცხოვრებ ბევრ მწერალს მისცა ზურგი. ორი ასეთი მწერალი, უნგრელი რომანისტი პეტერ ნადაში და ჩინელი მწერალი გაო სინცზიანი ისეთი პიროვნების ანატომირებას ეწეოდნენ, ვისაც ,,საერთო სახალხო საქმე’’, თუ ,,საყოველთაო სიკეთე’’ განადგურებით ემუქრებოდა, და რა თქმა უნდა, ამავე ,,საერთო სახალხო საქმის’’ ცენზურას ვერ აცდნენ.
თავიანთ, ხშირად ავტობიოგრაფიულ რომანებში და მოთხრობებში ნადაში და გაო არსებობის, შეგუების, წინააღმდეგობისა და ,,გაქცევის’’ ფორმებზე წერენ, რომლებიც ტოტალიტარული რეჟიმის წნეხის პირობებში გადასარჩენად ხდებოდა საჭირო. თუმცა, მათ მიერ არჩეული თემები პოლიტიკური რეპრესიის პარამეტრებს ცდება, და მეხსიერების არასაიმედოობას, იდენტობის უწყვეტობას, წარსულისათვის თვალის გასწორების და მისი გააზრების აუცილებლობას უტრიალებს. სულ მცირე ხნის წინ ორივე პროზაიკოსის ესეების კრებულები ინგლისურად გამოიცა. მათში მწერლები საკუთარ ნაწერებს, ლიტერატურის, როგორც მოწმის როლს აანალიზებენ და იდეოლოგიისა და ადამიანის ინდივიდუალური ხმის შეუთავსებლობაზე წერენ.
გაო სინცზიანის თორმეტი ესე კრებულში ,,ყუთი ლიტერატურისთვის’’ დაუფარავად ჰგავს მაინფესტს, მაშინ, როცა ნადაშის კრებულში ,,ცეხცლი და ცოდნა’’ თავმოყრილი ესეები უფრო პიროვნულ ან პოლიტიკურ კონტექსტებს შეიცავს. ნადაში ევროპულ მაღალ მოდერნისტულ ტრადიციას შესანიშნავად იცნობს. იგი რაფინირებული, ელეგანტური სტილისტია, ხოლო დიდტანიანი, იშვიათი მასშტაბურობის მქონე რომანი ,,მოგონებების წიგნი’’ მუზილს, პრუსტს და თომას მანს არაერთხელ და სამართლიანად შეადარეს. ამ უკანასკნელზე ნადაში განსაკუთრებული აღფრთოვანებით და სიფაქიზით წერს. ესეებს შორის მწერალს საკუთარი მოთხრობები აქვს ჩართული, რათა ესეებში გაკეთებული აქცენტები მკითხველისთვის უფრო გასაგები გახდეს.
ამ ესეებში გაო გამუდმებით უბრუნდება თავის ორ მთავარ შემოქმედებით კრედოს, დაუსრულებლად ხვეწს, განმარტავს, განსხვავებული კუთხეებიდან განიხილავს. პირველი ამათგანი იმაში მდგომარეობს, რომ ნამდვილი ხელოვანი ,,იზმებისგან’’ თავისუფალია, შეუძლია იდეოლოგიებზე მაღლა დადგეს, ზურგი აქციოს ,,ძალაუფლებას, წეს-ჩვეულებებს, ფეხმოკიდებულ დამოკიდებულებებს, რეალობას, სხვა ადამიანებს და აზროვნების მათეულ წესს’’; მეორე - გაოს ე.წ. ცივი ლიტერატურისა სწამს, ეს ისეთი ლიტერატურაა, რომელიც მწერლის შინაგანი მოთხოვნილების გარეშე იქმნება, თავისთავადია.
ეს იდეალისტის აბსტრაქტული განცხადებები არაა, არამედ კარგად გამოწრთობილი პოზიციაა. კრებულის მთავარ ესეში, გაოს მიერ 2000 წელს ნობელის პრემიის მიღების ცერემონიალზე წარმოთქმულ სიტყვაში მწერალი წერს, რომ რევოლუციას ლიტერატურაში და რევოლუციურ ლიტერატურას თვით ლიტერატურისა და პიროვნებისათვის გამოტანილი სასიკვდილო განაჩენი თანაბრად შეეხოთ. რევოლუციის სახელით ჩინეთის ტრადიციულ კულტურაზე მიტანილი იერიში საჯარო გაკიცხვითა და წიგნების დაწვით სრულდებოდა. უკანასკნელი ასიოდე წლის განმავლობაში უამრავი მწერალი დახვრიტეს, ქვეყნიდან გააძევეს ან მძიმე ფიზიკური შრომა მიესაჯათ. ერთი-ორჯერ გაო ამგვარ ხვედრს ძლივს გადაურჩა შორ სოფლებში გახიზვნით, სადაც მისი კვალის პოვნა ადვილი არ იყო.
1966 წელს, როცა კულტურული რევოლუცია დაიწყო, გაო სინცზიანი ოცდაექვსი წლის იყო და ფრანგული ლიტერატურის ახალგაზრდა მკვლევარი გახლდათ. გამომცემლობაში, რომელიც უცხოურ ლიტერატურას გამოსცემდა, რედაქტორად და მთარგმნელად მუშაობდა, საკუთარი ნაწერებით კი უკვე ჩემოდანი ჰქონდა გავსებული. რაკი ჩინეთის კომუნისტური პარტიის სოციალისტური რეალიზმის კურსს არ იზიარებდა, ამ ხელნაწერების განადგურება იქამდე მოუხდა, სანამ წითელი არმიის საგანგებო ჯგუფები მათ ჩხრეკისას უპოვნიდა და მის წინააღმდეგ გამოიყენებდა. გაო მისმა გონივრულმა ხრიკმა იხსნა: ჯერ ამგვარ ჯგუფს ჩაუდგა სათავეში, მერე კი სოფლად ხუთი წელი გაატარა. პეკინში და საკუთარ გამომცემლობაში დაბრუნება მხოლოდ 1975 წელს შეძლო, მაოს გარდაცვალებამდე და კულტურული რევოლუციის დასრულებამდე ერთი წლით ადრე. ამ დროის განმავლობაში, მართალია, ყველას უჩუმრად, გაოს წერა არ შეუწყვეტია.

სანამ მისი ნაწერების რეგულარულად გამოქვეყნება დაიწყო, კიდევ ხუთი წელი გავიდა. პირველად სახელი ორი პიესითა და ლიტერატურული კრიტიკის წიგნით გაითქვა. ჩინელ მწერალთა გაერთიანების ფუნქციონერებმა 1981 წელს გაო პეკინის სახალხო თეატრის დრამატურგად დანიშნეს. მინიჭებული პრივილეგიის მიუხედავად, გაო ოპტიმისტურ-მორალისტური ლიტერატურის წერაზე კვლავ უარს აცხადებდა. მისი პიესები ექსპერიმენტური იყო, და არტოს, ბეკეტის და ბრეჰტის აშკარა გავლენა ეტყობოდა, რითაც პროპაგანდის სამინისტროს რისხვა გამოიწვია. მაგ., პიესაში ,,ავტობუსის გაჩერება’’ ადამიანები რიგში დგანან და ავტობუსს ელოდებიან. წლები ისე გადის, რომ გაჩერებასთან არცერთი ავტობუსი არ ჩერდება. ბოლოს მომლოდინეთა რიგს ახალი პერსონაჟი - ,,უხმო მამაკაცი’’ უერთდება, მაგრამ მალევე აცნობიერებს, რომ ცდას მოქმედება სჯობს და გზას ფეხით გაუდგება. ერთმა პარტიულმა ფუნქციონერმა პიესა ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის ისტორიაში ყველაზე მავნე ნაწარმოებად გამოაცხადა. ათმა წარმოდგენამ ანშლაგით ჩაიარა, მერე კი სპექტაკლი აიკრძალა. მეორე პიესას ,,განგაშის სიგნალი’’ რამდენიმე წარმოდგენის შემდეგ იგივე ბედი ეწია.
1981 წელს გამოქვეყნებული მისი კრიტიკული სტატიების წიგნი, რომელიც თანამედროვე მხატვრული ლიტერატურის საფუძვლიან კვლევას წარმოადგენდა, რამდენიმე გაბედული ჩინელი მწერალის თანადგომის მიუხედავად, კამპანიის ,,შეეწინააღმდეგე სულიერ რყვნას’’ მსვლელობისას აიკრძალა. ამ წიგნში გაო დასავლურ ლიტერატურაში და კინემატოგრაფში გავრცელებულ ზოგიერთ მეთოდს, მაგალითად, ცნობიერების ნაკადს და უკუკადრს განიხილავდა, და აზრს გამოთქვამდა, რომ მათი გამოყენება ჩინურ რომანს მხოლოდ გაამდიდრებდა. ამის შემდეგ გაო კაპიტალისტური დასავლური კულტურისა და დეკადენტური მოდერნისტული ლიტერატურის რეაქციონერ პროპაგანდისტთა შავ სიაში მოხვდა.
პატიმრობისა თუ უარესი ხვედრის ასაცილებლად 1983 წელს გაო კვლავ სოფლად გაიხიზნა. ხუთი თვის განმავლობაში მდინარე იანძის გასწვრივ მოგზაურობდა. ეს 15 000 კილომეტრიანი გზა მწერალს ახალი რომანის ,,სულის მთა’’ დაწერას შთააგონებს, რომელიც 1990 წელს გამოიცა. მთხრობელი უგრძეს გზას ადგას და ამასთან საკუთარი სულის ერთგვარ კვლევასაც ეწევა.

გაო სინცზიანის ნაშრომის ,, ჩემოდანი ნაწერებისთვის’’ და ესეს ,,დამჭკნარი ქრიზანთემა’’ მთარგმნელი იმ ხრიკებით აღსავსე პოლიტიკაზე წერს, რომელთაც გაო 1987 წელს, საფრანგეთში ემიგრირებამდე, გარემოებათა გამო მიმართავდა. 1989 წელს ტიანანმენის მოედანზე მოწყობილ სისხლიან სასაკლაოს მიუძღვნა ,,გაქცევა’’, კიდევ ერთი პოლიტიკური პიესა, რომლის გამოქვეყნების შემდეგ ჩინეთში მისი ყველა წიგნი აიკრძალა. გაოს რეპუტაციას მის სამშობლოში ნობელის პრემიის მიღებამაც ვერაფერი შემატა, პირიქით, საერთაშორისო აღიარებამ ჩინეთში მის წინააღმდეგ მიმართული რისხვა გაამძაფრა.
შვედეთის აკადემია პრემიის მინიჭებისას დიდი ხანია დისიდენტი მწერლებისკენ იხრება, განსაკუთრებით კი სატირისტ დრამატურგებს წყალობს. ამის მაგალითად დარიო ფოს, ჰაროლდ პინტერის, ელფრიდე იელინეკის და თავად გაოს ნობელით დაჯილდოება გამოდგება. მაგრამ გაოს ,,სულის მთა’’ და ,,ერთი კაცის ბიბლია’’ კომპლექსური, ექსპანსიური, სტილის თვალსაზრისით ინოვაციური ნაწარმოებებიცაა, თუმცა ,,ენის დიდოსტატობა’’, მწერლის მისამართით გამოთქმული შეფასება, რასაც შვედეთის აკადემია ნობელის პრემიის მინიჭებისას განსაკუთრებით გამოყოფდა, თარგმანში მხოლოდ დროდადრო ვლინდება.

ინგლისური თარგმანის მკითხველს გაუჭირდება მისი წიგნების ენობრივი ინოვაციების მოხელთება, მათ შესახებ ხაზგასმით საუბარი კი უცნაურობად და გადაჭარბებად მოეჩვენება, თუმცა, მშობლიური ენის გადახალისების და ტრანსფორმირების მცდელობები ნამდვილად იკვეთება გაოს წიგნში ,,ჩემოდანი ნაწერებისთვის’’. თავის ესეში ,,თანამედროვე ჩინური ენა და ლიტერატურის ქმნადობა’’ გაო მკითხველს იმის ანალიზს სთავაზობს, თუ როგორ აზიანა ლიტერატურული ჩინური ჩინური სიმბოლოების 1950-იან წლებში დაწყებულმა გამარტივებამ და დასვლური ენებიდან შესრულებული თარგმანების სიმდარემ და უხარისხობამ. ენის სამეტყველო ფორმების ინკორპორირებითა და იმ გრამატიკულ სტრუქტურებზე უარის თქმით, რომლებიც ჩინურში უხეირო მთარგმნელების გამოისობით გაჩნდა, გაო ცდილობს თანამედროვე ჩინურ ენას სიწმინდე დაუბრუნოს და მისი მრავაფეროვნება და სისხლსავსეობა რაც შეიძლება სრულად აჩვენოს. იგი წერს: ,,ჩინურ ენაში დრო მკაფიოდ არ იკვეთება. არსებითად, ნამყო, აწმყო და მომავალი, მეხსიერება და წარმოსახვა, განსჯა და გრძნობები, რეალობა, შესაძლებლობა და ფანტაზია მორფოლოგიურ გამოხატულებას მოკლებულია’’.
ეს განუსაზღვრელობა მწერალს ,,სულის მთის’’ პროტაგონისტის თხრობაში გადააქვს. მისი ხმა იდენტობის არამყარობასა და ცვალებადობას, ფსიქოლოგიურ პერცეფციებს ხანდახან განსხვავებული თვალსაზრისების აღრევით გადმოსცემს. და მაინც, გაო თანამედროვე ჩინურის შესაძლებლობებს ეჭვქვეშ აყენებს. ,,ჩემი აზრით, დღევანდელ ჩინურ ენას თანამედროვე ადამიანის ყველა გრძნობის ზუსტად გადმოცემა არ შეუძლია, თუმცა, იმაშიც დარწმუნებული ვარ, რომ ენის გამდიდრება შესაძლებელია.’’ გაო დროდადრო ფრანგულადაც წერს, მაგრამ თვლის, რომ მწერალი მშობლიურ, თავდაპირველ ენას უნდა ერთგულებდეს. მისთვის ასეთი ენა ჩინურია.
ენა გაო სინცზიანისთვის ,,ადამიანის მიერ შექმნილი ცივილიზაციის საბოლოო კრისტალიზებაა’’, და როცა ამა თუ იმ ენაზე მოსაუბრეთა კულტურული ტრადიციებით იფერება, მას, მწერლის ოსტატობის წყალობით, ისეთი გრძნობების არტიკულირება ძალუძს, რომელთა ადექვატური გადმოცემა იქამდე შეუძლებელი იყო. ამ თავიანთი შემოქმედებითი თავისუფლების დასაცავად მწერლები ცდუნებას უნდა ერიდონ და პოლიტიკური, სოციალური თუ კულტურული ,,საქმეების’’ ,,ცხოვრებაში გატარებას’’, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ყოველგვარ ,,იზმს’’ უნდა ერიდონ. ,,მწერალი მოწმის, თვითმხილველის როლს უნდა დასჯერდეს, და შემოქმდებითი ძალისხმევა სიმართლის თქმას უნდა მოახმაროს.’’ მაგალითად, იმის მიუხედავად, რომ გაო ლიტერატურაში ინდივიდუუმის, პიროვნების, პიროვნული პერცეფციის დაბრუნებას ემხრობა, ,,მე’’-ს შეუზღუდველ გაბატონებას მაინც დიდი სიფრთხილით ეკიდება. გაო მოწმეა, როგორ დაეწაფა ჩინელ ინტელექტუალთა მთელი თაობა ,,ნიცშესეული ზეკაცის გერმანულ ფილოსოფიას”, რომელიც ნამდვილი ინდივიდუალიზმის ქადაგების ნაცვლად ცალკეულ ადამიანთა ზედგომისა და უპირატესობის ტრაგიკულ რწმენას ამკვიდრებდა.
გაოს ესეები მისი ნაწერების იმ სიღრმესა და მასშტაბურობას იტევს, რომლებიც თარგმანში იძარცვება და იკარგება, თან მისი ლიტერატურული კრედოს შესანიშნავ განმარტებებსაც იძლევა. ლიტერატურა, და კერძოდ ,,ცივი ლიტერატურა’’, რომელშიც მწერლის ხედვის მიღმა აღარაფერი რჩება, ,,გაქცევაა, რათა თავი იხსნა; ეს ის ლიტერატურაა, რომელიც უარს ამობობს სულიერი ხსნის ძიებაში მყოფი მკითხველისთვის მოსაჭიდებელი ხავსი გახდეს. მე ისიც კი მწამს, რომ საზოგადოება, რომელიც ლიტერატურის ამგვარ არაუტილიტარულ დანიშნულებას ვერ ეგეუება, მწერლისთვის დამღუპველია, მეტიც: ამგვარი დამიკდებულება სიმპტომია, რომ ეს საზოგადოება სულიერი თვალსაზრისით უკიდურესად გაღატაკებულა.’’
ასეთია გაოს ცივი სიმართლე, უპირველეს ყოვლისა, პარტიის მოხელეებისადმი თქმული, რომლებიც ლიტერატურის როლს სახელმწიფოს მსახურებამდე ამცრობენ.

უნგრელი პეტერ ნადაში სწორედ ამგვარ ცივ ლიტერატურას ქმნიდა. ნადაში 1942 წელს ბუდაპეშტში დაიბადა. როცა საიდუმლო პოლიციამ საკუთარ მეგობრების და კოლეგების დასმენა მოსთხოვა, და ამის სანაცვლოდ მისი ნაწერების გამოქვეყნებაზე დადებული აკრძალვის გაუქმება შესთავაზა, ნადაშმა თავი ისე დაიჭირა, თითქოს არც კი იცოდა, რომ მისი ბეჭდვა აკრძალული იყო. ნადაშს განსაკუთრებული გმირობისადმი არც მიდრეკილება ჰქონდა, და როგორც თავად ეჭვობდა, არც საკმაო ძალა და გამძლეობა, ამიტომ ხერხად ეშმაკობა არჩია. წერას საკუთარი თავისთვის აგრძელებდა: იმედი, რომ როდესმე მისი ნაწერები წიგნებად გამოიცემოდა, უკეთეს შემთხვევაში ძალზე მცირე იყო. ამგვარად, გამოკვეთილი კომპრომისების გარეშე, ნადაში დროდადრო საზღვარგარეთ მოგზაურობასაც კი ახერხებდა.
მართალია, ხელისუფლებას ამ მხრივ ჭკუაში აჯობა, მაგრამ სისტემის მხარდაჭერის აუცილებლობას მაინც ვერსად გაექცეოდა. ,,თავის მოსულელება შესაძლოა ძალიანაც მოსახერხებელი იყოს, მაგრამ ამისაგან მსგავსი ქცევა უფრო ეთიკური ვერ გახდება.’’ ამ თამაშს აყოლით, ხელისუფლებასთან ,,მშვიდობიანი თანაარსებობის გათამაშებით მოპოვებული ,,პრაქტიკული გამარჯვება მორალურ მარცხად იქცევა.’’
თავის მოსულელება ნადაშის კრებულის ,,ცეცხლი და ცოდნა’’ ცამეტი ესესა და ათი მოთხრობის გამაერთიანებელი თემაა, მაგრამ სწორედ თემა, და არა ავტორის მოსაწონი სტრატეგია. ამ თვისებას მწერალი იმ აღმოსავლეთევროპელების გამორჩეულ ნიშან-თვისებად წარმოგვიდგენს, რომლებიც საბჭოთა კავშირის დაშლის შემსწრენი შეიქნენ. თავის მოსულელება, სხვად მოჩვენება ჯერ თავდაცვითი მექანიზმი იყო, თაობების შემდეგ კი მემკვიდრეობით რეფლექსად იქცა.

ესე ,,ცეცხლის და ცოდნის ამბავი’’ მახვილგონივირული მსჯელობაა ენის ისეთი დეფორმაციის შესახებ, რომელიც მან შეიძლება ტოტალიტარული სისტემის პირობებში განიცადოს. უწყალო უტოპიზმის ათწლეულები ამგვარ ქვეყნებში ყოველგვარ საღ აზრს სპობს, იმდენად, რომ ენასა და საყოველთაოდ მიღებულ მნიშვნელობებს შორის კავშირი თითქმის სრულად ირღვევა. ეს განსაკუთრებით ცხადი გახდა 1986 წელს, როცა უნგრეთის ოთხ ერთმანეთისგან დაშორებულ კუთხეში ხანძარი ერთდრულად გაჩნდა. ახალ ამბებში ამ ამბავს აჩუმათებდნენ, აცხადებდნენ, რომ ხანძრები შემთხვევით გაჩნდა, და მათ ამბავს უმნიშვნელო სიახლეთა შორის აცხადებდნენ. საზოგადოება, რომელსაც ცნობებს გამიზნულად უმალავდნენ, ხანძრების შესახებ გაცილებით მეტი იცოდა. ყველამ იცოდა: რაც ახალი ამბებში ითქმის, სწორედ ის არ უნდა იგულისხმებოდეს. იმ წლების უნგრული ენის მნიშვნელოვან პლასტში ,,უმნიშვნელო’’ ,,მნიშვნელოვანს’’ ნიშნავდა, მაგრამ რაკი სიტყვები თავდაპირველ მნიშვნელობებთან კავშირს მაინც ინარჩუნებს, კონსენსუსი ახალ მნიშვნელობებთან დაკავშირებით ვერ მოხდებოდა. ადამიანების ინდივიდუალური ცოდნის შედეგად ენის ყოველი სიტყვა ადრინდელისგან განსხვავეულ მნიშვნელობას იძენს; მსმენელი გაგონილი სიტყვის მნიშვნელობას მოსაუბრის გარშემო შექმნილი სიტუაციის გათვალისწინებით ეძებს.

უნგრელები მიხვდნენ, რომ ინდივიდუალური შეშლილობისგან თავის დასაცავად საუკეთესო ხერხი კოლექტიური არცოდნა ყოფილა. ამიტომ ყველამ საკუთარი ცხოვრებით ცხოვრება გააგრძელა, იმაზე, რომ ხანძრები შესაძლოა ნამდვილ საფრთხეს წარმოადგენდა, არც უფიქრიათ.
ადამიანებს, რომლებიც ახალი ამბების გამოცემებს ამზადებდნენ, სხვებთან შედარებით დიდი უპირატესობა ქონდათ: მათ ზუსტად იცოდნენ რას ნიშნავდა გამოცხადებული სიახლე და რას არ ნიშნავდა. მაგრამ ერთ წამყვანს შეცდომა მოუვიდა: მისთვის ეთერში წასაკითხად მომზადებული ტექსტი ვერ გაარჩია, და კარტოგრაფიის ეროვნული ინსტიტუტის მონაცემებს რომ კითხულობდა, დაფარული სიმართლე წამოსცდა. ქვეყანა მცირე ხანს შოკში იყო, მაგრამ უნგრელები კოლექტიური არცოდნის მდგომარეობას მალევე დაუბრუნდნენ.

საერთო ენის თუ არა, საერთო მნიშვნელობების უქონლობა ნადაშს ევროპის ინტეგრაციის გზაზე ერთადერთ წინააღმდეგობად არ ეჩვენება. იგი დასავლურ და აღმოსავლურ აზროვნებას შორის ფუნდამენტურ სხვაობაზე მიუთითებს. ესეში ,,ბედი და ტექნიკა’’ ნადაში აღნიშნავს, რომ ყოფილი საბჭოთა კავშირის სატელიტი ქვეყნებიდან გამოსული ევროპელები თავს ბედის თამაშს უფრო ადვილად მიანდობენ. დასავლეთევროპელებს პირადი ძალისხმევისა უფრო სწამთ. ეს დაყოფა ჩვეულებრივ მოკითხვაზე პასუხის გაცემისასაც კი იგრძნობა. ბედს მინდობილ ადამიანს, თავს ძალიან კარგადაც რომ გრძნობდეს, ათასნაირი ჩივილი აქვს, რომელთა არტიკულირებას მათი კოლექტიური იდენტობა მოითხოვს, ხოლო ის, ვინც საკუთარ ბედს თავად ძერწავს, ყოველთვის პოზიტიურ პასუხს იძლევა, რათა არავის ეგონოს, რომ მარცხი პირადად მან განიცადა. ეს თვისება, ეთიკის თვალსაზრისით, ორივე მხარეს ძვირად უჯდება. ნადაში დასავლეთის და აღმოსავლეთის შეფასებისას ერთნაირად მკაცრია: აღმოსავლეთს კორუფციაზე და კერძო ინტერესებზე მაღლა დადგომის უუნარობაში ადანაშაულებს, დასავლეთს კი იმაში, რომ თანასწორობის, ძმობის, ადამიანთა უფლებების დაცვის უნივერსალურ იდეებს მხოლოდ საკუთარ თავზე განავრცობს. იმის მაგიერ, რომ დემოკრატიის ტრადიციების დამკვიდრებასა და გაძლიერებაში ახალ ევროპას ხელი შეუწყოს, ტრადიციული დემოკრატიისა და მყარი საარჩევნო სისტემების მქონე ქვეყნებმა დანარჩენ მსოფლიოში მხოლოდ საკუთარი ინტერსების დევნა და ,,კონტროლირებადი დაყოფის’’ პრინციპის მხარდაჭერა არჩიეს. ნადაშის შეფასება რამდენიმე წლის შემდეგ მშვენივრად დაადასტურა ჟაკ შირაკმა, როცა აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებს ,,მოკეტვა’’ ურჩია. ,,სინამდვილეში მხოლოდ ერთი ევროპა არსებობს,” აცხადებს ნადაში, ,,დაზარალებული’’, რომლის ისტორია დანაკარგების ისტორიაა, თუმცა, ამას არცერთი მხარე არ აღიარებს.

პეტერ ნადაშის პირველი მკაფიო მოგონება ცეცხლწაკიდებული შენობა იყო, რომელიც 1945 წელს, ქალაქის დაბომბვისას მისი სახლის გადაღმა იწვოდა. მწერალი ბავშვობაში მრავალი სიკვდილის შემსწრე შეიქნა, და ამ ფაქტმა სიკვდილისა და ადამიანის სხეულის მიმართ გადამეტებული ინტერესი და ხიბლი გაუჩინა. ნადაშმა ცხოვრებაში ნგრევის დროს შეაბიჯა, ცხოვრება კი ნგრევას მერეც დიდხანს განაგრძობდა. ბურჟუაზიული წარმოშობის მიუხედავად, მამამისი კომუნისტური რეჟიმის დროს სახელმწიფო ბრალმდებლად მუშაობდა. 1956 წელს, როცა საბჭოეთმა უნგრეთის აჯანყება სისხლში ჩაახშო, მან თავი მოიკლა. დედამისი კიბოთი გარდაიცვალა, და ნადაში ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდა, თოთხმეტი წლისა ორივე მშობლით დაობლდა. ზრდასრულობამდე ვერც წარმოედგინა, რომ სადმე სხვა, უფრო ფაქიზი, უფრო სუფთა, ნათელი სამყარო არსებობდა, რომელშიც ადამიანებს რამდენიმე ახლო ნათესავი და მეგობრები არ ეყოლებოდათ დაღუპული – გმირები, წმინდანები, სიკვდილმისჯილები, უბრალო მსხვერპლნი.
ალბათ ცეცხლით ამ ნათლობის გამო ნადაშისათვის არაფერი ადამიანური უცხო არ არის. მისი წარმოახვა მუდამ ტაბუს და პირობითობას შორის დადებულ ზღვარს უტრიალებს და შემოქმედებისთვის მასალას აქ პოულობს. კრებული ნადაშის ესსეთი, ,,დიდი საშობაო მოკვდინება’’ იხსნება. ესე იმ სამოყვარულო ვიდეოჩანაწერის ანალიზს ეძღვნება, რომელზეც ჩაუშესკუების წყვილზე საშობაო ღამისმთევლების ანგარიშსწორებაა ასახული. დიქტატორის და მისი ცოლის უკანონო, სულმდაბალი მკვლელობა ტირანიის ლოგიკური შედეგია, როცა ადამიანებს არაფერს წმინდას არ უტოვებენ: აქ შეწყალება შეუძლებელია. სიბრალულს, ადამიანობას, შიშის გრძნობას შურისძიების ყოვლისმომცველი გრძნობა ფარავს. ნერვული დაბოლოებები პოლიტიკურ აღტყინებას, რელიგიურ ექსტაზს და მეამბოხურ ჟინს ერთმანეთისგან ვერ არჩევს. შედეგი მორალური განსჯის და შეკავების ფაქიზ მემბრანაზეა დამოკიდებული.
თომას მანის დღიურებისადმი მიძღვნილ ესეში (რომლებიც უნგრეთში რედაქტირებული და შემოკლებული ტექსტით გამოქვეყნდა) ნადაში აღნიშნავს, რომ მანის სიდიადეზე თავისი ყველა იმპულსისათვის თვალის გასწორების უნარიც მოწმობდა. უნგრული თარგმანიდან დღიურის ის ეპიზოდები იყო ამოღებული, სადაც მწერალი თავისი თოთხმეტი წლის ვაჟის, კლაუსისადმი ფიზიკურ ლტოლვაზე წერს და მერე ,,ასეთ ნეგატიურ ფსიქიკურ მასალას პოზიტიურ, მნიშვნელოვან სათქმელად გარდაქმნის’’. ამ პასაჟების ამოღება არამარტო მანის, როგორც ლიბერალური, ბურჟუაზიული ჰუმანიზმის წარმომადგენელი მოაზროვნის პორტრეტს აღარიბებს, არამედ კულტურულ ურთიერთობათა საფარქვეშ მოძრავ დინებებსაც გვართმევს, რომლებიც ჩვენს ცხოვრებას შეადგენენ.
ამგვარი ,,სიმორცხვე’’ ნერვულ რეაქციაზე მეტია, ეს უკვე მორალური მარცხია. გასული საუკუნეების ლიტერატურას ნადაში მკაცრად აფასებს და მის ნაკლად თვითდაკვირვებისა და ადამიანურ გარემოებებში ჩაღრმავების არარსებობას მიიჩნევს, რაც, არსებითად, ლიტერატურის მთავარი ამოცანაა. მისი აზრით, ანგაჟირებული ლიტერატურისა თუ ცარიელი სტილისტიკის საცდურს ბევრი საუკეთესო მწერალი აყვა.

შემოქმედებითი პასუხისმგებლობის ცნება, რომელიც ჰუმანიზმის ცნებასთან ერთად წარსულს ჩაბარდა, ომის შემდგომ პერიოდში გონივრულად იქნა ჩანაცვლებული შემოქმედის მოვალეობის პოლიტიკური ცნებით, პერსონის როლი კი პოლიტიკური და არტისტული ფორმულებით. ამ თვალსაზრისით, პიროვნება ურთიერთდაკავშირებული თვისებების კი არა, ემოციების და თვალსაზრისების ერთობლიობაა, ანუ დიდი ძვრების კონტრეფექტად ჩნდება პროვოკატიული სტილიზაცია, რომელიც პოლიტიკურისა და იდეოლოგიურის გვერდის ავლას ადამიანური კვალის ასახვით ცდილობს, შემოქმედებით ვნებას კი ასახვის ხერხად აქცევს. ამ ორი მწერლის ესეებში ყველაზე ხშირად თავს საკუთარი წარსულის მიმართ მორალურ ვალდებულება იჩენს. გაოს მეორე რომანის ,,ერთი კაცის ბიბლია’’ უსახელო მთხრობელი, რომლის ცხოვრებისეული გზა მეტისმეტად ჰგავს ავტორისას, იმ შეშლილობის აღწერას ეწევა, რომელიც პიროვნებას ტოტალიტარულ რეჟიმში ინფექციასავით ერევა. თხრობა დაუსრულებლად წარსულიდან აწმყოში, აწმყოდან კი წარსულში ინაცვლებს, წარსულში, რომელიც, როგორც მთხრობელს ჰგონია, უკან აქვს მოტოვებული. მოგონებებს ის თავისი საყვარლის, ებრაული წარმოშობის გერმანელი ქალის გამო უბრუნდება, რომელიც მოზარდობის ასაკში სქესობრივი ძალადობის მსხვერპლი შეიქნა. ამ ფაქტის გავლენას მის მეგობარ ქალზე მწერალი იმ ძალადობას ადარებს, რომელიც მის ცხოვრებაში ცხვირის ჩაყოფით და ფსიქოლოგიური ზეწოლით საკუთარ თანამემამულეთ აქვთ მის მიმართ ჩადენილი. ესეში ,,იზმების გარეშე’’ გაო წერს: ,,ვინც წინააღმდეგობის გაწევა ვერ გაბედა, ან უსუსურობით ვერ შეძლო, უსამართლოდ გაკიცხულ, დევნილ, განადგურებულ, მოკლულ, დასახიჩრებულ ადამიანს უთანაბრდება.’’ ,,ერთი კაცის ბიბლიაში’’ წინააღმდეგობის გაწევისა და თვითგადარჩენის ბევრ ხერხზეა საუბარი, შინაგანი და ფიზიკური დევნილობიდან იმ ხრიკებამდე, რომელთაც, ,,საჯარო გაკიცხვის” შიშით, მაგრად ჩარაზული კარის უკან განმარტოებული, ღამ-ღამობით მომუშავე მწერალი მიმართავდა.

ნადაშის რომანებსა და მოთხრობებში რამდენიმე პერსონაჟი მეორდება ხოლმე: ბაბუა, რომელმაც საკუთარი ვაჟის ხელისუფლებასთან თანამშრომლობის შესახებ შეიტყო და თავს სამუდამო დუმილი მიუსაჯა; სიტყვაძუნწი და პირქუში მამა, რომელმაც თანამშორმლობის შედეგად პარტიისგან პრივილეგიები მიიღო, მაგრამ შემდეგ გაწეული კომპრომისის გამო თავი მოიკლა; ავადმყოფი, ნაზი დედა, რომლის საყვარელი, ქმრის ყოფილი მეგობარი, შესაძლოა ოდესღაც მისმა ქმარმა გასცა; და ბოლოს მათი ვაჟი, მოხერხებულიცა და მიამიტიც ერთდრულად, რომელიც მამამისის ფიგურას და არსებულ პოლიტიკურ სისტემას მოზარდობისათვის დამახასიათებელი დაბნეულობით აღიქვამს.
პრუსტისეული მასშტაბის, სტილურად და აზრობრივად ურთულესი აღნაგობის რომანი ,,მოგონებების წიგნი” ე.წ. საშუალო სქესის ადამიანის, მეოცე საუკუნის პროდუქტის, homo sovieticus–ის ამბავია, რომელიც ეჭვის და თვალთვალის ატმოსფეროში, რეჟიმის მიერ დამკვიდრებული ძრწოლვის პირობებში ცხოვრობს, ამ ატომსფეროს ერთდროულად ისრუტავს და რეაგირებს კიდეც, თუმცა, მისი ფსიქოლოგიური მდგომარეობის სირთულე კერძო შემთხვევას ცდება და მისი მოგონებები ჭეშმარიტად მითურ პროპორციებს იძენს.

რეჟიმის მიერ პიროვნების დამახინჯების თემასთან ერთად, ნადაშის ნაწერებში, კერძოდ, კრებულში ,,ცეცხლი და ცოდნა’’ გაერთიანებულ მოთხრობებში პოლიტიკური სისტემის პირობებში პიროვნების ცვლა, იმედგაცრუების გამანადგურებელი მოქმედებაცაა აღწერილი. ,,ბიბლიაში’’ სამხედრო მოხელეების ვაჟი მოსამსახურე გლეხ გოგონას ამცირებს და ავიწროვებს, მერე ცილს სწამებს და ოჯახიდან აგდებინებს. მოთხრობაში მოქმედება ოჯახის ბიბლიის გარშემო ვითარდება, რომელსაც საბოლოოდ დარცხვენილი ვაჟი გაგდებულ მოსამსახურე გოგონას წასვლის წინ ატანს. დედა მოსამსახურე გოგონას უბედურების შესახებ შეიტყობს და იმ იდეალების უბადრუკობით შეძრწუნდება, რომელთაც თითქმის ყველაფერი შესწირა. მოთხრობაში ,,კრავი’’ მთხრობელი ერთ პატარა უნგრულ სოფელში გატარებულ ბავშვობას იხსენებს, და ბავშვობასთან ერთად ანტისემიტიზმის ყოველდღიურ დოზებს, რომელთაც დილაობით კარაქიან პურთან ერთად იღებდა. სოფლის ბიჭებმა სოფლის ერთადერთი ებრაელი, ბატონი როტი მუდმივი დაცინვების სამიზნედ აქციეს და საბოლოოდ თავი მოაკვლევინეს. ამ ამბავს ნადაში ასეთ ანალიზსაც ურთავს: ,,ბატონი როტისადმი სიძულვილის დაფარული მხარე თანაგრძნობა და სულიერი შფოთვა იყო – ახლა სოფლელები საკუთარი ჩვევების ტოტზე გრძნობათა ფოთლებს ადგილს უცვლიდნენ. მე ამ ამბის განცდა ამ ადამიანებზე მეტადაც კი მერგება, რადგან მათგან არაფრით განვსხვავდები.’’
ნადაშს სწამს, რომ ადამიანმა საკუთარ წარსულს თვალი უნდა გაუსწოროს, სხვათა განკითხვა მისი პრინციპი არაა. ,,ასე მგონია, რომ ჯერ საკუთარი კალმის სიმძიმე მაქვს შესაგრძნობი, რადგან ვერ წარმომიდგენია ჩემი თავის კვლევა სხვისი ბუნების ჩხიბვით დავიწყო.’’ ადამიანების წარსულის გასარკვევად საიდუმლო პოლიციის მასალების გამომზეურობასაც ეჭვის თვალით უყურებს. ის გარემო ისეთი ტოქსიკური იყო, რომ წაუბილწავი ბრალმდებლიან-ბრალდებულიანად ვერავინ დარჩებოდა. 1975 წლის სექტემბერში, უნგრეთის რევოლუციის სასტიკად ჩახშობის ერთი წლის თავზე, ნადაში ახლაგაზრდა კომუნისტების ლიგაში შევიდა. იმის მიუხედავად, რომ რამდენიმე თვის შემდეგ მისი რიგები ხმაურით დატოვა, მისი გამამართლებელი შემამსუბუქებელი გარემოებების შესახებ გაგონებაც არ სურს. ,,განა ამდენ დაპატიმრებაზე და სიკვდილით დასჯაზე არაფერი ვიცოდი? ამის გამართლება აბსურდული საქციელი იქნება, ბრალისაგან ვერც ჩემი მაშინდელი ასაკი მიხსნის.’’ პარტიას ხან უახლოვდენოდა, ხან თავს ისევ შორს იჭერდა, სანამ 1961 წელს მასთან ყველა კავშირი გაწყვიტა, თუმცა, შვიდი წლის განმავლობაში, სანამ საბჭოთა ჯარი ჩეხეთში არ შევიდა, იმედი ჰქონდა, ,,რომ სოციალიზმის რეფორმირება შესაძლებელია, და რომ დიქტატურა მისი თანამდევი ფენომენი არ არის. ო, რა დიდი იმედი მქონდა ამის’’, წერს ნადაში.

პეტერ ნადაში და გაო სინცზიანი საინტერესო პარალელს ქმნიან გიუნტერ გრასთან, რომელიც ათწლეულების განმავლობაში მეორე მსოფლიო ომის დროს ,,გასვრას’’ სხვებს უკიჟინებდა, შემდეგ კი აღიარა, რომ ჩვიდმეტი წლის ასაკში, მეორე მსოფლიო ომის ბოლო თვეებში Waffen SS –თან თანამშრომლობდა. გრასის მოგონებებში ,,ხახვის გაფცქვნა’’ სწორედ მეხსიერების ამ მიძინებისუნარიანობაზეა საუბარი, რომელიც ადამიანს ფერის შეცვლის საშუალებას აძლევს, მაგრამ მისი წარსულიდან ლაქებს არ შლის. ამ ზაფხულს გერმანულ პრესაში ამ ამბის გაო სინცზიანისეული შეფასებები გამოქვეყნდა. ,,ნაკლებად მაინტერესებს რას აკეთებდა მაშინ გრასი, პიროვნება. ჩემთვის იმაზე მსჯელობა უფრო ღირებულია, როგორ შეცვალა სისტემამ ის და სხვა მისნაირი ადამიანები.’’ როგორც გაო წერს, ჩინეთში ყველა გასვრილი იყო, ყველა მონაწილეობდა, ადამიანები მგლებივით იქცეოდნენ. ,,მაგრამ ჩინეთში კულტურული რევოლუციის მიზეზებსა და წანამძღვრებზე საუბარი შეუძლებელია, ამიტომ მისი განმეორების საფრთხე მუდამ იარსებებს.’’
ნადაშის ესეები 1986-2000 წლებს შორისაა დაწერილი, და დროის კვალი ეტყობათ. დასავლეთ და აღმოსავლეთ ევროპას შორის არსებული ზღვარი, მაშინ სავსებით რეალური, გადაულახავი, როგორც ნადაში წერდა, სულაც არ აღმოჩნდა. მისი გაფრთხილება ლუსტრაციის კანონთან და მის თანამდევ ექსცესებთან დაკავშირებით კი დღესაც საყურადღებოა, რადგან ამ პროცესებმა ბევრი ადამიანის სიცოცხლე და რეპუტაცია შეიწირა – რაც მთავარია, არცთუ სამართლიანად, როგორც, მაგალითად, პოლონეთში. აზრი არ დაუკარგავს დასავლური და აღმოსავლური აზროვნების განსხვავებულობაზე გაკეთებულ აქცენტებსაც, ხოლო ძველ და ახალ დემოკრატიებს შორის მიმდინარე უსიამოვნო ხახუნი უკანასკნელი ჩვიდმეტი წლის განმავლობაში უფრო მეტადაც კი გამძაფრდა.
გაო სინცზიანი და პეტერ ნადაში საკუთარ ნაწერებში, მათ შორის ესეებში, პირადის, ლიტერატურულის და პოლიტიკურის რთულ ურთიერთქმედებას უტრიალებენ. ეჭვგარეშეა, რომ ნადაში ამ ფაქტორების ერთმანეთზე დამოკიდებულებას კარგად აცნობიერებს. ,,ლეგიტიმაციამინიჭებული ძალაუფლება პოლიტიკური ზნეობის მხოლოდ საწინდარი შეიძლება იყოს; ერთადერთი საამისო გარანტია პირადი პასუხისმგებლობაა. მაგრამ პირადი პასუხისმგებლობა დონეებს და ხარისხებს არ შეიცავს. მე თვითონ ვარ ამ პასუხისმგებლობის მქმნელი, მარტო მე შემიძლია მისი წარმოჩენა.’’

ადამიანის შინაგან პროცესებზე კიდევ უფრო მეტად დაკვირვებული გაო ამ რთულ სამკუთხედს ოდნავ განსხვავებულად ხედავს. ,,ჩემთვის ლიტერატურული ქმნილება თვითგადარჩენის საშუალება, შეიძლება ითქვას, ცხოვრების ხერხია. რასაც ვწერ, ჩემთვის იწერება, არა სხვათა შესაქცევად. იმისთვის არ ვწერ, რომ სამყარო და ადამიანები შევცვალო, მე ხომ საკუთარი თავის შეცვლაც კი ვერ მომიხერხებია.’’ მაგრამ ლიტერატურა ინდივიდუალური ცნობიერების კარგი თავშესაფარია, და როცა საზოგადოებას მომაკვდინებელი ძალები ერევა, პოლიტიკური იდეოლოგია იქნება, სოციალური შეზღუდვები თუ გაუმაძღარი მომხმარებლობის სულისკვეთება, ლიტერატურას წინააღმდეგობის გაღვივება შეუძლია. “ჩემთვის ლიტერატურული ქმნილება პიროვნების მიერ საზოგადოების გამოწვევაა, არსებობის უფლების დამამკვიდრებელი ჟესტი”, რომელიც თავისთავად შეიძლება უმნიშვნელოც იყოს, მაგრამ – ამ მოსაზრებას, როგორც ჩანს, ორივე მწერალი იზიარებს – ზემოქმედების ძალას მას სწორედ ეს უმნიშვნელობა ანიჭებს.

© The Hudson Review, 2008.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“